سایكۆلۆژیا وه‌ك زانسته‌ك نوى، یێ كو سه‌ربخۆییا خۆ ل سالا 1879 لسه‌رده‌ستێ ڤۆتنى ژ فه‌لسه‌فێ وه‌رگرتى، ڤه‌كۆلینا هه‌مى ره‌فتارێن دیار و ڤه‌شارتیێن مرۆڤان، چ ئاسایى و چ نه‌ساخ دكه‌ت، چ ژى مرۆڤێن ساده‌ بن یان سه‌ركرده‌. ده‌روونناسێن جۆدا ڤه‌كۆلینێن لسه‌ر كه‌ساتییا تره‌مپى كرین و هه‌تاكۆ ژبه‌ر ئازادییا ده‌ربڕینێ و جڤاكه‌ك و سیسته‌مه‌ك دیمۆكراسى ل ئه‌مریكا هه‌مى كه‌س ئاگه‌هدارى وانن و ل ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ دهێنه‌به‌لاڤكرن.

پرۆفیسۆر دكتۆر جه‌مشید سادقیان، بسپۆرێ نساخیێن ده‌روونى ل زانكۆیێن ئه‌مریكى وه‌سا دبینیت تره‌مپى سایكۆلۆژییه‌ك تایبه‌ت و نه‌ئاساییا هه‌ى. وى دوو جۆرێن نه‌ساخیێن ده‌روونیێن هه‌ین: ئێكه‌م گرێداییه‌ ب كه‌ساتییا ویڤه‌. و یا دیتر گرێدایه‌ ب گێولێ (mood)، ویڤه‌. وه‌ك ژێده‌رێن زانستى ئاماژه‌ى پێدده‌ن جۆرێ ئێكه‌م چ بنه‌مایێن جێنێتیكى نینن و به‌رهه‌مێ كارتێكرنا فاكته‌رێن ژینگه‌هى و نه‌خاسمه‌ په‌روه‌رده‌ و جڤاكییه‌. ئه‌ڤه‌ ئانكۆ ئه‌و ژینگه‌هێن تره‌مپ تێدا په‌روه‌رده‌ بووى نه‌ئاسایى بینه‌. ئه‌ڤ نه‌خۆشییه‌ بناڤێ تێكچۆنێن نارسیستیكێن كه‌ساتیێ (narcissistic personality disorder) دهێته‌نیاسین كو دبیت جۆره‌ك یان قۆناغه‌ك نێرگزیسمێ بیت و كه‌سێ نه‌خۆش هه‌مى هێزا خۆ دمه‌زێخیت لدۆر و لسه‌ر خۆدێ خۆ و خۆ وه‌سا هزر دكه‌ت كو سه‌نته‌رێ هه‌مى تشتا و جیهانێیه‌. ئه‌ڤ كه‌سه‌ ده‌مێ دگه‌هنه‌ ده‌ستهه‌لاتێ وه‌سا هزر دكه‌ن هه‌مى تشت و كار بده‌ستێن وانن و خه‌لكا دیتر چ تشته‌ك نینه‌. ئه‌ڤ جۆره‌ هزركرنا تره‌مپى د ده‌مێ ئاخفتن و زمانێ جه‌سته‌یێ وى نه‌خاسمه‌ د ده‌ست و چاڤ و لێڤێن وى و راوه‌شاندن و لڤاندنا وان باش دیار دبن. ئه‌ڤ سالۆخه‌ته‌ لده‌ف سه‌دامێ گۆڕبگۆڕ ژى هه‌بى. دبیت هه‌كه‌ر تره‌مپ ژى ل وه‌لاته‌كێ دیكتاتۆریدا بایه‌ وه‌كى سه‌دامى و ستالینى ب هزاران سه‌ركرده‌ و خه‌لكا ئاسایى ب شێوازێن جۆدا ژناڤبربانه‌. د ده‌مه‌كیدا كو راستییا ڤان جۆره‌ كه‌سانه‌ بخۆ ڤاله‌یه‌ و وه‌كى په‌قه‌كا سه‌ر ئاڤێنه‌ و هه‌كه‌ر تو تپلا خۆ یان ده‌رزیكه‌كێ لێبده‌ى دێ فشت و په‌قت و بایێ وان ڤاله‌ بت.

