جۆن موكوم مباكو، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە ئابووریدا كە لە زانكۆی جۆرجیا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەدەستی هێناوە، هەروەها خاوەنی بڕوانامەیە لە بواری سەرچاوە سرووشتییەكان و یاسای ژینگەیی لە كۆلێژی یاسا لە زانكۆی ئۆتا، لە ئێستادا پڕۆفیسۆری ئابوورییە لە زانۆی وێبەر ستەیت، هەروەها توێژەرە لە ئامۆژگای برووكینگز لە واشنتۆن دی سی. لە میانەی دیمانەیەكدا گوڵان چەند پرسی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە پرسی حوكمڕانییەوە، بەتایبەتی بوونی حوكمڕانیی خراپ لە هەندێ لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا، لەگەڵ دەرهاویشتە و دەرئەنجامەكانی.

 

* وەك دەزانین، زۆرێك لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا بەدەست حوكمڕانیی خراپەوە دەناڵێنن، ئەو دۆخە نالەبارەش هۆكار و ڕیشەی زۆرە، هەروەها دەرئەنجامی خراپ و تەنانەت كارەساتباری لێ كەوتووەتە و لێدەكەوێتەوە، بەتایبەتی كە سەر دەكێشێت بۆ سەرهەڵدانی ناسەقامگیری و شەڕ و كێشەی نێوان وڵاتانی ئەم ناوچەیە، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی بەدی دەكرێت لە وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقادا، ئەوەیە كە سیستمی حوكمڕانی لە زۆرێكیاندا بە چەشنێكە كە ڕێگری دەكەن لەوەی تاكەكەس و گرووپەكان بەشدار بن لە ئابووری و سیستمە سیاسییەكانی وڵاتەكانیاندا، هەر لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت ئەوە بڵێین، كە كاتێك ئەو تاكەكەس و گرووپانەی پێیان وایە سیاسەتەكانی حكومەتەكانیان بە مەبەست و بە ئەنقەست بەو شێوەیە داڕێژراون، كە ببنەهۆی پەراوێزكردنیان و بەرتەنگكردنەوەی دەرفەتە ئابووری و سیاسییەكان لێیان، ئەوا ڕەنگە ئەم تاكەكەس و گرووپانە بیر لەوە بكەنەوە، كە پەنا بۆ گرتنەبەری توندوتیژی ببەن، لەپێناو دەستبەسەرداگرتن و كۆنتڕۆڵكردنی حكومەت، یان بۆ باشتركردن و برەودان بە بەشداریكردنیان لە كاروبارە گشتییەكاندا. ئەم كار و كردارە توندوتیژانەش لەلایەن گرووپە پەراوێزخراوەكان، یان ئەو گرووپانەی پێیان وایە پەراوێز خراون، بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ سەرهەڵدان و هاتنەئارای كێشە و ناكۆكی و ناسەقامگیریی سیاسی، نكۆڵی لەوە ناكرێت كە لە هەندێ وڵاتدا، لە نێویاندا سوودان و سوودانی باشوور، ئەم دید و تێڕوانینانە لای تاكەكەس و گرووپانە (تێڕوانینی پەراوێزكەوتن) سەریان كێشاوە بۆ سەرهەڵدانی شەڕێكی كاولكاریی ناوخۆیی.

* ئەگەر ئەمە دۆخەكە بێت لە هەندێ لە وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقادا، ئایا ئەو ئالنگاری و ئاستانگانە چین كە ئەم وڵاتانە ڕووبەڕووی دەبنەوە لە پەیوەندی بە بنیادنانی حكومڕانیی باشەوە؟ بۆچی وا دەردەكەوێت كە بەڵای حوكمڕانی یەخەیان بەرنادات؟

