mebest le rîfrandom yan gştprsî le zmanî înglîzî wşey(Referendum)u le erebî wşey(alastfta) bekardê، le zmanî kurdî wşey (raprsîî gştî) yaxud (gştprsî) bekardê.

mebest le rîfrandom yan gştprsî le zmanî înglîzî wşey(Referendum)u le erebî wşey(alastfta) bekardê، le zmanî kurdî wşey (raprsîî gştî) yaxud (gştprsî) bekardê. lem raporte wşe baweke(rîfrandom) zyatr bekardê. le prosey rîfrandom babetî corawcorî syasî û yasayî û abûrî û darayî û komelayetî û exlaqî dexrête berdem gel(gel، bemana syasîyekey wate eu eawulatyaney ke mafî dengdanyan eeye)، boeuey bryarî leser bden. rîfrandom le grngtrîn şêwazekan، yaxud rêwşwênekanî dîmukrasîî nîmçe rastewxoye. tenanet zorbey şêwaz û layene praktîkyekanî dîmukrasî nîmçe rastewxo le duayda eer be rîfrandom yekladekrênewe. dwatr tîşk dexeyneser em şêwazane. le rastîda rîfrandom grngîî xoy eeye le eestkrdnî eawulatî be rolî le berêwebrdnî wlat؛ eawulatyan beşdarî syasî fî'lî û rastewxoyan debêt le drustkrdnî bryarî syasî û te'bîr le îradey xoyan deken.
le seretada pêwîste blêyn wşey dîmukrasî (Democracy)uşeyekî yonanî kone be watay hukmranîî gel û eyç deselatêk le serewey îradey gel nîye، belku gel xoy serçawey eemû deselatekane. kewate penabrdn bo sîstmî dîmukrasî lerastîda zeruretêkî eqlîye bo bedamezrawekrdnî deselat û zeruretî bûnî sîstmî dîmukrasî û grîngî pêdanman be mebestî rêzgrtn û dannane be îradey gel. rîfrandom rêgaêke bo derbrînî em îradeye û beşdarîyekî aştîyaney gele le berêwebrdnî deselat lepal nwêneranî gel xoy .
robîrt dal (Robert Dahl) pêywaye ke dîmukrasî tewau û bêxewş le waqî'da nîye، belku em aste le dîmukrasî tenya komelêk bîroke û têrwanîn wpêwern ke detwanîn waqîî pê eelbsengênîn. le ruuy praktîkîyewe dal pênc pêwerî danawe bo euey sîstmîk be dîmukrasî pênas bkeyn، ewanîş brîtîn le:
• beşdarîî fî'lî û karîger: wate pêwîste eelî yeksan û karîger brexsênrêt bo eemû endamanî komelge bo euey boçûnekanyan bxenerû sebaret bewey ke prosey syasî pêwîste le wlat çon bê.
• yeksanî le mafî dengdan: wate eemû dengderan maf û eelî yeksanyan eebê le dengdan lekatî bryardan û eeryek le dengekanîş sengyan yeksan bê.
• tîgeyştnêkî tewauy dengderan le babetekan û be tewauyş çawkrawe bn: debêt eelî yeksan brexsê bo euey eemû eawulatyan zanyarî tewauyan eebê leser prosey syasî û syasatî bedîl û egerî derencame çawerankrawekanî eer syasetêk.
• rîkxstnî xştey karekan: wate pîwîste gel eemûkat eewlî euey eebêt ke çon babet û kêşe û prsekan bxate xştey karekan û cêbecêkrdn û çareserkrdnî prsekan lerêgey prosey dîmukrasî.
• em mafaney çwar xalekey pêşû eemû eawulatyanî pêgeyştû(balxîn)bgrêtewe.
rîfrandom wek şêwazêkî
dîmukrasîî nîmçe rastewxo
sê şêwaz le peyrewkrdnî sîstmî dîmukrasî eeye ke brîtîn le:
• dîmukrasîî rastewxoye: lem proseyeda gel xoy rastewxo debête drustkerî bryare syasîyekan؛ em core sîstme bo serdemî dewlete şarî yonanîyekan degerêtewe.