ده‌روونناسێن بناڤۆده‌نگێن ئه‌مریكى وه‌سا دده‌نه‌ دیاركرن كو تره‌مپ ژ وان جۆره‌ كه‌سانه‌ ئه‌وێن گه‌له‌ك بسانه‌هى پێ ل هه‌ر یاسایه‌كێ بده‌ن و هه‌ر جۆره‌ دره‌و و بێبه‌ختییه‌كێ بكه‌ن و ل كه‌سه‌كى بده‌ن. به‌رى دۆماهیك هه‌لبژارتنێن ئه‌مریكا وى دره‌وه‌ك مه‌زن ده‌رئێخست و گۆت ل باژێڕه‌كێ ویلایه‌تا ئۆهایۆ هنده‌ك په‌نابه‌رێن وه‌لاتێ هائیتى یێن ره‌شپیت، گۆشتێ سه‌گ و پشیكێن خه‌لكێ سپى پیست دخۆن، ئه‌ڤه‌ لده‌مه‌كى بوو كو پشتى ڤێ دره‌وێ هه‌مى كاربده‌ست و به‌رپرسێن وى باژێڕى هاتنه‌ ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ و ئه‌ڤ گۆتنا تره‌مپى دره‌و ده‌رئێخست و گه‌له‌ك ب باشى به‌حسێ خه‌لكێ ناڤبرى كرن. ئه‌ڤه‌ لده‌مه‌كییه‌ كو كه‌سه‌كێ وه‌كى تره‌مپى د وى ئاستێ بلنددا ڤێ دره‌وێ دووباره‌ بكه‌ت، دژى یاسایێن هه‌لبژاردنێنه‌، و تنێ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌تێ خۆ ئه‌ڤ كاره‌ كرى دا ده‌نگێ سپیپیستا بده‌ستخۆڤه‌ بینیت.

هه‌تاكۆ ل قۆناغا ئێكه‌ما ده‌ستهه‌لاتا خۆ وه‌ك سه‌رۆككۆمار پێدڤى بوو لدویڤ یاسایێن ئه‌مریكا وى لیسته‌ك ژ دارایى و سامانێ خۆ بۆ دادگه‌ها بلند بده‌ته‌ دیاركرن، به‌لێ وى ئه‌ڤ كاره‌ نه‌كر. ئه‌ڤه‌ ئێكه‌م جار بوو سه‌رۆككۆماره‌كێ ئه‌مریكا ڤى كارى بكه‌ت. هه‌رچه‌نده‌ تره‌مپى سامانه‌كێ گه‌له‌ك یێ كۆمكرى به‌لێ چ جارا وه‌ك پێدڤى باج نه‌ددا حۆكمه‌تا خۆ. تره‌مپێ خۆدانێ وى سامانێ مه‌زن تنێ 750 دۆلار باج ددان یان هه‌كه‌ر ژى پترتر دابیت ژ كیستێ پاله‌ و كرێكار و فه‌رمانبه‌رێن خۆ ددا. وى دگۆت ئه‌و مه‌لیۆنان دۆلاران باجێ دده‌ت به‌لێ ئه‌ڤه‌ تنێ دره‌وه‌ك مه‌زن بوو وى دژى یاسایێن وه‌لاتێ خۆ دكر.

