(*) 

 

گواستنەوەی کولتووری سیاسی ڕۆژئاوا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەرەنجام کڕۆکی دیمۆکراسییەت تەنیا لە "کوردستان" پراکتیزەکرا..

پێشینەی پڕۆژەی ستراتیژی ئەمریکا بۆ گواستنەوەی ئەزموونی دیمۆکراسی ڕۆژئاوا؛ بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پراکتیزەکردنی بەتایبەت لە عێڕاق و کوردستان، بۆ ساڵانی دوای ١٩٩٠ نەوەدەکان دەگەڕێتەوە، کاتێ سوپای عێڕاق ساڵی ١٩٩٠ وڵاتی کوێتی داگیرکردو  ساڵی ١٩٩١ هێزی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی کوێتی لە چنگ داگیرکاری ڕژێمی سەدام ڕزگار کرد، هاوکات ڕاپەڕینی گەلی کوردستانی باشوورو دانیشتوانی شیعە نشینی خواری عێڕاق دەستی پێکرد.. دوای پەلاماردانەوەی پاشماوەی شکستخواردووی هێزی سەربازی عێڕاق بۆ سەر کوردستان و ناوچەی شیعەکان و کۆڕەوەی ملیۆنی گەلی کورد بەرەو سنوورەکانی ئێران و تورکیا دەستیپێکرد..

دواجار بڕیاری قەدەخەی هێڵی ٣٦- ی ئاسمانی بەناوی چەکوشی ئامادە کە بنکەکەی لە ئەنجەرلیکی تورکیابوو خرایە سەر فڕۆکەکانی عێڕاقەوە..

ساڵی ١٩٩٢ هەڵبژاردنی دیمۆکراسیانەی هەرێمی کوردستان لە ژێر چاودێری نوێنەرانی یەکێتی ئەورووپی و نەتەوەیەکگرتووەکان بەسەرکەوتوویی ئەنجامدرا.. کە یەکەم هەڵبژاردنی ئازادو دیموکراتیانەبوو لە تەواوی وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست..

ئەمریکا قۆناخ بەقۆناخ پشت ئەستوور بەهۆکارگەلێکی هەرێمی و بەتایبەتیش وڕوژانی ناڕەزایی ناوخۆیی کە خۆی لە پێگەیشتنی ویست و خواستی گەلانی ناوچەکەدا دەدۆزیتەوە.. ٢٠ ساڵ دوای ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١-ی گەلی کورد، ساڵی ٢٠١١ سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و خۆپیشاندان و دەنگی ناڕەزایی و هاتنە دەرەوەی خەڵکی سڤیل شەقامە سەرەکییەکانی پایتەختی چەند وڵاتێکی عەرەبی کۆنتڕۆڵکرد..

بەئامانجی گۆڕانکاری ڕیشەیی لەو سیستمە سواوەی کەدەوڵەتگەلێکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لە سەر بیناکراوە..؛

پڕۆژەی ستراتیژی ئەمریکا، بڕیارێکی دەستەجەمعی ئایندەبین و دیراسەکراوی ئەقڵانییە، توانستی خوێندنەوەی پێویستی گۆڕانکارییە پێشبینیکراوەکانی ناوچەکەی لە هەگبەدایە.. هەوڵی گۆڕینی بونیادی دەسەڵاتی ناهاوسەردەمی زۆرینەی وڵاتانی ناوچەکە دەدات؛ کە لە سەر بنەمای فەرمانڕەوای پاشایەتی، و مەلەکییەت، و دیکتاتۆری مەزهەبی، و فاشیەت و میراتگرەوەی خانەوەدەیی دەسەڵاتی تاکڕەوی حزبی خۆیان بەسەر ڕای گشتی گەلانی ناوچەکەدا سەپاندووە..؛

سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی لە میسرو لیبیاو تونس و سووریاش، ساڵی ٢٠١١ وەک نموونەگەلێکی زیندوو شۆڕشێکی خۆڕسکانەی بەشێکی وڵاتانی عەرەبستان بەئەنجام گەیشتن؛ کە گوزارشت بوو لە خواستگەلی تاک بەتاکی تەواوی گەلانی عەرەب لە ناوچەی کەنداو..؟ ئەم تەقینەوە جەماوەرییە بەرفراوانە بێ پشتیوانیی پێشوەختەی هێزی هەرێمی و نێودەوڵەتی تەنانەت هێزی چەکدارکراوی ئۆپۆزسیۆنی ناوەخۆیش وجودی نەبوو.. تەنها خەڵکی سڤیل دژی سیستمی سیاسی بەسەرچووی وڵاتەکانیان وەستانەوەو توانیان گۆڕانکاری ڕیشەیی لە میسرو لیبیاو تونس ئەنجام بدەن، درەنگکەوتنی سووریاش ئێران و ڕووسیا بۆ باڵادەستی خۆیان لە هاوکێشە سیاسی و ئابووری و سەربازییەکانی ناوچەکە توانیان تا ئەمدواییە بەرگری لە مانەوەی ئەسەد بکەن.

هۆکاری بنچینەیی ئەو ناڕازیبوونە بەرفراوانە پێشکەوتنی بواری کۆمەڵایەتی و پەرەسەندنی ئاستی بەرزی هۆشیاری پێگەیشتوویی جیلێکی نوێ بوو..؛ کە لە گەڵ تەمەنی نیوسەدە زیاتری دەسەڵاتدارانی هەمیشەیی بەریەککەوتن..؟ ئەمەش وەک دروستبوونی دوو دونیابینی جیاواز لێکدابڕانێکی مەعریفی بۆشایی گەورەی لە نێوان خواستی خەڵک و ئەدای حوکمڕانان دروست کردبوو...؟ هاوارو دەنگدانەوەی یەکگرتووی میللەت بەدروشمی بڕۆ بڕۆ گەیشتە بەر دەرگای کۆشکی سەرۆکەکان؛ ئەم گۆڕانکارییە گشتگیرە لە بیرو هزری توێژگەلێکی زیندووی میللەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوین بەرهەمدانەوەی باهۆزی جیهانگیرییە؛

کە سەردەمێکی نوێباوی هێناوەتە نێو دونیای ئەمڕۆو بەتایبەتیش شۆڕشی تەکنەلۆژیای نوێ دەرفەتی بۆ سانسۆر نەهێڵاوەو سنوورداری پەیوەندییەکانی لە سەر ئاستی جیهان تێکشکاندووەو ئازادی ڕەهای بۆ تاک بەتاکی خەڵکی ڕۆژهەڵاتنشین فەراهەمکردووە....

یەکەم هەنگاوی کردەنی ئەمریکا بڕیاری دەستوەردانی ڕاستەوخۆی سەربازی لە ئەفغانستان-دا؛ ئەمەش دوای ڕووداوە گەورەکەی ١١-ی سێپتەمبەری ٢٠٠١ کاتێ دەستی درێژی تیرۆر کە ڕێکخراوی ئەلقاعیدە بەسەرۆکایەتی ئوسامە بنلادن؛ گەیشتە قووڵایی شوێنگە هەستیارەکانی ئەمریکاو گەورەترین تەقینەوەی خۆکوژی لە نێو سەنتەری بازرگانی ئابووری ئەمریکا ڕوویدا؛ دەرەنجامی ئەم هێرشە زیانگەلێکی بەرفراوانی ئابووری و سیاسی و هەوڵگری بەدوای خۆیدا هێنا..؛ دەزگای -C-A-A-یشی خستە ژێر باری پرسیارگەلێکی بێ وەڵامی هاوڵاتیانی ئەمریکی و قوربانیگەلێکی مەرگەسات ئاسای مرۆییشی لێکەوتەوە..

