le rêkkewtininameyi 11î azarî1970da mafî pêkhatekanî kurdistan begşitî û mafî pêkhateyi turkman betaybetî çespa û le destûrî tazeyi 'êraq û nûsîneweyi reşnûsî destûrî kurdistanîş cenabî serok barizanî dakokîkarêkî sersextî bedesthênan û çespandinî maf û berjewendîyekanî pêkhatekanî gelî kurdistan buwe. govarî gullan dîmaneyekî legell cewdet necarr berprsî beşî pêkhate neteweyî û ayînîyekanî herêmî kurdistan le baregayi barizanî encam da. cewdet necarr lenaw parte turkmanîyekan çendîn pleyi ḧzbî hebuwe û yekem wezîrî turkman buwe û le 2013 -2018 endam perlemanî kurdistan buwe, bemcoreş wellamî prsiyarekanî dayewe.

 

* pêkewe jiyanî aşitîyane yekêke lew sîma cwananeyi ke herêmî kurdistan şanazî pêwe dekat, lemeş ziyatir lew kateweyi dûbare baregayi barizanî damezirawetewe, debînîn hemû pêkhate ciyawazekan be ciyawazîyi netewe û ayînewe le jêr çetirî baregayi barizanî kobûnetewe, prsiyar eweye aya baregayi barizanî ta çend bo parastinî mafî pêkhate ciyawazekan le herêmî kurdistanda karîgerîyi heye?

- baregayi barizanî mêjûyekî zor dûr û drêjî heye le kokrdineweyi hemû pêkhate neteweyî û ayîn û ayînzakanî kurdistan, tenanet ew pêkhataneyi le herêmî kurdistanîş nîn, wek pêkhateyi 'ereb, le baregayi barizanî giringîyekî cdidîyan pê dedrêt, bo eweyi nerîtî pêkewe jiyan le herêmî kurdistan parêziraw bêt. baregayi pîrozî barizanî be şêweyekî bertesk seyrî babetekan nakat, bellku be şêweyekî krawe û waqî'î seyrî hemû prs û babetekan dekat, çunike baregayi barizanî çetirêke bo kokrdineweyi hemû pêkhate neteweyî û ayînekanî herêmî kurdistan, lew barega pîroze ke cenabî serok zor pabendiyetî û eweyi cextî leser dekatewe, eweye ke nabêt hîç ciyawazîyek lenêwan pêkhatekan bikeyin, çi kurd bêt, çi turkman, çi 'ereb bêt, be hemû ayîn û ayînzakanîşewe. ême kar legell hemû pêkhate neteweyî û ayînekan dekeyin, her kêşe û prsêkiyan hebêt, lew kateyi degate layi êmewe be cdidî û giringîyewe karî leser dekeyin bo çareserkrdinyan. emirro baregayi barizanî çetirêkî serekîye bo nehêşitinî hemû ew kêşaneyi ke rûberruwî pêkhatekan debinewe, ême û layenekanî pêkhatekan wek merce'êk seyrî baregayi pîrozî barizanî dekeyin. hemû pêkhatekan le herêmî kurdistan umêdêkî zoriyan be baregayi barizanî heye û lew kataneyi ke nwêner û kesayetî û layenekanî pêkhatekan dêne layi ême, debînîn hiywa û umêd û asuwedîyi zoriyan pêwe diyare, çunike dllinyan û mtmaneyan beweye ke babet û kêşe û prsekaniyan rastewxo degate layi cenabî serok û zor dllinyayî derdebirrin ke le layi cenabî serok û lew barega pîrozewe kêşekaniyan çareser dekrêt. êsta le baregayi barizanî beşêkî taybet be pêkhatekan heye û hemû kar û dawa û kêşe û prsêk ke degate layi ême, eger le twanayi êmeda bêt, boyan çareser dekeyin, bellam lew kateyi kêşekan qurs û alloz bin, ewa rastewxo degeyendrêne layi cenabî serok û berrêzîşiyan bew perrî xemxorî û dllsozîyewe çareserî kêşekaniyan dekat, cenabî serok barizanî ta êsta hîç kêşeyekî negerranduwetewe, eger le berjewendîyi pêkhatekan bûbêt, hemû kat cenabî serok dakokî û bergrî le pêkhatekan dekat û hemû kat cext lewe dekatewe ke nabêt mafî pêkhatekan pêşêl bikrêt û be hîç şêweyek qbûllî ewe nakat derheq be pêkhatekan birriyarî nerênî bidrêt.