دكتۆر سادقیان هه‌روه‌سا دبێژیت ئه‌مریكى گه‌له‌ك حه‌ش وه‌لاتێ خۆ دكه‌ن و گرنگیێ ب ده‌ستوورێ وه‌لاتێ خۆ دده‌ن و رێزێ لێدگرن. و هه‌كه‌ر كه‌سه‌كێ بیانى ب خرابى به‌حسێ وێ چه‌ندێ بكه‌ى گه‌له‌ك پێتێكدچن . تره‌مپى نه‌ك تنێ باج نه‌ددا به‌لكۆ گه‌له‌ك بزاڤكرن ئه‌نجامێن هه‌لبژاردنا ژى تێكبده‌ت و هند نه‌مابوو جێگرێ خۆ بده‌ته‌ كۆشتن. ئه‌ڤ ره‌فتاره‌ جۆره‌كێ خۆپه‌رێستیێیه‌ كو تره‌مپى بزاڤ دكر باجێ نه‌ده‌ت و په‌نایێ بۆ هه‌ر دره‌وه‌كێ ببه‌ت و بۆ سه‌ركه‌فتن د هه‌لبژاردناندا هه‌ر جۆره‌ قۆپییه‌كێ و گزییه‌كێ بكه‌ت و دان ب ئه‌نجامێن واندا نه‌كه‌ت و تێكبده‌ت و هه‌تاكۆ چه‌ند كۆشتن ژى ل په‌ى خۆ ئینان تنێ ژبه‌ر خۆپه‌رێستییا تره‌مپى و بنپێكرنا یاسایان.

و نه‌ساخییا دیتر یا تره‌مپى ژى تێكچۆنا دوو جه‌مسه‌رییا هایپۆمانیكه‌ (hypomanic bipolar disorder  ). دیاره‌ كو كه‌ساتییا دوو جه‌مسه‌رى جۆدایه‌ ژ كه‌ساتییا دووانى یان شیزۆفرینى. وه‌ك ده‌روونناسێن وه‌ك پرۆفیسۆر دكتۆر نۆسره‌تۆلا پوورئه‌فكارى دبێژیت هه‌ر مرۆڤه‌كى د ژیانا خۆ دا گه‌له‌ك جۆرێن ئه‌ڤرازى و نشیڤییان یێن هه‌ین. بۆ نموونه‌ هه‌ر ئێك ژ مه‌ بشێوه‌یه‌كێ ئاسایى و نۆرمال دگه‌ل مزگینییه‌كێ كه‌یفخۆش دبین و هه‌روه‌سا ژی نووچه‌یه‌ك نه‌خۆش مه‌ خه‌مبار دكه‌ت. به‌لێ ئه‌ڤ جۆرێ كه‌ساتیێ وه‌سا نینن و ده‌مێ كه‌یفخۆش دبن دفیرهن و تشتێ به‌لافش دبێژن و گه‌له‌ك چیڕۆك و چیڤانۆكا بۆ ئاخفتنا خۆ دروست دكه‌ن و دبێژن، و دبیت د به‌ر ئاخفتنێن خۆ دا بێبه‌ختییا ل هه‌ر كه‌سه‌كى بكه‌ن یێ بكه‌ڤیته‌ د رێكا ویدا. بۆ نموونه‌ به‌لكۆ بێژیت ئه‌ز پێغه‌مبه‌رم یان هه‌كه‌ر كه‌سه‌كێ هه‌ژار و بێخۆدان بیت بێژیت ئه‌ز ئه‌ندازیاره‌كێ مه‌زنم و د ماوه‌یه‌كێ نێزیكدا دێ گۆنده‌كێ گه‌شتیارى دروست كه‌م! و یان دبت به‌رۆڤاژى بن. ئانكۆ ده‌مێ ژ بیروباوه‌ره‌كێ دهێنه‌خار دگه‌هنه‌ خالا بن صفرێ و به‌لكۆ زیانێ بگه‌هیننه‌ خۆ. به‌لێ هه‌كه‌ر ئه‌ڤ كه‌سه‌ ده‌رمانێن تایبه‌تێن خۆ د ده‌مێ خۆ دا بخۆن و چاره‌سه‌رییا وه‌ربگرن دێ بنه‌ كه‌سه‌ك ئاسایى.