• sîstmî dîmukrasî nwênerayetî: mebest lem coreyan gel nwênerî xoy eeldebjîrê û raydespêrê bo euey be nwênerayetî gel le cêgay ewan û be nawî ewan be şêweyekî xulî peyrewî hukmranî bken. le bnemakanî em sîstme bûnî perlemanêkî eelbjêrdrawe، em perlemane nwênerayetî eemû neteweke bkat.
• dîmukrasîî nîmçe rastewxo: emeyan sîstmêkî mam nawendîye le nêwan dîmukrasîî rastewxo û dîmukrasîî nwênerayetî؛ dîmukrasîî nîmçe rastewxo pêwîstî be bûnî desteyek û damezraweyekî syasî eelbjêrdraw eeye ke nwênerayetî gel bkat le hukmranîî wlat، cge leme gel eendê deselat bo bryarî xoy deeêlêtewe we le destûr dyarîdekrê. kewate dîmukrasîî nîmçe rastewxo sîstmêkî dîmukrasî nwênerayetî pêşkewtuwe. ke wadekat perleman û serokî eelbjêrdraw pêwendîyan be gel nepçrê û le zor babetî grîng bo ray gel bgerênewe.
rîfrandom le bnemakanî tyorî serwerîî gele
dû tyor bo serwerîî gel eeye ke brîtîn le:
• tyorî serwerîî neteweyî: em tyore waseyrî komelge dekat wek kutleyekî yekgrtû، pêywaye ke serwerîî netewe yek parçeye، yek kutleye û beş beş nakrêt le nêwan endamanî komelge û eyç serwerîyek le serewey em serwerîye nîye، belam lekatêkda netewe xoy kesayetîyekî me'newîye natwanêt te'bîr le îradey xoy bkat، boye pêwîste damezraweyekî syasî (ke perlemane) te'bîr lem îradeye bkat. le derencamekanî pabendbûn bem tyore، maf pê nedan be eawulatyan bo peyrewkrdnî hukmranî be şêweyekî rastewxo bo drustkrdnî bryarî syasî. leber euey tenya rîga be nwêneranî netewe drawe ke te'bîr lem îradeye bken. eyç derfetêk bo eawulatyan naeêlêtewe bo eelsan be rîfrandom، yaxud tanegrtn le yasakan، yaxud eer beşdarîyekî rastewxo le drustkrdnî bryarî syasî. cge leme nuynerekanî eelbjêrdraw lelayen dengderan berprs nîn beramber be dengderanyan، leber euey ewan nwênerayetî netewe deken، nek bazney eelbjardnekeyan، wate erkî dengderane nwênerî netewe eelbjêrn، katêk dengdan erk bê، detwanrê merc dabnrê bo beşdarî le dengdan wek mercî: serwet û astî xwêndewarî û mercî çînayetî û ...tad.
٢-. tyorî serwerîî gel: serwerîî be pêy em tyore pîkeatuwe le komelê beş ke eer eawulatyek beşêkî berdekewêt. le derencamekanî em tyore gel xoy detwanêt peyrewî hukmranî bkat، bryarî syasî rastewxo drust bkat bebê eyç nêwendgerêk، yaxud blêyn nwênerêk. wek peyrewkrdnî rîfrandom، pêşnyarî projeyasa، ladanî serokî komar، ladanî nwêner w....tad. be pêy em tyore dengdan mafe، nek erk û eyç mercêk qebûl nakrêt le ser dengder، tenya merce rotînîyekanî temen û twana û selametî eqlî û regezname nebêt.
eer boye bo prosey berêweçûnî rîfrandom cge le merce rutînîyekan bobeşdarîkrdn pêwîste çend mercêkî taybetî tyabê، lewane:
• eoşyarî tewauy dengderan sebaret be prsî rîfrandom û eu babetaney xrawete rîfrandomekewe. bo nmûne katê babetî rîfrndomeke bryardan bê leser destûr، belayenî kem debêt zanyarîyan derbarey eêle gştîyekanî em destûre eebêt. yaxud katêk babet meseley serbexoyî bê، zor prsyar pêwîste bxrêterû، wek: dewlet çîye؟ çon debîn be dewletî serbexo؟ teheddîyekan çîn؟ aya ç destkewtêkman debêt le bûn be dewlet؟ boçî debêt dewletî serbexoman eebêt؟ le bwarî syasî grngîyekey çîye؟ le bwarî abûrî grngîyekey çîye؟ aya pêwîste eerêmî kurdstan bbêt be dewletêkî serbexo، yaxud le çwarçîwey dewletî êraqî fîdralda bmênênewe؟ snûrî em dewlete le kwêwe ta kwêye؟ duay bûnman be dewlet pêwendîye derekîyekanman çon debêt؟ stratîjyetekan beramber be beşekanîtrî kurdstan çon debêt؟ xudî rîfrandomeke؛ ayea rawêje begel، yaxud bryarî bnyadnanî dewlete le layen gelewe؟ w...etd .
