prrofîsor yanîs stîvaçtîs, prrofîsorî zanistî siyasîye le zanikoyi teqenîyi vêrcîniya, le heman katda serokî beş û berrêweberî prrogramî dîrasatî nêwdewlletîye le heman zaniko, wanebêj û twêjerî çend bwarêkî giringe, wek stiratîjiyetî yekêtîyi ewrupa, peywendîye nêwdewlletîyekan, siyasete nawxoyiyekan, sîstmî cîhanî û nêwdewlletî û asayşî nêwdewlletî. gullan dîmaneyekî legellda encam da, ke tewere serekîyekanî peywest bûn be sîstmî nêwdewlletî û ayindeyi em sîstme û egerekanî hatinearayi sîstmêkî bedîl û rollî hellkşawî rûsiya û çîn û çend wllatêkî dîke, herweha şerrî rûsiya û okraniya û arraste û akamekanî em şerre û rollî çîn le nawçeyi rojhellatî nawerrast û barudox û ayindeyi kurd le nêw wllatî 'êraq û çend babetêkî dîkeyi peywendîdar.

 

* aşkraye le sallî 2017 îdareyi tiremp cextî lewe krdewe ke sîstmî lîbirrallî dwayi sallî 1945 çîtir le berjewendîyi emirîka nîye, eweş rûne ke em sîstme gurizêkî gewreyi berkewt, katêk putîn le sallî 2014 krîmiyayi lkand be wllatekeyewe. dwayi şerrî rûsiya û okraniyaş, rûsiya neyşarduwetewe ke kar bo hênanearayi sîstmêkî dîkeyi cîhanî bikrêt, aya pêt waye sîstme nêwdewlletîyeke kotayî hatuwe û pêwîste sîstmêkî bedîl cêyi bigirêtewe?

- sereta demewêt amaje bewe bikem ke bo yekemcar û le sallî 2007 serok putîn le gutarêkda le kunfrranisî miyunşn hoşdarî da le ayindeyi sîstme lîbirrallîye nêwdewlletîyeke. xallêkî dîke eweye guman leweda nîye ke eweyi le okraniya rû dedat, nakokîyekî tundutîje, emeş deqawdeq rengdaneweyi eweye ke pêyi dewtirêt ‌operasiyonêkî serbazîyi taybet. le rwangeyi rûsiyawe eweyi le okraniya rû dedat, şerr nîye, çunike şerr le ruwî siyasîyewe pêwîstî be rezamendîyi dumayi rûsî heye. kewate eme operasiyonêkî serbazîyi taybete û nakokîyekî tundutîje, herçonêk bêt xellkî le herdûla jiyan le dest deden. dwatir lîbirrallîzim dû rehendî heye, lîbirrallîzimî siyasî û lîbirrallîzimî abûrî. lîbirrallîzimî abûrî amajeye be destirrageyşitin be bazarre cîhanîyekan. lîbirrallîzimî siyasî mafekanî mirov, dîmukrasî, û serwerîyi yasa degrêtewe, legell binyadinanî peywendîye nêwdewlletîyekan leser binemayi serwerî, wate serwerîyekî yeksan le nêwan dewlletekan, yeksanî le berdem yasayi nêwdewlletî. herçonêk bêt, rojawa ptir cext dekatewe leser dîmukrasî û mafekanî mirov, nek serwerî. le ruwî krdarîyewe hêze cîhanîyekan xoyan be yeksan nabînin le beranber dewlletanî cîhanî taze geşekrdûda. dwatir hendêk lew wllataneyi ke gwaye beşêkin le cîhanî rojawa wllatî dîmukrasî nîyin, êwe birrwanine pollenda û hengariya ke beşêkin le rojawa, bellam bo maweyek wek wllatêkî tewaw dîmukratî lêyan nederrawnra. kewate eweyi nîşaneyi prsiyarî lesere eweye aya sîstmêkî lîbirrallîyi nêwdewlletî rasteqîne le aradaye, yan na?min pêm waye kêşeyek le sîstmî lîbirrallîyi nêwdewlletîda nîye, eger prenisîpekanî be şêweyekî întîqayi cêbecê nekrên. kewate eweyi ruwî dawe le encamî serhelldanî ew şerreyi le okraniyada le aradaye serî kêşawe bo corêk le berhellstîkrdinî eweyi pêyi dewtirêt sîstmî lîbirrallîyi nêwdewlletî. nek teniya lelayen rûsiyawe, bellku lelayen çîn û hîndistan û çendîn wllatî dîkeşewe. xo eger sîstmî lîbirrallîyi nêwdewlletî le hemû rehendêkewe lîbirrallî bêt, ewa kêşeyekî gewre drust nabêt. bellam eweyi bedî krawe, eweye ke le ruwî krdarîyewe lîbirrallî nebuwe, emeş bwarî dawe bew wllatan, le nêwyanda rûsiya û çîn, ke xoşḧall nîn legell rojawada, bo eweyi brew be corêkî ciyawazî sîstmî nêwdewlletî biden. pêm waye le sallanî dahatûda komellgeyi nêwdewlletî dabeş debêt û sîstmî nêwdewlletî leser dû cemser binyat denrêt, rojawa û baqî wllatanî dîke be serkrdayetîyi rûsiya û çîn û hîndistan.