* cenabî mstefa barizanî le rêkkewtininameyi 11î adarî 1970 mafî pêkhate ciyawazekanî kurdistan begşitî û turkmanekanî betaybetî lew rêkkewtineda çespand, herweha cenabî serok ms'ud barizanî le nûsîneweyi destûrî 'êraq le sallî 2005 berdewam pşitgîrîyi mafî hemû pêkhatekanî krd‌, aya êwe çon seyrî em pşitgîrîyeyi fîkr û 'eqîdeyi barizan deken bo lêburdeyî û pêkewe jiyan le kurdistanda?

- ewe nek teniya le êstada, bellku le serdemî şêx 'ebidulselam barizanîyewe pêkewe jiyan bayexî pê drawe û hemîşe rewşitiberizî pênaseyi xêzanî barizanî buwe. xêzanî barizanî ew xêzane nebûn ke xoyan pê gewre bêt û teniya xoyan bparêzn, yan teniya berjewendîyi xoyan reçaw biken, bellku hemîşe xoyan be xawenî hemû pêkhatekanî kurdistan zaniywe. lew prsiyareda ke amajetan be rêkkewtininameyi (11)î azarî (1970) deken, min bo wellamî ew prsiyare babetêk dexemerrû ke şehîd samî 'ebidulrreḧman boyi gêrrayinewe. le rêkkewtininameyi (11)î azar yekêk le berinamekanî mfawezateke ewe buwe lelayi cenabî mela mstefayi barizanîyi nemir ke lew mfawezateda mafî pêkhatekanî kurdistan cêgîr bikrêt û lew kateyi ke ew xalleyi şandî mfawezatî şorrşî kurdistan legell layenî 'êraqî basiyan krduwe, eme şitêkî qurs buwe bo layenî 'êraqî, çunike dewlletî 'êraq nayewêt hîç şitêkî îcabî bo pêkhatekan çareser bikrêt, leser destî şorrşî gelî kurdistanda, bellku hemû kat wîstûyetî barudoxî pêkhatekan eger be muzeyefîş bêt, xoyi bîkat, her le katî rêkkewtineke layenî 'êraqî be layenî kurdistaniyan wtuwe ke brîkarêkî wezaretêk le wezaretekan (wezaretî awedanikrdinewe, yan kar) turkman buwe, wtûyane ew wezarete pşkî êweye, detwanin ew brîkarî wezarete bigorrin û bo xotan kurdêk le cêgayi dabinên, bo wellamî eme şandeke rayangeyanduwe ke eme debêt bigerrênînewe bo layi cenabî mela mestefa barizanî, teniya cenabiyan detwanêt ew birriyare bidat, lew kateyi ew prse xirawete berdemî cenabî mela mstefayi barizanî, ew retî krduwetewe ke ew brîkare turkmaneyi wezareteke bigorrdrêt be kurdêk û fermûyetî «be hîç şêweyek destkarîyi hîç kesêkî pêkhatekan ke le wezîfedan nakrêt û le şwênî xoyan lanadrên û turkman beşêkin lew rêkkewtine û turkman beşêkin le ême û brayi êmen. ew turkmane ke brîkarî wezaretêke debêt le şwênî xoyi bmênêtewe», emeş lêdwanêkî gewre buwe lew kateda le ḧkumet û rjêmî 'êraqî û bepêçewaneşewe hest û sozêkî zorî turkmanî rakêşawe bo layi şorrşî gelî kurdistan û cenabî mela mstefa barizanî, ew rêkkewtine buwete hokarêk ke ḧkumetî 'êraqî naçar bikat, pêş rageyandinî rêkkewtininameyi (11)î azar didan be mafî roşnbîrîyi pêkhateyi turkman binêt, bellam paş çwar mang le rageyandinî rêkkewtininamekeyi (11)î azar ew birriyareyi ke ḧkumetî 'êraqî dabuwî be didaninan be mafî roşnbîrîyi turkman wîstiyan îlẍa bikrêt, bellam le sayeyi serwerî û ḧekîmîyi cenabî mela mstefa pêkhateyi turkman wek kurd be hemû maf û berjewendîyekaniyan şad bûn, emeş xoyi debînêtewe le 'eqîde û hzirî binemalleyi barizanewe, ke hemû kat le hewllî eweda bûn, hemû pêkhatekanî herêmî kurdistan bigire sertaserî kurdistan be yekewe û be brayetî û lêburdeyî û aşitî bijîn. ême seyr dekeyin le hemû şandekan ke bo 'êraq deçn û le hemû bone teşrî'î û tenfîzîyekanda kurd û betaybetî binemalleyi barizanî û le seruwî hemûyanewe cenabî ms'ud barizanî dakokîkar û bergrîkarêkî rasteqîne û sersextî pêkhatekane, betaybet bo pêkhateyi turkman. pêş nûsîneweyi destûrî 'êraq, cenabî serok barizanî sallî (2002 yan 2003) bû le naw hollî perlemanî kurdistan raygeyand û fermuwî le herêmî kurdistan pêkhate be jmare nîye, bellku hemû pêkhatekan netewen, nek keme netewe, her boye cenabî serok barizanî dû şitî cêgîr krduwe û mêjû le laperre prrşngdarekanî xoyda tomarî krdûn ke emanen:

yekem: cenabî serok barizanî le herêmî kurdistan çemkî keme neteweyî nehêşit û fermuwî hemû pêkhatekan netewen û hawbeşî rasteqîneyi gelî kurdistanin.

duwem: mafî hemû pêkhatekanî neteweyî le herêmî kurdistan parêzirawe wek mafî pêkhateyi kurd.

herweha le katî nûsîneweyi destûrî 'êraq le sallî (2005) 'êraq deywîst teniya mafî pêkhateyi kurd û 'ereb le destûrekeda hebêt û mafî pêkhatekanî dîke cêgîr nekat, bellam bepêdagrî û dakokîkrdinî cenabî serok baziranî ke ew kat braderanî ême wek turkman legell şandekeyi nûsîneweyi destûrî 'êraq le beẍda bûn ke berrêzan (kerxî alltî bermaẍ û samî şebek û riyaz sarî kehiye) bûn, be şahêdî ewan ke reşnûsî destûrekeman brde layi cenabî serok barizanî, be qellemî sûr leser reşnûseke nûsî, debêt eweyi turkmanekan û ew endamaneyi le lêjineke nwênerî pêkhateyi turkmanin û deyanewêt, debêt ew mafane le naw destûreke cêgîr bikrên, eweyi nûsirabû le destûreke çendîn car çûbuwe layi ewaneyi pêdaçûneweyi reşnûsî destûrekeyan dekrd, ew birrge û madidaneyi bo mafî turkman dawa krabûn, reşiyan dekrdewe, lew kateda cenabî serok barizanî be lêjinekanî nûsînewe û pêdaçûneweyi destûrekeyi fermû buwî, eger maf û dawakarîyi pêkhateyi neteweyî turkman cêgîr neken, ême wek kurd û gelî kurdistan dekşêyinewe. hemû ewaneyi ke cenabî serok barizanî wek rêbaz û 'eqîdeyi barizan wîstûyetî parêzgarî lê bikrêt û emirro ke le hemû 'êraq û le herêmî kurdistan mafî pêkhatekan ke le destûr cêgîr krawe, le sayeyi 'eqllîyet û siyaset û rastgoyî cenabî serok barizanî buwe beranber pêkhatekanî herêmî kurdistan le destûrî seretayi şorrşî gelî kurdistan û le destpêkrdinî şorrşî eylûlî mezn le sallî (1961) be raberayetîyi mela mstefayi barizanî, eme le çwarçêweyi edebiyat û bîr û 'eqîdeyi barizanda buwe, hawkat her ew 'eqîdeyi barizaneye buwete hokarî eweyi ke hemû pêkhatekan betaybet wek debînîn turkman le herêmî kurdistan le hemû cumgekanî dewllet û damezirawe ḧkûmîyekan û perleman û dadwerî be postî balla û kara beşdarîn, her boye şarawe nîye taweku binemalleyi barizan û partî dîmukratî kurdistan mabin, turkman û pêkhatekanî dîkeş maf û berjewendîyekaniyan parêzirawn.