• babetî xrawerû، pêwîste rûn û aşkra bê û eawulatî be asanî lêy halî bbê. prsyarekan pêwîste rûn û raşkawane bê، nek narûn û mebestî trî be dwawebê lelayen deselatdaran.
• bûnî jîngeyekî azad bo çalakîyekan dûr le eemû fşarêk؛ pêwîste eemû qonaxekanî prosey rîfrandom (prupagendekan û dengdan û jmardnî dengekan û amarekan û çawdêrî proseke û rageyandnî derencamekan) be şîweyekî pak û bêgerd û dadperwerane û bepêy yasa berêwe bçê û le jêr çawdêrîî gel û dadga û rêkxrawekanî komelgey medenî û rêkxrawe nêwdewletîyekanda bê.
• bryarî gel le rîfrandomekanda debêt bryarî yeklakerewe bê bo em prsey krawete babetî rîfrandom، geranewe bo ray gel tenya bo rawêj nebêt، çunke gel xoy xawen serwerîye û serçawey deselate û xawen bryare.
corekanî rîfrandom
be pêy babet û kat û derencam
rîfrandom bo zor bemebestî cyawaz encamdedrî، lewane:
yekem: corekanî rîfrandom le ruuy babetîyewe:
١- rîfrandom sebaret be destûr
- rîfrandom sebaret be damezrawekrdnî destûr(alastfta altrsîsî)، emeş brîtye le xstneruuy destûrêkî nwê bo gel bo euey gel be şêweyekî rastewxo bryarî leser bdat û em destûre damezraw bkat. be çawpoşîn lewey ke reşnûsî destûreke lelayen perleman، yaxud lîjneyekî bala darştnî bokrawe.
- rîfrandom sebaret be eemwarkrdnewey bendekanî destûr؛ le eendî destûrî wlatan eatuwe eemwarkrdnewey bendêk، yaxud zyatr le destûr peywestkrawe be raprsî û geranewe bo gel، le eendê destûr emey be karêkî îcbarî û danawe ke debêt deselatî syasî bgerêtewe bo ray gel، le eendê destûrî dîke be karêkî arezûmendane danrawe û deselat drawete serokî wlat، yaxud perleman، yaxud jmareyekî dyarîkraw le eawulatyan.
٢- rîfrandom sebaret be proje yasakan:
- lêreda gel wek deselatî yasadanan eawbeşî perleman dekat، ca ç yasay asayî، yaxud yasay rêkxstn، hawulatyan em proje yasaye qebûl neken، naçîte bwarî cêbecêkrdnewe. zor destûr kar bem prensîpe deken، lemane destûrî dewletî fîdralî suysra le salî ١٩٩٨، eerweea le destûrî îtalî û ferensîda eatuwe، ke rîfrandom le ruuy yasayyewe zor bwar û layen degrêtewe، wek: layenî syasî، darayî nmûne (١٣) pêşnyare darîyekey ١٩٧٨kalîfornya û rîfrandomî duuy marsî ١٩٧٥î suysra sebaret be draw. rîfrandom sebaret be kêşe komelayetî û exlaqîyekan wek rîfrandomî îtalya le١٩٧٤sebaret be telaq w...etd .
٣- rîfrandom sebaret be prse syasîyekan، emeş dekrêt be çend corêk :
- rîfrandom sebaret be eelbjardnî corî sîstmî syasî (paşayetî، komarî w...tad). nmûne dengdan be sîstmî komarî îtalya le ١٠/yonyo/١٩٤٦، û dengdan be zorîney reea sebaret be retkrdnewey sîstmî paşayetî wbnyadnanî sîstmî komarî îslamî êran le nîsan/١٩٧٩.
