د.ئالان حەمە سەعید، وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستانە و، یەكێكە لە سیاسەتمەدارەكانی كوردستان. دەرچووی كۆلێژی زانستە سیاسییەكانە و ماستەر‌ و دكتۆراكەشی لە هەمان بواردا تەواو كردووە، ماوەیەكیش مامۆستا بووە لە زانكۆی هەڵەبجە، لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆدا «سیستمی خوێندن لە هەرێمی كوردستان»، دوای ئەوەی گوێی بۆ هەموو بەشداربووانی گفتوگۆكە و لێدوانی ناو ڕاپۆرتە مەیدانییەكە گرت، لە كۆتاییدا بەم جۆرە وەڵامی هەموو سەرنج و پرسیارەكانی دایەوە.

 

 

بایەخدان بە زمانی كوردی لە قوتابخانە ناحكوومییەكاندا

قوتابخانە ناحكوومییەكان كە دوو جۆرن «لۆكاڵ و نێودەوڵەتی» بەشێوەیەكی گشتی خوێندن تیایاندا بە زمانی ئینگلیزییە و، وانەیەكی كوردییشیان هەیە، كە باس لەوە دەكرێت زۆر بایەخی پێ نادرێت، یان هەندێك جار لە هۆیەكانی ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیاوە باس لەوە دەكرێت، قوتابیانی ئەو قوتابخانە ناحكوومییانە نازانن بە كوردی «بخوێننەوە، یان بنووسن»، لە وەڵامی ئەم بۆچوونانەدا وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان گوتی: «زمان، لۆژیكی بیركردنەوە دروست دەكات، بۆیە زۆر گرنگە بایەخێكی زۆر بدەینە زمانی دایك، من خۆم لایەنگری ئەوەم كە كۆی سیستمی خوێندن لە هەرێمی كوردستان بە كوردی بێت و لەگەڵیشدا وانەیەك یان دوو وانە هەبێت بە زمانی ئینگلیزی بخوێندرێت، بەڵام وەك ئەو واقیعەی لە عێراق و كوردستان سەبارەت بە خوێندنی تایبەت هەیە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە لە ماددەی 34ی دەستووری عێراقدا ڕێگەی پێدراوە، پاشان یاسای بۆ دەرچووە لە پەرلەمانی كوردستان و لە چوارچێوەی ئەو یاسایەشدا مۆڵەت بە سەدان قوتابخانەی ناحكوومی دراوە كە تیایاندا بە زمانی ئینگلیزی وانە دەخوێندرێت، هەروەها بۆ ئەوەی نەكەوێتە ئەو چوارچێوەیەشی ئەو منداڵانەی ئێمە كە لەو قوتابخانەیانە دەخوێنن، نەگەنە ئەو ئاستەی نەزانن بە زمانی كوردی بخوێننەوە، یان بنووسن، ئێمە وەك وەزارەتی پەروەردە هەستاین پلانێكمان بۆ دانان، پرۆسەیەكی هەڵسەنگاندنمان بۆ قوتابیانی پۆلەكانی (چوار و پێنج)ی بنەڕەتی داڕشت، كە ئەمە پێوەرێكی جیهانییە، لە دوو‌ ساڵی ڕابردوو (2023-2024) هەڵسەنگاندنمان بۆ هەموو قوتابیانی قوتابخانە ناحكوومییەكان كردووە، كە ڕیژەی دەرچوون لە ساڵی پار 87.2% بوو، هەڵسەنگاندنەكەش بریتی بوو لە «نووسین، ڕستەسازی، وشەسازی، بەكارهێنانەوەی لە ڕستەدا و داڕشتن»، ئەمساڵیش (2025) لە مانگی نیسان دەست بە هەڵسەنگاندن دەكەینەوە، ئەمەش وەك بەرنامەیەكی ساڵانە هەموو ساڵێك لە مانگی نیساندا ئەنجامی دەدەین، دوای ئەنجامدانی ئەم هەڵسەنگاندنە، ئاكامەكان دەدرێتەوە بە هەموو قوتابخانەكان و لەوێوە دەدرێتەوە دەستی هەر قوتابییەك، ئەوەی لێرەدا جێگەی ئاماژە پێكردنە ئەوەیە كە قوتابخانە ناحكوومییە لۆكاڵەكان كە پڕۆگرامی وەزارەتی پەروەردە دەخوێنن، ئاستی قوتابیان لە زمانی كوردی بەرزترە لە قوتابخانە نێودەوڵەتییەكان كە پڕۆگرامی خۆیان دەخوێنن، هەستمان بەم جیاوازییە كردووە و دەبێت پلانێك بۆ ئەوەش دابڕێژین».

