سیستەمی سیاسی لە عێراقدا لە سەردەمی دامەزراندنیەوە تا  ئەمڕۆ  لە شکست زیاتر هیچی نەبەخشیوە ، نەیتوانیووە ئاسوودەیی و ئارامی بۆ هاوڵاتیانی دەستەبەربکات ،  چونکە  گەندەڵی  سیستەمی سیاسی و ئابووریی داگیر کردوە .

ساڵانێکە عێراق لە ڕیزبەندی گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندا پۆلێن دەکرێت، لە پێوەرەکانی تێڕوانینی گەندەڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٣ کە لەلایەن ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتییەوە دەرچووە، بەو پێیەی لە ئێستادا عێراق لە ڕیزبەندی پێنجەم گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندایە.

بەرپرسانی عێراق نکۆڵی لە بوونی گەندەڵی وەک دیاردە لە دەزگاکانی دەوڵەت ناکەن ، لە ڕێگەی وتارە سیاسییەکانیان و سیمینارەکانیان بۆ میدیاکان ، چاوپێکەوتنەکانیان و لێدوانەکان هەمیشە باس لەوە دەکەن بەڵێ گەندەڵی هەیە و بەرەنگاری دەبینەوە .

تەنها پرسێک کە هێزە سیاسییە بەشدارەکانی حکومەت لەسەری ڕێککەوتوون، دابەشکردنی وەزارەت و دامودەزگاکانی دەوڵەتە و ئەم بابەتەشیان وەک سەرچاوەی دارایی و وەرگرتنی دەسەڵات و شەرعیەت دانە بەکارو بەرنامە سیاسیەکانی خۆیان .

گەندەڵی وەک دیاردەیەک لە دوونیا بەربڵاوە ، بەربەستێکی جیددییە لەبەردەم گەشەسەندنی وڵاتدا، متمانەی خەڵک تێکدەدات و هەموو هەوڵەکان بۆ پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان بە هاووڵاتیان ئیفلیج و لەکاردەخات  و وڵات دەکاتە وێرانە .

ساڵی ٢٠٠٣ داڕووخانی دەوڵەتی عێراق و دامودەزگاکانی بوو ، ئەو وڵاتە لە سەرەتاوە دروستکرایەوە ، لە دوایی ئەو سیستەمە سیاسییە دیکتاکۆریە خوێنڕێژە بەرەو سیستەمێکی سیاسی نوێ  لەسەر بنەمای زەمینەیەکی  دیموکراتی و هاوبەش لە نێوان گشت پێکهاتەکاندا وڵات دامەزرایەوە ، کەسایەتیە سیاسییە نوێیەکان لە زۆر ئاراستە ومیلیشیاو گروپی جیاوازەوە هاتن و سەریان هەڵدا، ئەوەی لەسەر بنەمایی سیاسی دروست و لە سەر بنەمایی دەوڵەتداری و خاوەن ئەزموون بوو تەنها کورد بوو لەو قۆناغەدا .

نەبوونی چاودێری و خۆشەویستی وڕاستگۆیی لەگەڵ نیشتمان و ویست بۆ گۆڕانکاری ڕاستەقینە نەبووە و قۆستەوەی ئەو دۆخە بۆ چەسپاندنی خۆیان لە دەسەڵاتدا لە ماوەی ساڵانی حوکمڕانیدا ، بووە هۆیی ئەوەی سیستەمێکی نوێی و جیاواز لە سیستەمەکانی دونیا لە نێوان دیکتاتۆریەت و دیموکراتیەت و مەزهەبگەرایی  بێتە ئاراوە ، بەجۆرێک ڕەنگە ناولێنانی ئاستەنگ بێت ، چونکە وڵاتێکی دەوڵەمەندی وەک عێراق لە ماوەی زیاتر لە بیست ساڵدا نەتوانێ متمانە لە نێوان دەسەڵات و هاوڵاتی بگێڕێتەوە ، نەتوانێ وڵات بەرەوئارامی بەرێت و تەنانەت بەرنامەی کۆچی پێچەوانە و ڕێگری کردن لە کۆچ بۆ دەرەوەی وڵات ، ئەمەش بۆخۆیی کارەساتێکی گەورەو پەڵەیەکی ڕەشە بۆ سیاسیەکانی عێراق و ئەوانەی وڵات بەڕێوەدەبەن  .

گەندەڵی لە نێو بەرپرسانی حکومەتدا بەربڵاوە  ، بەجۆرێک  ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کەسایەتییە سیاسییەکان، لە هەموو ئاستەکاندا، گەندەڵی و بەرتیل و خزمایەتی پەیڕەو دەکەن.

بە تایبەتی سیستەمی کەرتە  گشتیەکان پڕە لە وەرگرتنی پارە و گرێبەستی گوماناویی و ئەم گەندەڵییە درێژدەبێتەوە بۆ خزمەتگوزارییە ئەمنییەکانی وڵات ، زۆرجار بەرپرسانی باڵای سەربازی و پۆلیس لە ڕێگەی بەرتیل ووابەستەیی و ئینتمایان بۆ کوتلە سیاسییەکانی خۆیان و لەو ڕێگایەوە  پۆستەکانیان دەستەبەر دەکەن ، نەک بە ئەزموون و شایستەیی و بڕوانامە ، ئەمەش نەک هەر توانای عێراق بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە ناوخۆیی و دەرەکییەکان لاواز دەکات، بەڵکو کلتوری بێ سزای بەهێزتر دەکات.