- rîfrandom sebaret be beşdarîî wlat le peymanname nêwdewletîyekan، yaxud kêşanewey، nmûne: derçûnî elmanya le (êbe alamm) le salî ١٩٣٣.
- rîfrandom sebaret be mafî çarey xonûsîn، yaxud beşdarîî wlat le yekêtî konfîdralî، nmûne: rîfrandom bo serbexoyî eerêmî kîwbk le keneda le mayoî ١٩٨٠ ke le encamda rîfrandom bo serbexoyî başûrî sudan le ٩/kanunî duwem/ ٢٠١١ serkewtnî bedesteêna. rîfrandom sebaret be serbexoyî oskotlanda le ١٨/eîlul/٢٠١٤ zorîne leser maneweyan le çwarçîwey wlatî berîtanya bryaryan da.
- rîfrandom sebaret be dabeşbûnî îdarî nawçe û eerêmekan؛ nmûne: le made ١١٩î destûrî êraqî eatuwe: (eer parêzgeyek، yaxud zyatr detwanêt le rêgay rîfrandom eerêmî fîdralî pêkbeênn)، eerweea le madey ١٤٠da eatuwe: (....asayîkrdnewey barudox، serjmêrî û rîfrandom le kerkûk û nawçe kêşe leserekan bo dyarîkrdnî layenî îdarî berêwebrdnî eawulatyanî nawçekan....)، yaxud rîfrandom sebaret be xoberêwebrdn (alhkm aljatî)، nmûne: rîfrandomî nawçekanî oskotlanda û wîlz le berîtanya le marsî١٩٧٩ke zorîney neeêna.
- rîfrandomî dadwerayetî gel le prse eelpesêrdrawekanî nêwan hkumet û perleman، nmûne: be pêy destûrî vaymerî elmanî ١٩١٩(eerkatêk ke nakokî bkewtayete nêwan zorîne û kemîney encumenî nwêneran، yaxud le nêwan em encumene û encumenî împratorî، yaxud le nêwan serokî rayx û perleman، debwaye bgerênewe bo rîfrandom). eerweea le made/ ٤٦ le destûrî çîkuslofakya-ş eatuwe: (eer proje yasaêkî hkumet katê ke perleman retî bkatewe، hkumet detwanê bîxate rîfrandom.)
duwem: corekanî rîfrandom leruuy erkî pêeelsanî :
- rîfrandomî îlzamî؛ wata destûr، bryarîdawe eendê babet tenya lerêy rîfrandom gel xoy debêt bryarî leser bdat ، eerwek em madaney destûrî êraqî ke basmankrd (made/١١٩، ١٢٦، ١٤٠).
- rîfrandomî arezumendane : em coreyan be deqî destûrî ferznekrawe belku perleman yaxud serokî wlat pêşnyarî dekat.
sêyem :rîfrandom le ruuy eêzî sepandnî derencamekanî :
- rîfrandomî derencam sepênraw؛ perleman û hkumet debêt pabend bn be derencamekanî em core rîfrandome bepêy destûr.
- rîfrandomî rawêjkarî: mebest lêy rawîjkrdne begel sebaret be babetêk. lem haleteda deselat boy eeye kar be derencamekanî em rîfrandome bkat، yaxud na. zorcar hkumet pena bo em coreyan debat bo projeyasakanî ber lewey pêşkeş be perlemanî bkat bo euey perleman retî nekatewe.
çwarem - corekanî rîfrandom leruuy katî penabobrdnî؛ dekrêt be dû cor :
- rîfrandomî pêşwexte: wate perleman projeyasakan dexate berdem ray gel ber le dengdan leserî lelayen perlemanewe .
- rîfrandomî duayî (allahq): bepêy em coreyan perleman em yasayaney ke pêştr bryarî leserdawe، dexate rîfrandomewe، em yasaye naçête bwarî cêbecêkrdnewe ta gel rezamendî leser nedat.
pêncem : rîfrandom le ruy dengdanî gştî dekrêt be dû cor:
- rîfrandomî gştî: wate cge le merce teknîkîyekan bo beşdarîkrdn eemû eawulatyan mafî dengdanyan heye .