 

ژمارەی قوتابیان بەراورد بە ژمارەی‌ قوتابخانەكان زۆر نییە، بەڵام خراپ دابەشكردن هەیە

ئەو خاڵەی بەردەوام لە هۆیەكانی ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیا زۆر زەق دەكرێنەوە، مەسەلەی سێ دەوامیی قوتابخانەكان و ژمارەی زۆری قوتابییەكان لە پۆلەكاندایە، لەسەر ئەم پرسە گرنگە وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەم جۆرە زانیاریی خستەڕوو:

«كاتێك باس لەوە دەكرێت كە ژمارەی قوتابیان لە پۆلەكانی قوتابخانە حكوومییەكاندا زۆر زۆرە، بەدڵنیاییەوە ئەمە بۆ هەموو قوتابخانە حكوومییەكان ڕاست نییە، تێكڕای دابەشكردنی قوتابی بەسەر هۆبەكانی خوێندن 23- 24 قوتابییە، بەڵام لە قوتابخانەیەك دەبینرێت ژمارەی قوتابی لە پۆلێكدا زۆرن، ئەمە وەك چەندین حاڵەت هەیە، هەر بۆ نموونە قوتابخانەیەكی ئامادەیی هەبووە، ژمارەی قوتابیان لە یەك پۆلدا 88 قوتابی بووە‌، بۆچی ئەم ژمارەیە گەیشتووەتە ئەوەندە؟ وەڵامەكەی ئەوەیە كە ئەو قوتابخانەیە لەبەر ئەوەی كۆمەڵێك مامۆستای باشی تێدایە و تەكلیف لە سەرپەرشتیار و بەڕێوەبەری قوتابخانەكە كراوە كە قوتابیی زیاتر وەربگرێت، ئەمەشمان بە ڕێنمایی ڕێك خستووەتەوە، بەڵام ئەمە نابێتە گشتاندن بەسەر هەموو قوتابخانە حكوومییەكانی كوردستاندا، لەگەڵ ئەوەشدا لە هەندێك شوێن كە زەوی نییە، یان قوتابخانەكە بواری نییە كە پۆلی نوێی بۆ دروست بكرێت، وای كردووە كە ژمارەی قوتابی بگاتە ٤٠ تا ٤٥ قوتابی لە پۆلێكدا».

بینایەی قوتابخانە حكوومییەكان و دوو دەوامی و سێ دەوامی

سەبارەت بەوەی كە بینایەی قوتابخانە ناحكوومییەكان تازە و باشن و بینایەی قوتابخانە حكوومییەكان بەو ئاستە نین كە سیستمی بونیادنانی تواناكانیان لەسەر جێبەجێ بكرێت، هەروەها دەوامیان دوو دەوامی و سێ دەوامییە، لەسەر ئەم لایەنەش وەزیری پەروەردە ئەم زانیارییانەی خستەڕوو:

«ڕاستە بینایەی قوتابخانە ناحكوومییەكان باشن، بەڵام لە ناو قوتابخانە حكوومییەكانیشدا بینایەی زۆر باشمان هەیە، من لەگەڵ ئەو بۆچوونە نیم كە باس لەوە كرا لە قوتابخانەكانی دەوروبەری شارەكان ناتوانرێت سیستمی بونیادنانی تواناكان جێبەجێ بكرێت، هەر بۆ نموونە لە دەوروبەری سلێمانی قوتابخانەیەك هەیە بەناوی « قوتابخانەی یاڵانقۆز» كە قوتابخانەی گوندێكە لە هەڵسەنگاندندا لە ژمارەیەكی زۆری قوتابخانەكانی ناو شاری سلێمانی باشترە، هەموو ساڵێك ئاستی چوار وەردەگرێت، مامۆستا و ستافێكی زۆر باشی هەیە، ئەوەی لەو قوتابخانەیە جێبەجێ دەكرێت، لە دەوڵەتێكی پێشكەوتووش هەر ئەوە جێبەجێ دەكرێت، بۆیە ئەگەر مامۆستای كارا و ستافی كارگێڕیی باش هەبوو، قوتابخانەی باشیشت دەبێت.