* ew şerreyi le okraniya le aradaye yekem cengî gewreye ke ledwayi cengî duwemî cîhanîyewe le ewrupa ruwî dabêt, herweha emirîka û nato û rûsiya û wllatanî dîke lem şerrewe têweglawn, aya pêt waye ta çend em şerreyi putîn berpayi krduwe, gorranikarî be ser cîhanda dehênêt?

- şerrekeyi okraniya eweyi xisterrû ke hêzekanî rojawa be helledaçûn leberanber twana serbazî û aburîyekanî rûsiya. le derencamda, allugorrêk dêtearawe ke le hatinearayi sîstmêkî nêwdewlletîyi frecemserî berceste debêt, ke rûsiya û çîn û hîndistan û be dllinyayiyewe emirîkaş le xo degrêt. kewate rojawa xwêndineweyi helleyi bo twanayi serbazî û abûrîyi rûsiya krd û ewe bû boyi derkewt ke twana pîşesazî û serbazîyekanî twanayi milmilanêyan nîye le peywendî be twanakanî rûsiyawe. ewe rêkkewt nîye ke bem dwayiye jenerall mîllî, rûsiya wek hêzî balla- superpawer- nawzed bikat. kewate êsta sê hêzî balla hen, ke rûsiya û çîn û emirîkan, hendê wllatî dîkeş wrde wrde berew ewe deçn bibine hêzêkî balla, wek hîndistan. lem ruwewe ême berew cîhanêkî frecemser deçîn. eme proseyekî allugorramêze ke têyda dabeşbûnî hêzî cîhanî gorranikarî beserda hatuwe.

* dagîrkrdinî okraniya lelayen putînewe be dagîrkrdinî kweyt lelayen sedidam ḧusênewe deçwênrêt. lew kateda komellgeyi nêwdewlletî be tundî dagîrkarîyekeyi sedidamî ret krdewe û naçarî krd le kweyt bikşêtewe. le katêkda kesanêkî wek hînrî kîsencer dawa dekat emirî waqî'î şerreke qbûll bikrêt, aya eme be manayi ewe dêt ke prenisîpe binerretîyekeyi peywest be serwerîyi dewlletewe kotayî hatuwe?