- rîfrandomî snûrdar(mqîd): wate cge le merce teknîkîyekan bo beşdarîkrdn mercî dîke een ke rîgrn le berdem beşê le eawulatyan ke mafî dengdanyan eebê، wek: bêbeşkrdnî regezî mêyne، taybetkrdnî dengdan be çînêkî komelayetî w...tad.
cyawazî nêwan rîfrandom û eu prose syasîyaney leyektrî deçn
- cyawazî nêwan rîfrandom û eelbjardne gştîyekan:
eelbjardn brîtîye lew proseyeî tyaîda palêwrawekan dyarîdekrên û programekanyan radegeyendrê û le duayîda dengderan dengyan pêdeden bo euey be nwênerayetî ewan hukmranîî wlat berêwebben، belam rîfrandom cyaye lêreda gel xoy be şêweyekî rastewxo hukmranî dekat؛ xoy drustkerî bryarî syasîye be şêweyekî rastewxo، ke bryar le ser destûr û projeyasa û prse syasîyekanî wlat dedat.
- cyawazî rîfrandom le prensîpî şura(alşurî) le îslamda:
şura yek le bnemakanî eayînî îslame. eerdû prosekey şura û rîfrandom daway ra û boçûn deken، belam cyawazî nêwanyan eweye snûrêk dyarînekrawe bo beşdarbûnî eawulatyan le rîfrandom، belam prosey şura le îslam rêga be komelge nadat ke wek proseyekî gştî eemuwan tyaîda beşdarbn، belku taybete be grupêk euyş(ael alhl wal'qd)ـe wek encumenêkî şura. dyare le ruuy babetîşewe cyawazî eeye؛ em babetaney ke dexrêne rîfrandom le eer wlatê destûrî wlateke dyarîkrduwe، yaxud perleman، yaxud serokî wlat raydegeynê ke pêwîste babetêkî dyarîkraw bxrête dengdan، tenanet zor le destûrekan le rêgey rîfrandom bryarî leserdrawe، yaxud eemwardekrênewe، belam euey pêwendî be şurawe eeye، be eyç şîweyk rêga be boçûn، yaxud ravekrdn (acthad) nadrêt، lew hukmaney ke le quran û sunney nebewî eatûn. wate îctyeadkrdn le derewey em snûreye. sebaret be snûrî rayeke le rîfrandom dengderan tenya dû eelbjardeyan le pêşe، ya qebûl، yaxud retkrdnewe be bê gftugo tawtwê û zyad û kem.
derencamekan :
- eu sîstme syasîyaney ke kar be prensîpekanî dîmukratîî nîmçe rastewxo deken، sîstmî syasîî modêrntrn û nzîktrn le bîrokey serwerîî gel .
- palnerekan le yeklakrdnewey akar û dengî dengder dûcore، yan karîgerî wrûjandnî sozdarî û eaydyolojîye، yaxud bnemay eqlanî. le rîfrandomekan eger eatû rêjey zorîney pêwîst le dengekan neeênrê bepêy rêwşwêne destûrî û yasayyekan ewa rîfrandomeke eyç asewarêkî nabêt.
- leruuy praktîkîyewe zor le prosekanî rîfrandom le katêk penayan bo brawe ke wlat le qeyrane؛ zorcar le pînaw yeklakrdnewey mlmlanêy kayekanî deselat û damezrawekanî û katî geyştn be bnbest. eendêcar bo ewe encam dedrê taweku qenaet be ray gştî nawexo û derekî beênrî ke gel legel bryarî deselatî syasîye، betaybetî le babetî mafî çarey xonûsîn û serbexoyî.
- le zorbey em rîfrandomaney bo serbexoyî encamdrawn، katêk wlatî serdest eemû mafî em nawçe cudaxwazaney dawe، ewa eawulatyanî em nawçane bryarî maneweyan dawe legel dewletî serdest، belam katêk sîstmêkî nadîmukrasî nawçe cudaxwazekan le xodegrê، eawulatyan bryarî cudabûnewe deden le rîfrandomekan wek rîfrandomekey başûrî sudan le ٩î kanûnî duwemî٢٠١١. lem rwangeyewe pêşbînî serkewtnî dengî serbexoxwazan dekrêt be zorîney reeay berz، eger eer rîfrandomêk le eer parçeyekî kurdstanî gewre encam bdrê.
*mamostay zankoy selahedîn – hewlêr