(*)

 

ئەوەی لە جیهانی سیاسەتی گشتیدا جێگیر و نەگۆڕە، ئەوەیە كە دیموكراسی لە وڵاتە شارستانییەكاندا حوكمڕانی و جڵەوگیریی زۆرینەی سیاسی، یان ڕەگەزی، یان تائیفی، یان نەتەوەیی و تاكڕەوییەتی نییە لە بەڕێوەبردنی هەموو دامەزراوە و دەزگا سیاسی و دارایی و كارگێڕییەكان و بەكارهێنانیان بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان، بەڵكو دیموكراسی دداننانە بە بەهای خودیی هەموو هاووڵاتییەك لە كۆمەڵگەدا و دەستەبەركردنی هەموو ئەو مافانەی كە كەرامەت و مافەكانی دەپارێزن، لە بەشداریی كاریگەرانەی بەڕێوەبردنی كاروباری گشتی لە سیستەمی سیاسیدا. دیموكراسی واتە بەشداریی زۆرینەی هاووڵاتییان لە دامەزراوەكانی حوكمڕانیدا لە ڕێگەی نوێنەرە شەرعییەكانیانەوە، بە هەڵبژاردنی دادپەروەرانە و بێگەرد و شەفافەوە.

پراكتیزەكردنی دیموكراسی پێویستی بە بوونی هاوسەنگییەكی دادپەروەرانە هەیە لە نێوان ماف و ئەركەكانی زۆرینەی سیاسی و ماف و ئەركەكانی كەمینەی سیاسی بۆ دەستەبەركردنی دامەزراندنی حكومەتێكی هۆشەنگ و دادپەروەرانە. ئەم هاوسەنگییە هاندەری شەفافیەت و بێگەردییە لە بەڕێوەبردنی دامەزراوەكانی حكومەتدا، چونكە ڕێگە دەدات هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگە نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیان هەبێت لە دامەزراوەكانی یاسادانان و جێبەجێكردندا، كە ئەمەش مافەكانی كەمینەی سیاسی دەستەبەر دەكات و دەسەڵات و كۆنتڕۆڵ و زاڵبوونی زۆرینەی سیاسی تێدەپەڕێنێت.

زۆرجار دەوترێت كە حوكمڕانیی زۆرینەی سیاسی، شیاو و بەتوانا دەبێت بۆ بەدیهێنانی سەقامگیریی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، چونكە تەنیا ئەو دەتوانێت بەرنامەكانی گەشەپێدان و چاكسازی، بەبێ هیچ بەربەستێك جێبەجێ بكات، بەڵام ئەوە تەنیا بەوە بەدی دێت، ئەگەر ڕۆڵی كەمینەی سیاسی ڕەت بكرێتەوە، لە چاودێریكردنی ئەدای حكومەت و لێپرسینەوە. چونكە كەمینەی سیاسی ئەوەیە كە دەستكەوت و هەڵەكان هەڵبسەنگێنێت، زۆرینەی سیاسی هەمیشە جێگرەوە و چارەسەر پێشكەش دەكات بۆ كۆنتڕۆڵكردنی قەیرانەكان، كە یارمەتیی زۆرینەی سیاسی دەدات بۆ ڕاستكردنەوەی ڕێڕەوەكەی، هەروەها كەمینەی سیاسی ڕۆڵێكی بەرچاوی هەیە لە پاراستنی مافەكانی گرووپە كۆمەڵایەتییەكان كە بە ڕوونی نوێنەرایەتییان لە دامەزراوەی یاساداناندا نییە.

پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت كە سرووشتی پەیوەندیی نێوان زۆرینەی سیاسی و كەمینەی سیاسی، پێشتر و ئێستاش تەوەری بایەخی بیرمەند و هەڵسووڕێنەرانی سیستەمە سیاسییەكانە لە زۆربەی سیستمە پەرلەمانییەكاندا، بەتایبەتیش لایەنەكانی كارلێككردن و هاوكاریكردن، یان سازان، یان ناكۆكی، یان حاڵەتەكانی ململانێ و جەمسەربەندی، هەروەها توێژینەوەكان تایبەتن بە میكانیزمەكانی مافی كەمینەكان، هەروەها ئاستی هۆشیاریی سیستەمی سیاسی، چ پەرلەمانی بێت، یان سەرۆكایەتی، یان نیمچە سەرۆكایەتی.

دیارە كە لە سیستەمە پەرلەمانییەكاندا زۆرینەی سیاسی ڕووبەرێكی فراوانی دەسەڵاتی یاسادانانی لایە بۆ پەسەندكردنی یاسا و بڕیارەكان كە لە بەرژەوەندیی خۆیاندا بن، ئەمەش بەو مانایە نییە كە كەمینەی سیاسی بێ بەش بكرێت لە لێپرسینەوەی دەسەڵاتی یاسادانان لە ڕێی ئەندامێتی لە لێژنەكانی پەرلەماندا.

لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا، ڕۆڵی كەمینەی سیاسی لە ئاستی پێویست نییە، چونكە ناڕەزایی زۆرینەی سیاسی كۆنتڕۆڵی هەموو كایەكانی سیستەمی حوكمڕانی دەكات، لەوانە هەر دوو دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن.

لە سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتیدا، تا ڕاددەیەك هاوسەنگی هەیە لە نێوان زۆرینە و كەمینەی سیاسی لەگەڵ ئەوەی كە زۆرینە زۆربەی جومگەكانی حوكمڕانییان بەدەست دەبێت.

لە واقیعدا، وەدیهێنانی هاوسەنگیی نێوان زۆرینە و كەمینەی سیاسی، پشت بە ئاستی پابەندبوونی زۆرینە دەبەستێت بە كۆمەڵێك بەها و پرەنسیپ لە مامەڵەكردندا لەگەڵ كەمینەی سیاسی بە پێی ئەم بنەما گرنگانە:

1- پابەندبوونی زۆرینە بە بنەماكانی شەفافیەت و دادپەروەری و یەكسانی لە مامەڵەكردن لەگەڵ كەمینەی سیاسی ڕێزگرتن لە بیروڕا و هەڵوێستەكانی كەمینە.

2- پابەندبوونی بە فەراهەمكردنی كەشی گونجاو بۆ گفتوگۆی بنیادنەرانە و ئاڵوگۆڕكردنی بیروبۆچوون و پەراوێزنەخستنی ڕۆڵی كەمینە لە دروستكردنی بڕیارگەلی گونجاودا.

3- دابینكردنی زانیاری و داتای پێویست بۆ كەمینە، سەبارەت بە جێبەجێكردنی سیاسەت و بەرنامەكانی و ڕاوێژكردن لەگەڵیدا لەبارەی ئەو یاسایانەی كە دەردەچن.

4- دابینكردنی پشتگیریی دارایی و كارگێڕی و تەكنیكی بۆ كەمینەی سیاسی و چەسپاندنی پرەنسیپەكانی هاوكاریكردن و بەشداریكردن لە بنیادنانی كۆمەڵگەدا.

 ئەو پرسیارەی جێی مشتومڕە، ئەوەیە چۆن هاوسەنگییەك لە نێوان كەمینە و زۆرینەی سیاسیدا ڕابگیرێت، هەروەها پاراستنی مافەكانی كەمینە و دڵنیابوونەوە لە دروستیی ئامراز و میكانیزمە یاساییەكان كە ڕێگە بە كەمینە دەدەن، بە شێوەیەكی كاریگەر بەشداری بكەن لە داڕشتنی دیمەنی سیاسی و ئابووری، ئەمەش لە ڕێگەی بەشدارییەكی كاریگەرەوە بەدی دێت لە پڕۆسەی یاسادانان و دەركردنی بڕیارەكان و چاودێریكردنی كارەكانی حكومەت.

لە ڕاستیدا، پاراستنی هاوسەنگیی نێوان زۆرینە و كەمینە یەكێكە لە گرنگترین توخمەكانی سیستەمێكی دیموكراسیی دروست، چونكە لە ڕێگەی ئەم هاوسەنگییەوەیە كە كەمینە دەتوانێت ڕۆڵی خۆی بەهێزتر بكات، پاراستنی ماف و بەرژەوەندییەكانی خۆی مسۆگەر بكات، كۆبوونەوەی دادپەروەری و یەكسانی بەدەست بهێنێت و سەروەریی یاسا بەرز ڕابگرێت، گرنگیی ئەم هاوسەنگییە لە بەهێزكردنی سەقامگیریی سیاسی و بەدیهێنانی گەشەپێدانی بەردەوامدایە.

لەنێو ئەو گەرەنتییە بنەڕەتییانەی كە دەوڵەتە دیموكراسییەكان گرتوویانەتەبەر بۆ بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان كەمینە سیاسی و زۆرینەكاندا، بەم شێوەیە ڕێگری دەكەن لە قەڵەمڕەویی ڕەهای زۆرینە بەسەر دەسەڵاتەكاندا، كە بریتین لە:

یەكەم: گەرەنتییە دەستوورییەكان: كە لە دەستوورەكانی زۆربەی دەوڵەتە دیموكراسییەكاندا دەقی ڕوونیان تێدایە كە گەرەنتیی ئەوە دەكەن كەمینەی سیاسی هەموو مافەكانی خۆی بەكاربهێنێت بۆ بەشدارییەكی كاریگەر لە پڕۆسەی یاسادانان و چاودێریكردنی كارەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن.

دووەم: یاساكانی هەڵبژاردن كە گەرەنتی بەشداریی هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگە دەكەن لە هەڵبژاردنێكی ئازاد و دادپەروەرانە و شەفافدا.