سەبارەت بە بوونی قوتابخانەی سێ دەوامی، بەڕاستی هەوڵ دراوە، پێدەچێت لە ناو ڕاگەیاندن بایەخیان پێ نەدرابێت، هەر بۆ نموونە لە دەستپێكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان 139 قوتابخانە سێ دەوامی بوون، ئێستا تەنیا 11 قوتابخانە لە هەموو هەرێمی كوردستاندا سێ دەوامین و ئەوانیش چارەسەر دەكرێن و دەكرێنە دوو دەوامی، لەمەش زیاتر 70% ی قوتابخانەكان یەك دەوامین، ئەمیش مانای ئەوەیە تەنیا 30% قوتابخانەكان دوو دەوامین، كێشەی سەرەكیمان بۆ دوو دەوامی بە هۆی قەرەباڵغیی ناو سەنتەری شارە گەورەكانە».

 

پێداچوونەوە بە سیستمی ئەزموونەكان و كەمكردنەوەی هەڵبژاردن لە پرسیارەكاندا

چەند ساڵێكە سیستمی هەڵبژاردن لە ئەزموونەكاندا پیادە دەكرێت، هەروەها لە ئەزموونی نیشتمانیی پۆلی نۆی بنەڕەتی تاقیكردنەوەی لەسەر 100 پلە ئەنجام نادرێت، بەڵكو دابەش كراوە بۆ 60% ی ئەزموونی نیشتمانی و 40 % ئەزموونی قوتابخانەكان، لەسەر ئەم پرسە جۆرێك لە ئیشكالییەت هەیە كە كاریگەریی لەسەر قوتابی دەبێت، وەزیری پەروەردە بەمجۆرە ڕوونكردنەوەی لە بارەیەوە دا:

« سەبارەت بە سیستمی هەڵبژاردن كە لە ئەزموونەكاندا پیادە دەكرێت، من بە باشی نازانم بۆ پۆلی (9 و 12) دەستكاری بكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی لەم سیستمەدا مەزاج ڕۆڵی نابێت و قوتابییەكە بەپێی وەڵامەكەی پلەی خۆی وەردەگرێت، هەروەها پرۆسەیەكی خێرایە و لە ماوەی چەند كاتژمێرێكدا دەتوانرێت ئاكامی 120 هەزار قوتابی ڕابگەیەنرێت و، هیچ هەڵەیەكی ئەنقەستیشی تیدا ناكرێت، بەڵام سەبارەت بەوەی كە ئەزموونی نیشتمانیی پۆلی نۆ بكرێتەوە بە 100 پلە، منیش پشتگیریی ئەو بۆچوونە دەكەم، لەبەر ئەوەی ئەزموونی پۆلی نۆ قۆناغێكە وەك بڕوانامە مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت.

خاڵێكی گرنگ كە دەكرێت لێرەدا ئاماژەی پێ بكەین ئەوەیە كە قوتابی لە قۆناغی «1-12» ساڵانە چوار تاقیكردنەوەی نووسینەكی دەكرێت، كە دەكاتە 48 تاقیكردنەوە تا دەگاتە پۆلی 12، بۆیە دەكرێت پێداچوونەوە بە پرسیارەكانی ئەو ئەزموونانەدا بكەین، بەڵام با هەر دوو ئەزموونی قۆناغی(9 و 12) بە هەڵبژاردن بێت، بۆ ئەم پرسە دەستمان پێكردووە، دەمانەوێت شێوازەكانی دیكەش بگێڕینەوە بۆ ناو ئەزموونەكان بە شێوازێكی لەسەرخۆ و بە بەرنامە، دەبێت هەوڵ بدەین ئەو كەموكورتییە پڕبكەینەوە كە ئاستی نووسینی قوتابیان دابەزیوە، ئەم پرۆسەیەی كە دەستمان پێكردووەتەوە لە هەموو قۆناغەكان وردە وردە ئەو بۆشاییە پڕ دەكاتەوە و ئەوكات ئەزموونەكانی قۆناغی 9و 12ش ئەگەر هەڵبژاردن بێت، كاریگەریی نابێت.