* pêkhate ciyawazekanî kurdistan be ciyawazîyi ayîn û netewewe, ciya leweyi be sîstmî kota le perlemanî kurdistan nwêneryan heye, le heman katda le naw ḧkumetî kurdistan wezîriyan heye û le damezirawekanîşda çendîn postî ballayan heye, aya ta çend ḧkumetî herêmî kurdistan leser binemayi mafî hawullatî xizimetî hemû pêkhate ciyawazekanî gelî kurdistanî krduwe?

- le kabîneyi duwemî ḧkumetî herêmî kurdistan pêkhateyi krîstiyanekanî herêmî kurdistan le ḧkumetekeda be wezaretêk beşdar bûn, ke berrêz yunadm yusf wezîr bû, her lew kateda lelayen partî dîmukratî kurdistan pêşniyarî ewe kra, ke pêwîste pêkhateyi turkmanîş le ḧkumetekeda beşdar bin, bo ew mebeste şandêkî ḧkumetî kurdistan serdanî ḧzbe turkmanekaniyan krd, ke ew kat dû ḧzbî turkmanî hebûn ke yekêkiyan (partî nîşitmanîyi turkman) be serokayetîyi dktor muzefer ersellan bû, duwemiyan (ḧzbî îtîḧadî turkmanî) be serokayetîyi riyaz sarî kehiye bû, bellam bedaxewe destêkî derekî hebû, bo eweyi turkmanekan le ḧkumetî kurdistan beşdar nebin, egerçî lelayen ḧkumetî kurdistanewe sê postî balla bo beşdarîyi turkmanekan pêşniyar krabû, ke emane bûn (cêgrî serokî encumenî wezîran, wezîrî perwerde û wezîrî herêm), le seretada partî nîşitmanîyi turkman bew pêşniyare razî bûn, le paşan partî nîşitmanîyi turkmanî boçûnî xoyi lewbarewe gorrî û rayangeyand ke beşdarîyi ḧkumeteke naken û bedîlîş ḧzbî îtîḧadî turkmanî bû, kobûneweyekman legell partî nîşitmanîyi turkmanî encam da û pêmangutin beşdarîyi ême wek pêkhateyi turkman le ḧkumetî kurdistan zor giringe û min gutm, eger ême be yek wezaretîş beşdar bîn, ewe boman giringe û ba dawayi ple û postî ziyatir nekeyin, çunike ew kat ḧkumetî herêmî kurdistan le seretada bû û îmkaniyetî zor baş nebû, gutman ême wek pêkhateyi turkman pêwîste waz le dû şit bênîn, ke yekêkiyan ewe bû, be hîç corêk nabêt be herêmî kurdistan billêyin bakûrî 'êraq, çunike ew part û layenaneyi kurdistan çendîn salle şorrşî rizgarîxwazîyan le dijî rjêmî dîktatorî krduwe û xwênî hezaran şehîdiyan dawe û malliyan wêran buwe û enfal û cînosayd krawn, lew kateda ke ême dellêyin bakûrî 'êraq ewe îstîfzaze. duwem bo eweyi bibîne hawbeş lew herême wek pêkhateyekî dêrîn û serekî pêwîste beşdar bîn le ḧkumetî kurdistan be her post û pleyek bêt û, çendîn car tkam le braderanî xoman krd, eger postî berrêweberî gşitîman pê biden, ewe razî bîn başitire leweyi le dereweyi ḧkumeteke bîn. egerçî bedaxewe lew kateda rezamendîyan derinebirrî û le paşan bereyi turkmanî drust bû û zorîş demargîr bûn. gutman beşdarbûn lew ḧkumeteda îcabiyatî yekcar zorî heye, sererrayi ew hemû hêrşaneyi ême wek turkman deykeyine seryan, bellam ewan leserxo û hêminin û didaniyan bexoda grtuwe. ewe bû le dwayi sallî (1999) le kabîneyi çwarem û be birriyarî partî dîmukratî kurdistan, pêdagrî kra leser eweyi be f'lî pêkhateyi turkman le ḧkumetî kurdistan beşdar bin û min postî wezîrîm wek pêkhateyi turkman be xoşbextîyewe wergrt, ew kat barudoxî ḧkumetî kurdistan wek êsta pêşkewtû nebû le ruwî abûrî û siyasîyewe.