دكتۆر سادقیان دبێژیت نه‌ساخییا تره‌مپى ژى ئه‌ڤ جۆره‌یه‌. ده‌مێ دئاخڤت تشتێ گه‌له‌ك مه‌زن دبێژیت كو د شیانا وى كه‌سیدا نینه‌. بۆ نموونه‌ ئاخفتنێن وى لدۆر هندێ دێ كه‌نه‌دا كه‌ته‌ ویلایه‌ته‌كێ ئه‌مریكا، یان دێ ده‌ست بسه‌ر گرینله‌نددا گرم، و یان دێ خه‌لكێ غه‌ززه‌ى هنێرمه‌ وه‌لاته‌ك دیتر، و ... هتد، به‌شه‌كن ژ دڕهانێن كو چ سنوورێن خۆ نه‌هه‌ین. ئه‌نجامدانا هه‌ر ئێك ژ ڤان كاران هزاران ئاسته‌نگێن خۆ یێن هه‌ین و نه‌رازیبوون و ئاریشه‌ ل په‌ى خۆ ئیناینه‌. و ئالیگرێن وى ژی هزر دكه‌ن ئه‌ڤ كارێن هۆسا مه‌زن هزرێن مرۆڤه‌ك مه‌زنن. یان ده‌مێ تره‌مپ دبێژیت دێ ئاشتیێ بۆ هه‌مى جیهانێ ڤه‌گه‌ڕینم! هه‌لبه‌ت هه‌كه‌ر بشێت ڤى كارێ مه‌زن بكه‌ت كاره‌ك پیرۆزه‌، به‌لێ هه‌رێ ئه‌ڤ كاره‌ كه‌تواره‌ و لۆژیكییه‌ و ژ وى دئێت ؟! به‌رسڤ هۆسایه‌ كو بێژین راسته‌ ئه‌مریكا وه‌لاته‌ك مه‌زن و پێشكه‌فتى و بهێزه‌، به‌س ئه‌ڤ كاره‌ وه‌كى كورد دبێژن: " به‌رێ مه‌زن نیشانا نه‌هاڤێتنێ یه‌"! بیرا خۆ ل هندێ بینن تنێ گۆتنا بابه‌تێ ده‌ركرنا خه‌لكێ غه‌زه‌ى دگه‌ل شاه عه‌بدۆلایێ ئۆردنێ چ كارڤه‌دان لدویڤ خۆ ئینان و عه‌ره‌ب كرنه‌ به‌ره‌یه‌ك دژى خۆ. یان ده‌مێ هاتیه‌ هه‌لبژارتن گۆتى:" هه‌كه‌ر هه‌تا ماوه‌یه‌كێ نێزیك تیرۆریستێن حه‌ماس وان جۆهیێن گرتى ئازاد نه‌كه‌ت دێ جیهانێ و غه‌زه‌ى بسه‌ر واندا هه‌ڕفینم"! و ئه‌ڤ سێ چار هه‌یڤ ش هنگى بۆرین و هێشتا ئه‌و تشت وه‌كى وى دڤێت چێنه‌بوویه‌ و وى ژى چ كاره‌ك نه‌كرییه‌!

