لاوازبوونی فیدڕاڵییەت لە عێراق و هەوڵەكانی كەمكردنەوەی دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان، زیانی گەورەی بە ئابووری و داهاتی عێراق و هەرێمی كوردستان گەیاندووە. فشار و هەوڵەكانی شۆڤێنییەكان دژ بە ماف و شایستە داراییەكان و پشكی هەرێمی كوردستان تا دێت ڕوو لە زیادبوونە، لە نێوخۆشدا بە هۆی ململانێی ناعەقڵانییەوە هەندێك پەرلەمانتار و سیاسییەكان و كەسانێك كە بەئەنقەست بێت، یان بە ناشارەزایی، ڕەفتار و كردەوەكانیان زیانی گەورەی بە مافی خەڵكی گەیاندووە. لەبری ئەوەی داكۆكی لە مافە دەستووری و یاسایی و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بكەن، بە هەمان قەوان و شێوازی شۆڤێنییەكان دژایەتیی قەوارەی هەرێمی كوردستان دەكەن. گۆڤاری گوڵان بۆ تاوتوێكردنی ئەو پرسانە دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر ئیدریس ڕەمەزان شارەزای بواری وەبەرهێنان و ئابووریی نێودەوڵەتی ساز دا.

 

 

*  بارودۆخی ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەم گۆڕانكارییە نوێیەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەخۆیەوە دەبینێت، تا چەند هێزە دەستڕۆیشتووە شیعەكانی لە عێراقدا وا لێ كردووە، بە عەقڵانی و هەستیارییەوە بەرانبەر ئەم گۆڕانكارییانە و بارودۆخی ئابووری و دارایی عێراق مامەڵە و هەڵسوكەوت بكەن؟

- عێراق وڵاتێكی بەهێز نییە و شوێنەوارەكانی شەڕ و سیاسەتی ناعەقڵانی بەسەریدا زاڵە و حوكمڕانانی ئەم وڵاتە لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە نەیانتوانیوە لە چوارچێوەی دەستوور و دامەزراوەیی كار بكەن، تەنانەت دامەزراوەكانی پەرلەمان و دادگا و حكومەت، نوێنەرایەتیی هەموو هەرێم و پارێزگا و پێكهاتەكان ناكەن. دوو دەیە بەسەر پەسەندكردنی دەستوور تێپەڕیوە، كەچی تا ئێستا مەركەزییەتێك جێبەجێ دەكەن، تەنیا بۆ لاوازكردنی قەوارەی هەرێم و دامەزراوەكانێتی. زۆرینەی سوننە و شیعە مافە سەرەتاییەكانی مووچە و بوودجە و شایستە داراییەكانی كورد ڕەت دەكەنەوە. هێزە باڵا دەستڕۆیشتووە شیعەكان لەژێر ئەجندەی دەرەكی و ئێران بەتایبەتی مامەڵەی سیاسی و ئابووری لەگەڵ هەرێمدا دەكەن. خۆ ئەگەر باسی بارودۆخی ئابووریی عێراق بكەین، ئەوا چاوەڕوانی چی دەكرێت لە دەوڵەتێكی ڕەیعی پشتبەستوو بە داهاتی ناجێگیری نەوت كە زیاتر لە 90%ی بوودجەكەی پشتی بەم داهاتە نەوتییە بەستووە و وڵاتێكی بەرهەمهێن و وەبەرهێن نییە. ئەوان بێ گوێدانە ئەو گۆڕانكارییە گەورە و وەرچەرخانە مێژووییانەی كە لە سووریا و لوبنان و ناوچەكەدا ڕوو دەدات، بەتایبەتی لەگەڵ دەستبەكاربوونی ترەمپ و لاوازبوونی هەژموونی شیعە و ئەگەری زۆری داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی و بگرە جوگرافیای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تێوەگلانی عێراق بە شەڕ و ئاڵۆزییەكانی ناوچەكە، هەر لەسەر ڕق و كینەیان بەرانبەر بە كورد بەردەوامن. هاوكاریی ئێران دەكەن لە فرۆشتنی بە قاچاخی نەوتەكەی و خۆدزینەوە لە گەمارۆكانی ئەمریكا و ئاودیوكردنی دۆلار و سپیكردنەوەی پارە و گەندەڵی و جێبەجێنەكردنی ڕاسپاردە و مەرجەكانی ئەمریكا بەردەوامن. ئێران توانیویەتی لە ڕێگای عێراقەوە خۆی لەو گەمارۆ و باجانە بدزێتەوە، كە خراونەتە سەری، ئەمە لە كاتێكدا عێراق بە دەست كۆمەڵێك كێشە و پرسی مەترسیدارەوە دەناڵێنێت، لەوانە كێشەكانی هەژاری و بێكاری و هەڵاوسان و خراپبوونی ڕەوشی پەروەردە و تەندروستی و كێشەكانی پیسبوونی ژینگە و كەم ئاوی و دەیان كێشە و گرفتی دیكە. ئەمە لە وڵاتێكدا كە دەوڵەمەندە بە سامانی سەر زەوی و ژێر زەوی و بەهای بەرمیلێك نەوتیش لە سەرووی 75 دۆلارەوەیە

* حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی جیاواز لە حكومەتەكانی دیكە هەوڵی ئەوەی دا كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان ناوەند و هەرێم چارەسەر بكات، بەتایبەتی لە پرسی نەوت و بودجە و مووچەدا، ئایا تاچەند لەم هەوڵانەدا سەركەوتوو بووە؟

- بەردەوام فشارەكانی ئەمریكا بۆ سەر عێراق دەربازكردنی عێراق و ئابوورییەكەی بووە لەو دەستتێوەردان و ئەجندە دەرەكییانەی ئێران، كە زیانی گەورەی بە ئابووری و دارایی عێراق گەیاندووە، بەردەوامیش گرفتی سەرەكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ناوەند پرسی جێبەجێكردنی فیدڕاڵییەت و دەستوور بووە. بەداخەوە ڕێگایان نەدا، حكومەتەكەی سوودانی لە چوارچێوەی فیدڕاڵییەت و دەستووردا ئەم پرسانەی نەوت و بوودجە و مووچە چارەسەرێكی بنەڕەتی بۆ بدۆزرێتەوە، بەردەوام ئیجتیهادات بۆ فیدڕاڵییەت و دەستوور دەكەن و پشكی هەرێم لە بوودجە بە بیانوو و پاساوی نابەجێ بڕدراوە، یان كەم كراوەتەوە. ئەمە لەكاتێكدا گۆڕانكارییەكان خێرا و كتوپڕ و چاوەڕواننەكراون و ڕەنگە فشاری زیاتر لەسەر عێراق دروست بكرێت، بۆ دەربازبوون لە میلیشیا چەكدارەكان و چیتر ڕێگا بە دەستتێوەردانی دەرەكی لەم وڵاتە نەدرێت. خۆ ئەگەر كورد یەك بێت و حكومەتێكی بەهێز دابمەزرێت، ئەوا دەنگی داواكاریی و فشارەكانی سەر عێراق لەلایەن ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە بەهێزتر دەبێت و دەنگی نانیشتمانپەروەری و كەسانی هەلپەرست و بەرژەوەندیخواز ڕوو لە كەمی و كزی دەكات.

* پرسی مافە دارایی و ئابوورییەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی لە بوودجە و نەوت و مووچەدا پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە بژێوی خەڵكەوە هەیە. نوێنەرانی كورد تاچەند توانیویانە لە بەغدا لەئاست ئەم مافە دەستووری و یاساییانەی خەڵك و مووچەخۆراندا بن؟