ساڵی ٢٠٠٣- داڕێژەرانی سیاسەتی دەرەوەی ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەستوەردانی سەربازی لە عێڕاق کردو ڕیژێمی حزبی بەعسی دیکتاتۆری ڕووخاند؛ بێگومان ئەمریکییەکان دوای کۆتایی پێهێنانی دەسەڵاتی سەدام پێوەخت دەیانزانی پێکهاتەی شیعە مەزهەب زۆرینەی دانیشتوانی عێڕاقە؛ و گرتنە دەستی جومگە سەرەکییەکانی دەسەڵاتی عێڕاقی نوێ، دەکەوێتە دەست ئەو حزبە شیعانەی کە لە ئێرانەوە زۆر نزیکن..

سیناریۆی گۆڕانکاری لە عێڕاق سەرەنجام پارسەنگی هێزی لە ناوچەکە بەلای دیوەکەیتری ( توندئاژۆی ئیسلامی سیاسی (مەزهەبی شیعی-دا) شکاندەوە..؛

پێشبینی دەکرا دوای فراوانبوونی دەسەڵاتی ئێران لە ناوچەکە هەردوو دیوی ئیسلامی سیاسی شیعی و سووننی سەرقاڵی ململانێی توندی یەکتری ببن؛ بۆ ئەوەی مەترسی کردەگەلی توندوتیژی دوانەی ئیسلامی سیاسی کە ئێران نوێنەرایەتی شیعەگەری دەکات، هەروا پاشماوەکانی ئەلقاعیدەو دواتر داعش و گرووپگەلێکیتر نوێنەرایەتی سووننی مەزهەب دەکەن.. چالاکییەکانیان لە خاکی ئەمریکاو ئەورووپا دووربخرێتەوە.. ئەم پلانە سەری گرت و کاریگەری ئەرێنی درێژخایەنی هەبوو..

بەڵام پێشبینی پێکدادانی هەردوو بەرەی توندئاژۆی ئیسلامی سیاسی لە ناوچەکە لە نێوان شیعەو سووننەدا ڕووینەدا؛ کە شیعەکان دەسەڵاتی بەشێکی گرنگی عێڕاقیان گرتە دەست، بەنەهێنی و نیمچە ئاشکرا کەوتنە شەڕی تائیفی دژی ئەهلی سووننە، تاوەکو سووننەکان بەتەواوەتی پاکتاو کران؛ و سەرچاوەکانی ژیان لە ناوچەکانیان وشکران..

هەرچەندە چاوەڕێ دەکرا ئەو شەڕە تائیفییە لە عێڕاقەوە پەرەبستێنێ و هەموو ناوچەکە بگرێتەوە..؟ بەڵام شیعەکان توانیان شەڕەکە لە ناوەخۆی عێڕاق جڵەوگیر بکەن..؛ سیاسییەکانی سووننی بۆ ئەوەی خۆیان و ناوچەکانیان لە هێرشی تۆڵەسەندنەوەی گرووپەکانی شیعەمەزهەب بپارێزن، بەناچاری داوای دروستکردنی هەرێمی فیدڕاڵی ناوچەی سووننە نشینی ناوەڕاستی عێڕاقیان خستەڕوو..؛ بێگومان شیعەکان لە ٢٠ ساڵی ڕاردوودا دژی دروستکردنی هەر پارێزگاو هەرێمێکیتری فیدڕاڵین لە عێڕاقدا..؛

 

دوای دەمکوتکردنی ئەهلی سووننی داگیرکردنی شارەکانی ناوەڕاستی عێڕاق، بەگشتی ئینجا لە ڕێگەی چەند کەسایەتییەکی دەستەمۆکراوی سیاسی لە نێو حزبە سووننی مەزهەبەکان وەک نوێنەری هەڵبژێردراوی سووننەکان لە لایەن شیعەکانەوە دەست نیشان کران..؟ هەرچەندە نەیاندەتوانی ویست و خواستی ڕاستەقینەی خەڵکی سووننە مەزهەب لە پەرلەمان و حکوومەتی عێڕاق دەرببڕن..؛ هەرکاتێک باس و خواسی عێڕاقی فیدڕاڵی و هەرێمیتر لە گۆڕێ بوایە، کوتلەی سووننەکان بۆ ڕازیکردنی شیعەکان و پڕ بەقەناعەتی خۆیشیان دروشمە سواوەکەی شۆفینیزمی عەرەبیان بەرز دەکردەوە کە پێداگری هەمیشەییە لە وەحدەی خاکی عێڕاق..؛ لێرەوە داواکاری سووننەکان بۆ دروستکردنی هەرێمی فیدڕاڵی ناوەڕاستی عێڕاق کۆتایی پێهات..؟