سێیەم: سیستەمێكی ناوخۆیی پەرلەمانی، كە ئەم خاڵانە لەخۆ دەگرێت:

1- پێدانی ماف بە كەمینەی سیاسی بۆ پێشكەشكردنی یاسا و پێشنیارەكان، یان هەمواركردنیان.

2- دەستەبەریی نوێنەرایەتیكردنی كەمینە لە هەموو لێژنەكانی پەرلەماندا بەپێی ژمارەی نوێنەرەكانی.

3- پێدانی سەرۆكایەتیی هەندێك لە لێژنە سەرەكییەكان بە كەمینە لە چاودێری و یاساداناندا.

4- پێدانی دەرفەتی پێویست بە كەمینە بۆ ورووژاندنی پرسیارەكان و لێپرسینەوە لە وەزیرەكان.

5- ڕێگەدان بە كەمینە بۆ داواكردنی پێكهێنانی لێژنەكانی لێكۆڵینەوە و لێپرسینەوە.

6- پێدانی ماف بە كەمینە كە داوای دواخستنی دەنگدان بكات، لە هەندێك یاسا و بڕیار.

ئاساییە كە زۆربەی دەستوورەكان، چ لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بن، یان پێشكەوتوودا، ئەم میكانیزمە دەستووری و یاساییانەیان تێدا بێت، بەڵام گرنگییەكە لە جێبەجێكردنیاندایە، نەك تەنیا بەدەستهێنانی دیموكراسی بە دەركردنی فەرمان و یاساكان، بەڵكوو جێبەجێكردنی ئەو شتانەی كە ئەو دەستوور و یاسایانە مەبەستیانە، ئەمەش ڕێگری دەكات لە زاڵبوونی كەمینە سیاسییەكان بەسەر بڕیار و یاسا و یاساكاندا، كە كاریگەریی دەبێت لەسەر هەموو دامەزراوەكانی سەروەری و ناسەروەرییەكانی ناو سیستەمی سیاسی.

لەو سۆنگەوە، پێویستە كەمینەی سیاسی پشت بە دەستەبەرییە دەستووری و یاساییەكان ببەستێت و دوایان بكات، دەبێت پابەندیش بێت بە جێبەجێكردنیان بە ڕێگەی ئاشتییانە و یاساییەوە، چ بە پەنابردن بۆ تانەدان لەبەردەم دادگاكاندا لە بڕیار، یان سیاسەتە نادەستووری و ڕەگەزپەرستییەكانی حكومەت، یان بە ڕێكخستنی خۆپیشاندان و مانگرتن و چالاكییە جەماوەرییەكان، هەروەها كۆكردنەوەی پشتیوانیی جەماوەر، هاوكات كەمینە دەتوانێت پەنا بباتە بەر ڕێكخراوە مرۆییە نێودەوڵەتییەكان و پشتیوانییان بەدەست بهێنێت لە داواكردن و جێبەجێكردنی دەستوور و یاساكان و بەدەستهێنانی یەكسانی و دادپەروەری. هەروەها كەمینە دەتوانێت ڕاپۆرت ئامادە بكات لەسەر بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی خۆی بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەگەڵ ئاشكراكردنی ناڕاستیی بانگەشەكانی سیستەمی سیاسیی قۆرخكار لە هەموو كایەكانی سیستەمەكەدا. ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەتوانن ڕۆڵێكی گرنگ بگێڕن لە پشتگیریكردنی كەمینەی سیاسی و ڕاكێشانی سەرنجی نێودەوڵەتی بۆ پشتگیریكردنی مافەكانی كەمینە سیاسییەكان.

پوختەی مەبەست پاراستنی مافی كەمینەی سیاسییە لە قەڵەمڕەویی زۆرینەی سیاسی و دەستەبەریی پیادەكردنی دیموكراسییەكی كارا و گشتگیر لەپاڵ پێویستیی جێبەجێكردنی كۆمەڵێك ڕێوشوێنی یاسایی و ڕێكار، كە زەمانەتی پاراستنی مافەكانی كەمینەی سیاسی دەكەن، دڵنیا دەبنەوە لە بەشداریی كاریگەریان لە پڕۆسەی یاسایی و سیاسیدا، ڕێگری دەكەن لە سەپاندنی دەسەڵاتی زۆرینە بەسەر بڕیارەكاندا، بیروباوەڕ و كەلتووری سیاسی بەتایبەتی بۆ زۆرینەی سیاسی، ڕۆڵێكی بنەڕەتی دەگێڕن لە بەدەستهێنانی هاوسەنگی لە نێوان زۆرینە و كەمینە لە بەكارهێنانی دەسەڵاتی سیاسی و وەدیهێنانی دیموكراسییەكی كارا كە مافەكانی هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگە بپارێزێت. 

 

(*)

شرۆڤەكاری سیاسیی سەربەخۆ