- min hawrra nîm legell şubihandinî ḧalletî kweyt beweyi le okraniya rû dedat. eweyi peywest bêt be kweytewe, ke dagîrkarîyekî rûn û aşkra bû bo dewlletêkî dîke (kweyt) lelayen dewlletêkî dîkewe ('êraq). le ruwî siyasîyewe, detwanîn billêyin her dû ḧalleteke dagîrkrdinî dewlletêk bû lelayen dewlletewe, bellam le ruwî yasayiyewe her dû ḧalleteke ciyawazn. eweyi peywest bêt be okraniya, ewa kêşeke le sallî 2014we destî pê krd û dwatir rêkkewtininameyi mînskî lê kewtewe ke têyda rûsiya û okraniya wajûyan krd û ferrenisa û ellmaniya berprsiyarêtîyi cêbecêkrdinyan wergrt. herweha rêkkewtinî mînsk birriyarî encumenî asayşî netewe yekgrtuwekanî lexo grt û cêbecêkrdinî buwe prsêkî peywest be yasayi nêwdewlletîyewe. bellam em rêkkewtine cêbecê nekra, kewate belayi kemewe le ruwî siyasîyewe detwanrêt butirêt rûsiya mafî eweyi hebuwe ke destêwerdan bikat bo parastinî xellkekeyi le rojawayi okraniya ke rûberruwî herreşe bibûnewe be hoyi operasiyone serbazîyekanî okraniyawe. kewate dekrêt bas lewe bikrêt ke rûsiya be gwêreyi prenisîpî ‌berprsiyarêtî parastin karî krduwe, em prenisîpeş legell yasayi nêwdewlletî yek degrêtewe, eme serbarî eweyi ke encêla mêrkl û frraniswa holland amajeyan pê krd, ke ewan be rastî niyazî cêbecêkrdinî rêkkewtinekeyan nebuwe. eme ewe dexaterrû ke hêze rojawayiyekan rêzêkî zoriyan le yasayi nêwdewlletî negrtuwe û emeş bwar derrexisênêt bo eweyi rûsiya keysêk bo xoyi drust bikat. leber ewe keysî kweyt heman keysî okraniya nîye.

* boçî em şerre hênde drêjeyi kêşawe û aya pêşbînî ewe dekeyt ziyatir drêje bikêşêt?

- eme prsiyarêkî zor giringe û çendîn hokar le aradan. ême le rojawa, ziyatir cext leser ewe dekeyinewe, aya rûsiya amance stiratîjîyekanî bedest hênawe, yan na, lebrî eweyi gftugo bikeyin lebareyi eweyi aya amance stiratîjîyekanî xoman bedest hênawe. eweta sza sepêndrawekan neyantwaniywe karîgerîyan leser abûrîyi rûsiya hebêt, tenanet dekrêt billêyin le rastîda szakan bûnete hoyi behêzkrdinî abûrîyi rûsiya. eweta hêşita serok putîn le desellatdaye û şerrî okraniya buwete hoyi ptewkrdinî pşitiywanîyi cemawerî bo putîn. rûsiya le 20%î xakî okraniyayi dagîr krduwe, ta êsta pê deçêt estem bêt okraniya bitwanêt paşekşeyan pê bikat. herweha şerreke buwete hoyi nzîkbûneweyi rûsiya û çîn. leweş ziyatir rûsiya û çîn û ta radideyek hîndistan kar bo sîstmêkî nêwdewlletîyi bedîl deken, ke emeş derencamî siyasî û abûrî leser rojawa lê dekewêtewe. le heman katda abûrîyi wllatanî ewrupa le pşêwîdaye û narrezayetîyi xellk le hellkşandaye. herweha drk bewe krawe ke rojawa hênde behêz nîye le ruwî serbazîyewe û guman le twana pîşesazîyekeşî dekrêt. kewate ta êsta rojawa amancekanî bedest nehênawe, ke dekrêt emeş bigorrdrêt bo şkst, be taybetî bo ḧkumetî emirîka. dwatir rûsiya, pêyi waye berdewambûnî şerreke le berjewendîyi wllatekeydaye, lew ruwewe ke detwanêt le ruwî abûrîyewe drêje be şerreke bidat, le katêkda twanayekî serbazî û pîşesazîyi ziyatirî le rojawa heye.

* eweyi le êstada bedî dekrêt, eweye ke yekêtîyi ewrupa be çeşnî pêşû yekhellwêst û yekgrtû nîye, eweta wllatanî wek hengariya û pollenda guzarşitiyan le berhellstîyi xoyan krduwe bo dîmukrasîyetî lîbirrallî, aya eme çi akamêkî bo ayindeyi ewrupa debêt?