- جێگای داخە هەندێك لایەنی سیاسی و پەرلەمانتار بە شێوەیەك ڕەفتار و هەڵسوكەوت دەكەن، زیانیان بە خەڵكی كوردستان و مافە دەستووری و یاسایییەكانی هەرێم گەیاندووە. ئەوان یەكگرتوویی و تەباییان نەپاراستووە، بەپێی ویست و خواستی نەیارانی كورد لە بەغدا ڕەفتار دەكەن و لێدوان دەدەن. ڕق و كینی حزبی و ئایدیۆلۆژییەكانیان تێكەڵ بە ئەرك و كاری نوێنەرایەتییەكەیان كردووە، جارێكی دیكەش جێگای داخە زۆر لە پەرلەمانتارەكانی پارتی دیموكراتی كوردستانیش لاوازن و كاروبارەكانیان بە باشی بەڕێوە نابەن و بە شێوەیەكی سادە گفتوگۆ و دانوستانەكان بەڕێوە دەبەن. بە ڕا و بۆچوونی من، نەبوونی فلتەری نیشتمانپەروەریی و نەتەوەیی و شارەزایی بۆ دیاریكردنی پاڵێوراو بۆ پەرلەمانی عێراق و تەنانەت بۆ پۆستە حكوومییەكانیش هەڵەیەكی گەورەیە، ڕەنگە لە كوردستان ئینتمایەكی حزبی و ئایدیۆلۆژیایەكت هەبێت، بەڵام نابێت لەبەغدا جگە لە نیشتمانپەروەریی و نەتەوەیی هیچی دیكەت هەبێت، بە پێچەوانەوە ئەو زیان و ڕۆڵێكی نەرێنیی دەبێت، كە ئێستا دەیبینین. لە كاتێكدا لە خولەكانی دیكەی پەرلەماندا كەسانی شارەزا و پسپۆڕ هەبوون كە خاوەنی زانیاری و شارەزایی بوون. من وەكو ئابووریناس و شارەزایەكی ئابووری، باش دەزانم هێزە شیعە و تەنانەت سوننەكانیش لەژێر فشاری شۆڤێنییەت و ئەجندەی دەرەكی، ناچارن، یان قەناعەتیان وایە بەو شێوازە ڕەفتار بكەن، بەڵام سەیرە كورد دەنگ بە پەرلەمانتارێك بدات بە ئاوازی ئەوانە ڕەفتار بكات و لێدوان بدات. ئەوەتا ئەو دادگا فیدڕاڵییەی دەنگە نیشتمانی و نەتەوەییەكانی كورد ساڵانێكە دەڵێن بە سیاسی كراوە و دادگاكە نادەستوورییە و دژی كورد بڕیار دەدات، كەچی ئێستا هەر ئەو لایەنە سوننانەی پێشوازیان لە بڕیارەكانی دژی كورد دەكرد، ئێستا بە دادگایەكی سیاسی و نادەستووری دایدەنێن.

* دوای دوو ساڵ دواجار بەپێی هەمواری یاسای بودجە ڕێگا درا هەرێمی كوردستان دەست بە هەناردەكردنی نەوت بكاتەوە. ئایا ئەمە تا چەند بۆ بەرژەوەندیی لایەنی دارایی و ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان گرنگە؟

- باوەڕ ناكەم هیچ كەس و لایەنێك لەگەڵ هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان نەبێت، بەڵام ئەوانەی پێیان وابێت كۆتایی بە پاساو و بیانووەكانی عێراق دێت، گوایە هەرێم بەشدار نییە لە داهاتی نەوتی، ئەوا بە هەڵەیەكی مێژووییدا ڕۆشتوون. ئەوە هەرێم نییە كە نایەوێت نەوتەكە بڕوات و داهاتی نەوتی نەچێتە بەغدا، خۆ هەر هیچ نەبێت موستەحەقاتی كۆمپانیاكان و وەبەرهێنان لە هەرێم دەبووژێنێتەوەو هەلی كار بۆ سەدان گەنج دابین دەكات و پیشەسازیی نەوتیش بە پاڵاوتگەكانەوە دەبووژێتەوە، بەڵام هەر ئەو لایەنانەی كێشە و گرفتیان لەنێوان ئاساییبوونەوەی دۆخەكەی نێوان هەرێم و مەركەز دادەنا، هەر ئەوان دەیان كێشە و گرفتی دیكە دەدۆزنەوە، هەر خۆی بەستنەوەی پێدانی مووچە بە داهاتی نەوتی و نانەوتی پێشێلكارییەكی دەستووری و یاسایی و بگرە لە پابەندییەكانی دادگای فیدڕاڵیشە كە هیچ مەرج و پاساوێكی لەبەردەم ناردنی مووچە دانەناوە. هەر كاتێك ئومێدێك بە چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكان هەبووبێت، دەیان كێشەی دیكە خوڵقێنراوە. ئەوانە چاویان بە پێشكەوتنەكانی هەرێم هەڵنایەت و دەیانەوێت شكستەكانی خۆشیان لە شارەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق بەم ململانێ ناتەندروستەوە بە لاڕێدا ببەن و خۆڵ بە چاوی خەڵكەیان بكەن. ئەمڕۆ عێراق موڵكی هەموو نەتەوە و ئایین و ئایینزاكانە بەتایبەتی ڕۆڵی كورد و دەستپێشخەریی هێزە كوردستانییەكان زۆر گرنگ بووە.

* بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و بۆ ئەوەی چیتر ڕێگا نەدرێت بە پەیڕەوكردنی سیاسەتی برسیكردنی خەڵكی كوردستان و سەپاندنی گەمارۆی ئابووری و لەنێوخۆشدا زۆر لایەنی شیعە كار نەكەن بۆ تێكدانی بارودۆخی ئارامی و سەقامگیریی نێوخۆی هەرێم، پێشنیارت چییە؟

- هەرچەندە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پەیوەندی بە كۆمەڵێك فاكتەری دەرەكی و نێوخۆییەوە هەیە، لەسەر ئەو گۆڕانكارییانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕەنگە ڕووبدات، یان بارودۆخی نێوخۆی عێراق و یەكڕیزی و تەبایی دوو هێزی جوگرافیایی پارتی و یەكێتی و تا چەند هێزە سیاسییەكان گوێبیستی سەرۆك بارزانی دەبن، بەڵام خۆ دەكرێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و دیبلۆماسی بە هاوشێوەی ئەوەی ئێستا هەردوو بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەنگاوی بۆ دەنێن، هێزێكی دیبلۆماسی كۆبكەنەوە بۆ پاڵپشتیكردنی دۆزی ڕەوای گەلی كورد و فشارخستنە سەر بەغدا بۆ پێدانی ماف و شایستە داراییەكانی خەڵكی كوردستان، بۆ كەمكردنەوەی هەژموونی عەقڵییەتی ناعەقڵانیی شیعەگەرایی ئاخنراو بە ئەجندەی دەرەكی. عێراق و ناوچەكە پێویستیان بە فیكر و ئاراستەی بۆچوونی مسعود بارزانی هەیە لە یەكڕیزیی و تەبایی و لێبووردەیی و بۆ دووركەوتنەوە لە هەڵچوون و شەڕ و ئاشووب. ناوچەكە لە لێواری گۆڕانكاریی گەورەدایە، كەچی ئێمە تازە بە تازە سەرقاڵی پۆپۆلیستی و دروشم و لێدانی یەكترین، لەم هەفتەیەدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دوو لووتكەی (كۆنفرانسی میونشن بۆ ئاسایشی جیهان و لووتكەی حكومەتەكانی جیهان) بەشدار بوون تاوەكو بە عێراقییەكان و جیهانیش بڵێن، ئەوە هەرێمی كوردستانە لەناو جەرگەی كێشمەكێش و ئاڵۆزییەكانی عێراق و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە هێز و بازووی ئێوەیە ئەم پێگە جیهانییە بپارێزن كە بە ڕۆڵەی گەلی كورد دەركەوتووە و ئومێدی زۆری لەسەر هەڵدەچنرێت. لەم قۆناغەدا ئیدارەی ترەمپ باش دەزانێت پاراستنی ئاسایش و سەقامگیریی كورد و قەوارەی هەرێمی كوردستان كلیلی ڕاگرتنی باڵانس و سەقامگیریی عێراق و ناوچەكەیە، چیتر هەرێمی كوردستان پەراوێز ناخرێت و عەقڵییەتی تاكلایەنانە و شۆڤێنی لە عێراقدا جێگای نابێتەوە.