 

پڕۆگرامەكانی خوێندن. كاتی وانەكان پشووی زۆری قوتابخانەكان

ئەو پڕۆگرامەی بۆ خوێندن لە هەرێمی كوردستان دانراوە، بە شێوەیەك ڕێك خراوە كە دەبێت 220 كاتژمێر وانەی لەسەر بخوێندرێت، بەڵام بە هۆی زۆریی پشووی ساڵ و هەروەها دروستبوونی پشووی لەناكاو وەك ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان و سەرژمێریی گشتی، كە بینایەی قوتابخانەكان بەكار دەهێنرێت، ساڵانە كاتی خوێندن بە تەواوەتی تێپەڕ نابێت، ئەمە بێجگە لەوەی هەندێك ناوچەی كوردستان مانگرتنی مامۆستایانیشی هاتووەتە سەر و جاری وا هەیە 2-3 مانگ دەرگای قوتابخانەكان دادەخرێن، لەسەر ئەم پرسە وەزیری پەروەردە بەم جۆرە زانیاریی خستەڕوو:

« سەبارەت بە پشووی قوتابخانەكان، هەر بۆ نموونە ئەمساڵ هەم پرۆسەی هەڵبژاردن ئەنجام درا و هەمیش پرۆسەی سەرژمێریی گشتی، كە بەهۆی ئەم دوو پرۆسەیەوە چەندین ڕۆژ دەرگای قوتابخانەكان داخران، هەروەها هەندێك جار بەفر و باران دەبارێت، داوا دەكرێت لە ناوچەیەك بكرێتە پشوو، هەموو ئەمانە كاریگەرییان لەسەر كاتی دەوامی قوتابخانەكان دەبێت.

سەبارەت بە پڕۆگرامی خوێندن، پڕۆگرامەكەمان زۆر باشە، پێویستی بە تواناداركردن و ڕاهێنانی زیاتری مامۆستاكانە، هەر لەم گفتوگۆیەدا باس لە بیركردنەوەی ڕەخنەگرانە و داهێنانەرانە كرا، پرسیار ئەوەیە كێ ئەم بیركردنەوەیە جێبەجێ دەكات؟ بێگومان مامۆستای توانادار، بۆ ئەم پرۆسەیە دەستمان پێكردووە، ئەم پرۆسەیە لە سنووری هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك و هەردوو ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و زاخۆ دەستی پێكردووە، بەڵام بەداخەوە لە سلێمانی و هەڵەبجە و ڕاپەرین و گەرمیان دەستیان پێ نەكردووە، 16 میتۆدمان داناوە، ئەم پرۆسەیە لە سەرەتادایە، هەندێك ڕێگری دێتە پێش، بەڵام بە بەردەوامبوونمان لەسەر ئەم میتۆدە بە شێوەیەكی تەدریجی كاریگەریی زۆر باشی دەبێت، هەر بۆ نموونە 100 مامۆستا لە مانگی 10ی ساڵی 2023 چوونە ئامۆژگای گەشەپێدان و ڕاهێنان، لەوێ دوو لاپەڕەیان خستنە بەردەست كە هەشت پرسیار بوو لەسەر وانەوتنەوەی هاوچەرخ، بەڵام هەموویان كە وەڵامی پرسیارەكانیان دابووەوە، تەنیا 2.7%یان هێنابوو، بەڵام دوای ئەوەی 40 كاتژمێر وانەیان پێ گوترا و 40 كاتژمێر ڕاهێنانیان پێ كرا، ئاستی فێربوونیان بەرز بووەوە بۆ 74%، ئەمە ئەندازەی كاریگەریی ڕاهێنان دیاری دەكات لەسەر توانای مامۆستایان.