- sereta debêt ewe billêyin ke abûrîyi wllatanî ewrupa ketuwete jêr karîgerîyekî cdidîyewe. betaybetî abûrîyi ellmaniya, bellam herwek dezanîn ellmaniya dayinemoyi proseyi awêtebûnî ewrupî buwe û payeyi serekîyi abûrî û pîşesazîyi yekêtîyi ewrupa buwe. bellam abûrîyi ellmaniya kewte barêkî sstibûnewe û hîç rûnakîyek le kotayî tonêleke bedî nakrêt. herweha ferrenisaş rûberruwî kêşeyi siyasî û abûrî buwetewe. herweha wllatanî dîkeyi ewrupaş tûşî kêşeyi abûrî û kêşeyi peywest be aware û koçberan bûnetewe. hemû emane bûnete hoyi behêzbûnî ḧzbe siyasîye rastirewekanî ewrupa, ke têgeyşitinêkî ciyawaziyan heye bo yekêtîyi ewrupa, ke pêyan waye nabêt yekêtîyi ewrupa berew awêtebûnî ziyatirî siyasî birrwat.

* dwayi rûdawekanî beharî 'erebî le sallî 2011, rojhellatî nawerrast pêyi naye qonaẍî naseqamgîrî û pşêwîyewe, emeş bwarî bo berfrawanbûnî destirroyşituwîyi êran rexisand. legell drustibûnî çendîn grûpî tîrorîstî wek da'ş, ke hemû emane karîgerîyan hebuwe leser seqamgîrîyi cîhanî, bellam prsiyareke eweye boçî hewllêkî cdidîyi nêwdewlletî bo seqamgîrkrdinî em nawçeye bedî nakrêt?

- le rastîda le êstada komellgeyi nêwdewlletî tûşî dabeşbûn buwe, be çeşnêk ke komellgeyi nêwdewlletî natwanêt be çeşnêkî kara kêşekanî rojhellatî nawerrast çareser bikat. be hoyi kolloniyallîzim û niyukolloniyallîzimewe, herweha be hoyi milmilanêyi hêzewe, çendîn nakokî le rojhellatî nawerrast drust bûn. eger komellgeyi nêwdewlletî yekgrtû nebêt, ewa natwanrêt hîç karêk bikrêt. lêreda prsiyareke eweye eger emirîka be tewawetî ruwî krdbête nawçeyi zeryayi hêmin, ewa eme bwarêk bo çîn û rûsiya drust dekat, bo eweyi rollî nawbijiywan bibînin bo çareserkrdinî kêşekanî em nawçeye. le êstada kêşeke eweye eger wîlayete yekgrtuwekanî emirîka biyewêt le nzîkewe bayex be kêşekanî rojhellatî nawerrast bidat, ewa natwanêt em kare bikat, be layi kemewe natwanêt bew çeşne bayexî pê bidat ke le astî xwastî waşntonda bêt. eweta kêşe abûrîye nawxoyiyekanî emirîka hawşan bûn bew teḧedidîyaneyi rûsiya le okraniya û çîn le taywan drustiyan krduwe, emeş debête hoyi kembûneweyi twana û xwastî emirîka bo eweyi bayexêkî gewre be karubarekanî rojhellatî nawerrast bidat.

her boye çîn bayexî dawe be rojhellatî nawerrast, leber eweyi emirîka boşayî û pantayiyekî dîplomatî û abûrî cêhêşituwe bo eweyi eweyi hêzekanî dîke wek çîn berew em nawçeye bikşên. dwatir ewe aşkraye ke çîn rû dekate her şwên û dewlletêk ke bitwanêt bznês û bazirganî têda encam bidat. wate lem şwên û wllatane peywendî û rayelleyi abûrî û bznês drust dekat.

* eger le nêw nawçeyi rojhellatî nawerrastda bas le wllatêkî wek 'êraq bikeyin, ke pêgeyekî giringî heye, kurdîş ke beşêke lem dewllete û xawen qewareyi xoyetî, ke herêmî kurdistane, xoyi le wllatêkda debînêtewe ke serwerîyi yasa têyda balladest nîye, aya pêt waye ayindeyi em wllate çî debêt, leweş ziyatir herêmî kurdistan wek herêmêk le çwarçêweyi 'êraqda ke freyî ayînî û îtinî têda berqerare, ta çend pşitgîrîyi nêwdewlletî bedest dehênêt?