لە ماوەی ئەو بیست ساڵەی ڕابردوودا کەسایەتیە سیاسییەکان سامانێکی بەرفراوانیان  لەبەردەست بووە ، بەڵام نەیانتوانیوە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان وەک ئاو و کارەبا و خزمەتگوزارییە گشتیەکانی دیکە پێشکەش بکەن و بیخەنە بەردەستی هاوڵاتی عێراقی .

خراپ بەڕێوەبردن و دزینی سامانی گشتی بووەتە هۆی کەم وەبەرهێنان لە  ژێرخانی ئابووریدا، گەشەی ئابووریی خنکاوە و بەمەش هەژاری و بێکاری زیادی کردووە ، گەندەڵی بەڵایەکە هەموو بنەماکانی کۆمەڵگایی شارستانی تێکدەدات و ئەخلاق و بەڕێوەبردنی باشی کاروباری گشتی و سەروەری یاسا دەشکێنێت و ئەو سەرچاوانەی کە پێویستن بۆ گەشەپێدان لەناویان دەبات .

پراکتیزەکردنی سیستماتیکی گەندەڵی لێکەوتەی جددی وخراپی هەیە و پێویستە بەبەرنامە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی حکومەت بەرەنگاری بێتەوە ، بەو پێیەی ئەو وەبایە پەیوەندیی و متمانەی نێوان هاووڵاتیان و دەوڵەت لەناو دەبات ، بەم مانایە گەندەڵی یەکێکە لە هۆکارە بنەڕەتییەکانی لاوازی دەوڵەت و دامەزراوەکانی و وەلاخستنی لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی.

دیارە دواجار ئەوانەی باجی گەندەڵی دەدەن، هاوڵاتیانن ، زۆرجار هەژارترین و بێ دەسەڵات ترین کەسەکانی نێو ئەو کۆمەلگایەن ، ئەمەش دبێتە هۆیی هێنانەکایەی نایەکسانی و وەبەرهێنان و لەدەستدانی شەرعیەتی دامەزراوەکان و کەمکردنەوەی ئاستیان .

هەروەها گەندەڵی زۆر دەرئەنجام وکاریگەری خراپی لەسەر بارودۆخی  کۆمەڵایەتی هەیە، وەک گرژی بەردەوام و لاوازی پەیوەندی لەگەڵ سیستەمی سیاسی، بەو پێیەی هاووڵاتیان ، بەرپرسان بە خۆپەرست و بێباک لە دۆخی نالەباری خۆیان دەڕوانن ، بێ متمانەیی ، گلەیی و ناڕەزایەتی بەردەوام ، کەمبوونەوەی خۆشەویستی نیشتمان لای هاوڵاتی و بیرکردنەوەی لە جێهێشتنیی وڵات و زۆر کێشەی دی کۆمەڵایەتی .

گەندەڵی لە عێراق لە لوتکەی هەرەمەوە دەستی پێکردوە و گواستراوەتەوە بۆ خوارترین دەسەڵاتی خوارەوەی دامودەزگاکانی دەوڵەت و تەنانەت کۆمەڵگا بووە بەشێک لەو دیاردەییە ، بە ڕادەیەکی زۆر سیاسییەکان بەو پێیەی لایەنی دەسەڵاتدارن و میلیشیاکانیان بەدەستەوەیە ، بە دوای دەستکەوت و گەندەڵیدا دەگەڕێن بۆ ئەوەی لەو ڕێگەیەوە خۆ دەوڵەمەند وخاوەن دەسەڵات و بەهێزبکەن و لە مانەوە بەردەوام بن، کەواتە ئامانج نەک تەنها بۆ دەوڵەمەندکردنی کەسییە، بەڵکو بۆ پاراستنی دەسەڵات و سیستەمی حکومڕانی ، و بۆ نوێکردنەوەی پاشماوەی سیاسەتی گەندەڵیە .

لەگەڵ ئەم هەموو وەبایەی عێراق هەیەتی بەردەوام فشارەکانی بۆ سەر هەرێمی کوردستان زیاتر دەکات و بەردەوام دەستی چەوری گەندەڵی و نادادپەروەری و کێشەکانی خۆیی لە رێگای بڕینی مووچەو دارایی هەرێمی کوردستانەوە پەردەپۆش دەکات و بە جۆرێک کۆمەڵگای عێراقی چەواشەدەکەن و لەهەمان کاتدا گرفت و کێشەی بەردەوام بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دروست دەکەن و ئایندەی ئەو وڵاتەش بەرەو تاریکی و هەڵدێردەبەن ، بەتایبەت لەم دۆخە دژواروسەختەی ئێستادا .

بۆیە ئەوەی دەبینرێ لەو دۆخە سیاسیەی عێراق و ئایندەیی ئەم وڵاتە و لە بارودۆخی سیاسی و ئابووری و ئەودۆخە ئاڵۆزەی ناوچەکە و سیاسەت و هەژموونی ئێران و دەسەڵاتی میلیشیاکانی سەربەئێران و زۆر بابەتی کەڵەکەبوو لەم وڵاتە ئایندەی ناڕوون و مەترسیداردەکەن .