ئێكدیتر ژ سالۆخه‌تێن ڤى جۆرێ كه‌ساتیێ نه‌ساخ ده‌روون هه‌بوونا ژیانه‌كا تژى ئاریشه‌یه‌. هه‌كه‌ر ل بیرا خوانده‌ڤانا بت ئه‌ڤه‌ تره‌مپى چه‌ند جاران ژیانا هه‌ڤژینیێ پێكئینایه‌. دكتۆر سادقیان كو ل ئه‌مریكا دژیت دبێژیت ژنا وى یا به‌رێ زۆر جوان و خاتون و باش بى، به‌لێ دیاره‌ نه‌شیایه‌ دگه‌ل تره‌مپى بقه‌تینیت و یا جۆدا بى. و دوور نینه‌ ئه‌ڤ ئاریشه‌ دگه‌ل هه‌ڤژینا خۆ یا نۆكه‌ ژى هه‌بن، به‌لێ چونكى ژنكا وى ئافره‌ته‌كا مۆدێلا بى و ژ ژیانه‌كا نه‌خۆش بوویه‌ شاهژنا ئێكه‌م وه‌لاتێ جیهانێ، دبیت گه‌له‌ك ژ كریارێن تره‌مپى قه‌بیل دكه‌ت و خۆ بسه‌رڤه‌ نابه‌ت و دقه‌تینیت.

جۆره‌ك ژ سالۆخه‌تێن دیترێن تره‌مپى، هه‌ر وه‌كى ئه‌مریكى و هه‌مى جیهان دبێژیت ئه‌وه‌ كه‌س نه‌شێت باوه‌رییا خۆ ب ئاخفتنێن وى بینیت و ده‌مده‌مییه‌ و " هه‌ر ته‌ڕكه‌كێ ل به‌ڕكه‌كێ دده‌ت". دكتۆر سادقیان دبێژیت تره‌مپى هیچ ئه‌زموونه‌كا سیاسى نینه‌، و راسته‌ بازرگانه‌كێ فێلبازه‌، به‌لێ هه‌ر چه‌وا بیت بڕێكا یاریكرن ب ده‌ستوورى و ب هاریكارییا رۆسیان هاته‌ سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ و هه‌تاكۆ ئه‌ڤا نۆكه‌ ئه‌و دگه‌ل شه‌ڕێ ئۆكرانیا دا دكه‌ت هه‌ر بۆ قه‌ره‌بۆیا قه‌نجییا پوتینى دكه‌ت!

لێ ئه‌ڤ تشته‌ هه‌مى ل ره‌خه‌كى و دۆزا كوردا د ڤێ راستێدا ل ئاله‌كى. وه‌ك دیار تره‌مپى هزرێن هندێ یێن هه‌ین ئیپراتۆریه‌ته‌كێ د سه‌رێ خۆ دا چێدكه‌ت. راسته‌ ئه‌مریكا وه‌لاته‌كێ دامه‌زراوه‌یى و دیمۆكراسییه‌، به‌لێ ژبه‌ركۆ ره‌فتارێن تره‌مپى نه‌پێشبینیكرینه‌، دبیت هه‌ر جۆره‌ ره‌فتاره‌كێ بكه‌ت و بڕیاره‌كێ بده‌ت نه‌چاڤه‌ڕێكرى. دۆزا كوردان ئێكه‌ ژ مه‌زنترین ئاریشه‌یێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ، و هه‌رده‌م چاڤێ مه‌ ل هندێ بوویه‌ وه‌لاتێن زلهێز و نه‌خاسمه‌ ئه‌مریكا بچاڤه‌ك لۆژیك به‌رێ خۆ بده‌تێ و د پرۆگرامێ كارێن خۆ دا وێ ئاریشه‌ى لبه‌رچاڤبگرن. به‌لێ د ده‌مێ نۆكه‌دا كو تره‌مپى به‌ سه‌رشێتى نابه‌ینا خۆ دگه‌ل هه‌مى جیهانێ و نه‌خاسمه‌ ئه‌ورۆپییا نه‌خۆش كرى گۆمانێن هندێ دهێته‌كرن ئه‌و جاره‌ك دیتر دگه‌ل وان وه‌لاتێن كورد تێدا هه‌ین، و نه‌خاسمه‌ ئیرانێ بازرگانیه‌كا سیاسى بكه‌ت و مله‌تێ كورد نه‌ك تنێ ل ئیرانێ به‌لكۆ هه‌مى پارچه‌یێن وێ به‌رپێیێن خۆ بده‌ت و مه‌ كوردان بكه‌ته‌ قۆربانیێ هزر و ره‌فتارێن خۆ یێن نه‌خۆش، و مه‌ بفرۆشیته‌ وان نه‌خاسمه‌ كو ڤى كارى دگه‌ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ و د به‌رژه‌وه‌ندییا توركیا دا بكه‌ت، چونكى هه‌ر ره‌فتاره‌ك ژ ڤى مرۆڤى دهێن و دبیت هیچ گۆهێ خۆ نه‌دت هندێ ملله‌ته‌كێ كو هه‌ڤپه‌یمانه‌كێ سه‌ره‌كیێ وان بوویه‌ د شه‌ڕێ تیرۆریستێن داعشێ و چه‌نده‌ هزار شه‌هید و بریندار داین، جاره‌ك دیتر زۆردارى لێبهێـته‌كرن، ئه‌و ژی لسه‌ر ده‌ستێ وه‌لاته‌كێ كو خۆ ب هه‌لگرێ ئالایا دیمۆكراسیه‌تێ دزانیت و نیشاندده‌ت، و نه‌خاسمه‌ ژى ده‌وروبه‌رێن وى ژى وه‌كێ كه‌سێن بنده‌ست ب كۆره‌هیڤه‌ چه‌پلا بۆ كریار و هزر و بیروباوه‌ر و ره‌فتار و گۆتنێن وى دقۆتن و هیچ ده‌ستهه‌لاته‌ك نینه‌ ره‌خنه‌ى ل وى " ئیمپراتۆرێ مه‌زن"، یێ ئه‌و بۆ خۆ دده‌ینیت، بگرن.