* serokî herêmî kurdistan birriyarî dawe le berwarêkî diyarîkrawda hellbijardinî perlemanî kurdistan encam bidrêtewe, aya êwe wek neteweyi turkman çon xotan amade krduwe bo hellbijardinî dahatû? hawkat legell em prsiyare hellbijardinî parêzgakanî 'êraq encam derêt, aya lew hellbijardinaneş beşdarî deken, betaybetî le kerkûk?

- lem qunaẍeda eger turkman bîr le berjewendîyi xoyi bikatewe wek pêkhateyekî neteweyî û resenî herêmî kurdistan, nabêt qbûll bikat, yan hengaw binêt bo nehêşitinî kursîyi kota le perlemanda, çunike turkman natwanêt ew denge le êstada bênêt, ke pênc kursî bêt wek êsta le perlemanda, çunike ta êsta serjmêrîyekî rasteqîne nîye ke jmareyi tewawî pêkhateyi turkman le herêmî kurdistan bikat, lelayekî dîkewe hellbijardin be her sîstemêkî dîke bêt le dereweyi kota, ewe deng û reng û jmareyi êmeyi turkman perş û billaw û bzir debêt, sererrayi ewaneş sîstemî kota sîstemêkî baw û sirûşitîye û le zor wllatanî pêşkewtûş piyade dekrêt. sîstemî kotaye wayi krduwe ke pêkhateyi turkman be pênc kursî le perlemanî kurdistan û le çendîn postî wezarî û giring le ḧkumetî kurdistan beşdarbin û ew layen û ḧzbaneyi deyanewêt kota bo pêkhatekan le kurdistan nemênêt, mebestî serekîyan eweye ke deng û twana û îmkaniyatî pêkhatekan bo nmûne wek neteweyi turkman kem bikrêtewe û dengekaniyan perş û billaw bêt û netwanin ew jmare kursî û nwênerayetîyeyan bmênêt, ke êsta le ḧkumet û perleman heyane. ew hellmete zor û gewreyeyi ke çendîn maweye le ser kursîyi kota heye, ewe mebestiyan ewe nîye skiyan be turkman û pêkhatekanî dîke desûtêt, yan bo berjewendîyi pêkhatekane, nexêr be pêçewanewe le dijî berjewendîyi pêkhatekane, lêreda teniya partî dîmukratî kurdistane pêdagrî leser sîstemî kotakan bo pêkhatekan dekat, çunike teniya partîye leser rêbaz û 'eqîdeyi barizan derrwat ke deyewêt hemû netewe û pêkhatekanî herêmî kurdistan bebê ciyawazî bijîn û mumareseyi guzeran û heqî xoyan biken. amancêkî dîkeyi hendêk part û layen bo nemanî kursîyi kota bo eweye ke pêkhatekan betaybet pêkhateyi turkman le partî ciya bikenewe, emeş be hîç corêk rû nadat, çunike pêkhateyi turkman bepêyi mumareseyi xoyan geyşitûnete ew îman û bawerreyi ke teniya hzir û 'eqîdeyi barizan û partî deyanparêzêt û dakokî le mafekaniyan dekat, ême wek turkmanekan le herêmî kurdistan îman û bawerrêkî gewre û zorman be 'eqîdeyi barizan heye.