خاڵێكی دیكە كە هەر پەیوەستە بە پڕۆگرام و خوێندنەوە، پرسی چاودێری و سەرپەرشتیاریی پەروەردەییە، ئەم لایەنەش پێویستی بە نوێكردنەوە هەیە، ناكرێت هەر بە شێوازی نەریتیی باو چاودێریی پرۆسەی خوێندن بكرێت، گرنگە پێشكەوتنەكانی ژیان و داهێنانەكانی تەكنەلۆژیا لەبەر چاو بگرین، پێشان سەرپەرشتیارێك لە ساڵێكدا دووجار سەردانی قوتابخانەیەكی دەكرد و دەچووە پۆلێكەوە، ئەگەر دوو ڕێنمایی ڕاسپاردەی دابێتە مامۆستایەك، بەڵام ئێستا بە یەك كلیك لە ناو گوگڵ، یان لە ناو تەكنەلۆژیای زیرەكیی دەستكرد، دوایین زانیاری و پێشكەوتنەكانی جیهانت بە چەند چركەیەك دێتە بەردەست لە بواری پسپۆڕییەكەی خۆت، بۆیە پێویستە دامەزراوە هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێت، نەك تاك بە تەنیا».

 

سەربەخۆیی قوتابخانەكان لەسەر ئاستی دارایی و كارگێڕی

كاڵكردنەوەی سەنتڕاڵییەت لە چوارچێوەی وەزارەتی پەروەردە و پێدانی جۆرێك لە دەستكرانەوە و سەربەخۆیی بۆ بەڕێوەبەری قوتابخانەكان لە چوارچێوەی بەڕێوەبەرایەتییەكانی پەروەردە، یەكێك بوو لەو پرسانەی كە وەزیری پەروەردە وەك هەنگاوێكی تازە لەم گفتوگۆیەدا ئاماژەی پێ كرد، بەم جۆرەش ئەو بیرۆكەیەی خستەڕوو:

« خاڵێكی گرنگ هەیە كە دەبێتە بناغە بۆ پێشكەوتنی پرۆسەی خوێندن و لەم گفتوگۆیەدا جەختی لەسەر دەكەمەوە، ئەویش ئەوەیە كە قوتابخانەكان جۆرێك لە سەربەخۆیی دارایی و كارگێڕییان لەژێر سەرپەرشتیی پەروەردەكانی خۆیاندا پێ بدرێت، بۆ ئەمە من خەریكی توێژینەوەیەكم بۆ ئەوەی ببێتە پڕۆژەیەك و بە شێوەیەكی پراكتیكی جێبەجێی بكەن.

دەوڵەتی قەتەر لە ساڵی 2010 پلانێكی ستراتیژیی 10 ساڵەی بۆ پەروەردە و فێركردن ڕاگەیاند، خاڵی یەكەمی (سەربەخۆیی دارایی و كارگیڕی) بوو بۆ قوتابخانەكان، ئەم سەربەخۆیی (دارایی و كارگیڕییە) دەكرێت بە ڕێگەی داهاتی حانووتی قوتابخانەكان، یان ساڵانە بودجەیەك بۆ هەر قوتابخانەیەك دیاری بكرێت، بۆ ئەوەی بتوانن هەندێك پێداویستیی قوتابخانە كە هەیە، قوتابخانەكە خۆی جێبەجێی بكات، چۆن دەبێت قوتابخانەیەك توانای ئەوەی نەبێت قوتابخانەكەی خۆی بۆیاخ بكاتەوە، یان تەوالێتی قوتابخانەكەی چاك بكاتەوە، یان نەتوانێت ئامێرێكی كۆپیكردن بكڕێت، كە ئەمەمان كرد، بەڕێوەبەری قۆتابخانەیەك ئەو توانایەی هەبوو، ئەوا دەتوانێت لە ڕووی كارگێڕییەوە سەربەخۆیی هەبێت، ساڵانەش لەگەڵ پەروەردەكەی تەسفیەی ئەو پارەیە دەكات كە بۆی تەرخان دەكرێت، ئەم پڕۆژەیە وردە، بەڵام خەریكی توێژینەوەیەكی وردم لەو بارەیەوە و پێشكەشی جەنابی سەرۆك وەزیرانی دەكەین.