- 'êraq wllatêkî zor giringe, nek teniya leber eweyi kewtuwete nawçeyi rojhellatî nawerrastewe, bellku drawsêyi îroasiyaye. wate 'êraq pêgeyekî stiratîjî û cugrafîyi zor giringî heye ke buwete hoyi eweyi bibête wllatêk ke le ruwî siyasî û abûrîyewe bayexî pê bidrêt. kewate be dllinyayiyewe detwanîn ewe billêyin ke em doxe hem herreşe û metirsî û hem derfetî bo xellk û gelî 'êraq, be şêweyekî gşitî û gelî kurd be şêweyekî taybetî drust krduwe. lewaneye be hoyi hatinearayi barudoxî nwêyewe karubarekanî gorranikarîyan beserda bêt. kewate min lêreda degerrêmewe bo beşêk le wellamî pêşûm, eweyş eweye eger bitwanrêt lem nawçeyeda peywendîyekan leser binemayi abûrî û bazirganî dabirrêjrên, nek leser binaẍeyekî serbazî, ewa eme yarmetîder debêt bo perepêdanî 'êraq û gelî kurd le nêw em wllateda. herweha renge eme serbikêşêt bo eweyi hawkarîyi ziyatirî abûrî bedest bihênrêt.

* be têrrwanînî êwe emirîka, yan çîn em kare deken?

- min pêm waye be hoyi eweyi wîlayete yekgrtuwekanî emirîka be dest kêşeyi abûrîyewe denallênêt le nawxoda û leber eweyi xercîyekî zorî le şerrî okraniyada krduwe, ewa pêm wanîye emirîka bitwanêt hawkarîyekî berçawî abûrî desteber bikat. be dllinyayiyewe zorêk le wllatan xwaziyarî hawkarîkrdinî kurdin, bellam min nazanm aya em wllatane em kare bo ewe deken leber eweyi pêyan waye kurd şaysteyi em hawkarîyeye, yan em kare deken, çunike le ruwî siyasîyewe lêyi sûdmend debin. dwatir debêt ewe billêyin ke leber çendîn horkarî siyasî, komellgeyi nêwdewlletî şkstî hênawe le desteberkrdinî hawkarîyi pêwîst bo kurdî 'êraq bo eweyi kurd le ruwî siyasî û abûrî û komellayetîyewe geşe bikat û seqamgîrî bedest bihênêt. be leberçawgirtinî serkewtin û pabendbûnî gelî kurd, ewa pêwîste komellgeyi nêwdewlletî be çeşnêkî kara bayex be gelî kurd bidat le 'êraqda. wate debêt komellgeyi nêwdewlletî le xemî herêmî kurdistanda bêt, nek teniya leber hokare siyasî û eminîyekan. hiywadaram barudoxêkî nwê bêtearawe le rojhellatî nawerrast, be çeşnêk ke le berjewendîyi tewawî nawçeke û betaybetî gelî kurd bêt. le kotayîda demewêt ewe ziyad biken ke ême le qonaẍ û rojgarêkda dejîn ke qonaẍî allugorr û raguzerîye. raste peresendin û pêşhatekan le şew û rojêkda rû naden, bellam hendê car rûberruwî hendê pêşhatêkî ktuprr debînewe. lem rwangeyewe min pêm waye nakrêt pêşbînî ewe bikrêt ke sbeyinê sîstmêkî cîhanîyi frecemserî bêtearawe û biçespêt. bellam eweyi heye eweye ke ême bem araste û aqareda hengaw helldegrîn. eweyi peywest bêt be nawçeyi rojhellatî nawerrastewe, ewa detwanîn billêyin em nawçeyeş be qonaẍî raguzer û allugorrda têdeperrêt, wate debêt çawerrê bikeyin û bibînîn barudox û karubarekan çon pere destênin.