بێگومان ئەمریکا پێشبینی دەکرد لە ئازادکردنی عێڕاق عێڕاقییەکان پاداشتی بکەن، ئەم لۆچوونە لە سەرێکەوە ڕاست و دروست بوو، کە پێکهاتەی کوردو شیعە ساڵانی ساڵ زوڵمگەلێکی درێژدادڕیان بە دەست جەلادەکانی بەعسەوە چەشتبووو.. کە مێژووی ئەم تاوانەش لە سەر پێکهاتەی دەسەڵاتی سیاسی سووننی مەزهەب هەژمار کرا.

لە سەرێکی دیکەوە ئەمریکا دەیزانی کە ئێران دەوڵەتێکی بەهێزی ناوچەکەیەو لە ڕووی جوگرافییەوە هاوسنووری بەشێکی خاکی عێڕاقە و لە ڕووی عەقیدەیی هاومەزهەبی پێکهاتەی شیعەیە..؛ چاوەڕێ دەکرا دەسەڵاتی بڕیاری سیاسی و سەربازی عێڕاقی نوێ موتووربەی هەژموونی توندئاژۆی فراوانخوازی خۆی بکات و هەرواش دەرچوو..

لە بەرانبەردا دەستوەردان و هەیمەنەی بەرفراوانی ئێران لە عێڕاقدا، ئەمریکا هەوڵی دەدا لە چوارچێوەی پڕۆژە ستراتیژییەکەی کە دیمۆکراتیزەکرنی عێڕاق بوو جێبەجێ بکات و باڵادەستی خۆی بپارێزێت..؛ لە ژاوەژاوی ڕووخاندنی ڕیژێمی سەدام و هەڵوەشاندنەوەی کۆی دامەزراوەکانی دەوڵەتی عێڕاق، کە بۆشایی گەورەی دەسەڵاتی سیاسی و دەستووری و ئەمنی دروست ببوو.. دوای دوو ساڵ توانرا دەستوورێکی نوێی دیمۆکراتی بۆ عێڕاق بنووسرێت و ڕاپرسیشی لە سەر بکرێت، بەمەش ئەمریکا لە ڕووی تیۆرییەوە توانی سیستمی تازەی سیاسی عێڕاق زامن بکات، ئەمەش پێکانی ئامانجی گەورەی ئەمریکابوو.. لە دامەزراندنەوەی عێڕاقێکی نوێ..؛ بۆ یەکەم جار لە مێژووی سیاسی عێڕاقدا ئەمریکا، پێکهاتەی شیعە مەزهەبی خستە بەر تاقیکردنەوەی دەسەڵاتی سیاسی و یاسایی، کە بەپێی ناوەڕۆکی دەستووری ٢٠٠٥-ی عێڕاقی نوێ، فیدڕالیزمی وەک سیستمی سیاسی و دابەشکردنی جومگە سەرەکییەکانی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە نێوان کوردو شیعەو سوننە، دیارکران..

ئەویش لە سەر بنچینەی هەڵبژاردنی ئازادو قووڵکردنەوەی بنەماکانی دیمۆکراسی و ڕێزگرتن لە پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ.. دواتر یەکەم هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نیشتیمانی عێڕاق، لە ١٥/ کانوونی دووەم-ی ٢٠٠٥- بەڕێوەچوو.

 

(*)

بەشی دووەم