ڤێجا دێ كورد مینن لسه‌ر شانس و به‌ختێ خۆ، چونكى هه‌روه‌كى پرۆفیسۆر دكتۆر حێسام نۆزه‌رى، زانایێ بایلۆژى ل زانكۆیێن فره‌نسا و ژاپۆن و تایوان، ب پشتگرێدان ب تیۆرا زانایێ مه‌زنێ به‌ریتانى، چارلز داروین،ى دبێژیت شانس و به‌خت دناڤ یاسایێن ڤێ جیهانێدا یاسایا ئێكه‌مینه‌ د پرۆسێسێن ره‌فتار و كریارێن ژیانێدا، كو بابه‌ته‌ك ئامارى و ماتماتیكه‌ و شرۆڤه‌یا وێ ده‌رڤه‌ى بسپۆرییا مه‌یه‌، و دێ تنێ ئاماژه‌ى ب هندێ ده‌ین ب رێكه‌فت ئه‌ڤ یاسایه‌، ته‌ هند دیت، ب سه‌رێ كه‌سه‌كى یان ملله‌ته‌كى هات لده‌مه‌كى كو وان هه‌مى به‌رهه‌ڤیێن خۆ بۆ ده‌ربازبین ژ وى كارى یێن كرین، به‌لێ بێ ویست و حه‌زا وان چێدبیت ئه‌و روویدان بسه‌رێ وان بهێت، و كه‌س نه‌شێت یاسایێن فیزیكى یێن جیهانێ پاشدا ببه‌ت، و تنێ بۆرینا ده‌مى دشێت به‌رسڤا ڤان پرسیارا بده‌ت كا هه‌رێ هه‌لوێستێ تره‌مپى به‌رامبه‌ر دۆزا كوردى چیه‌؟ هه‌رێ خێره‌ك ژ ڤى زه‌لامى بۆ كوردان دێ چێبیت یان هه‌كه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌ڤبه‌شێن وى و نه‌یارێن كوردان د هنده‌ك خالاندا هه‌بن، دێ ده‌ست ژ كوردان به‌رده‌ت یان ژى وان ب بهایه‌كێ ئه‌رزان فرۆشیت؟!

*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