- ئەوە ڕوونە كە وڵاتانی ئەم ناوچەیە ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ و ئالنگاری بوونەتەوە، هەندێكیان ڕەنگدانەوە و بەرجەستەبوونی حوكمڕانیی خراپە و هەندێك لەم ئاڵنگارییانەش ئەمانە دەگرنەوە، دەستتێوەردانی سوپا لە سیاسەتدا، هەژارییەكی لە ڕاددەبەدەری دروست كردووە، بە تایبەتی لە نێو ئەو گرووپانەی لە ڕووی مێژووییەوە ڕووبەڕووی پەراوێزخستن بوونەتەوە. بۆ نموونە، «ئافرەتان، گرووپە كەمینە ئایینی و ئیتنییەكان» و ئەو توندوتیژییانەی پاڵنەری ئیتنی و ئایینیان هەیە، هەندێ لەم توندوتیژییانەش شەڕی ناوخۆییان لێ كەوتووەتەوە، پێشێلكارییەكی زەق و بەرچاوی مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكان، لە نێویاندا كۆمەڵكوژی و پاكتاوی ڕەگەزی، چەوساندنەوەی منداڵان، هاوسەرگیری پێشوەختە هەیە.

* با بێینە سەر پرسی چارەسەر، یان ڕێگەكانی چارەسەركردنی ئەم ئاستەنگانە و لێرەوە پرسیاری ئەوە بكەین، ئایا دەبێت چی بكرێت و چ چاكسازییەك ئەنجام بدرێت، بۆ ئەوەی ئەم وڵاتانە لەم دۆخە ناهەموار و نالەبارانە دەربهێنرێن و بخرێنەسەر ڕێچكە و ڕێڕەوێكی دروست، كە گەشەكردن و خۆشگوزەرانی بۆ گەلەكانیان فەراهەم بكەن؟

- من پێم وایە پرسی سەرەكی لێرەدا، یان با بڵێین ڕێگە چارەی سەرەكی بۆ مامەڵەكردن و چارەسەركردنی ئەم كێشانە بریتییە لە ئەنجامدانی چاكسازییەكی دامەزراوەیی، بۆ ئەوەی بتوانرێت بونیادێكی حوكمڕانیی ئەوتۆ دروست بكرێت، كە تێیدا دەسەڵاتەكان لێك جیا بكرێنەوە و چاودێریی یەكتری بكەن، ئەمەش خۆی لە خۆیدا بوونی دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆی پێویستە، لەگەڵ بوونی دەسەڵاتی یاسادانان لە دوو ئەنجومەندا، كە هەر یەكەیان مافی ڤیتۆی هەبێت لەسەر ئەو یاسایانەی كە ئەنجومەنەكەی دیكە دەریدەكات، لەگەڵ بوونی ڕۆژنامەگەریی ئازاد و دەسەڵاتێكی جێبەجێكاری سەربەخۆ و خاوەن دەسەڵات، هەروەها كۆمەڵگەیەكی مەدەنیی پتەو، چونكە دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆ و بوونی كۆمەڵگەی مەدەنی دەتوانن چاودێریی دەسەڵاتی حكومەت بكەن و ڕێگریی بكەن لەوەی سەرۆك، یان بەرپرسە باڵاكان و نوخبە سیاسییەكان دەسەڵاتەكانیان خراپ بەكار بهێنن.

* ئێوە لە وەڵامەكانتاندا ئاماژەتان بە بوونی هەژارییەكی لە ڕاددەبەدەر كرد. لێرەدا دووبارە دەمانەوێت جەخت لەسەر پرسی ناكارایی حوكمڕانی و ئیدارەدانی خراپ بكەینەوە و، بپرسین ئایا نەبوونی حوكمڕانییەكی كارا چۆن دەبێتە هۆی هاتنەئارای هەژارییەكی بەربڵاو و نەبوونی ژێرخانی پێویست و بەرتەسككردنەوەی بواری دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان؟

- ئەوە ڕوونە كە ناكارایی حكومەت و خراپ ئیدارەدانی كاروبارە گشتییەكان لە زۆرێك لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقادا چەندین كێشە و گرفتیان خوڵقاندووە. واتە سەرباری هەژارییەكی بەربڵاو، خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكانیش فەراهەم نەكراون، بۆ نموونە، ئاوی پاكی خواردنەوە، ئاوەڕۆ، كارەبای بەردەوام و بە نرخێكی گونجاو، دەستڕاگەیشتن بە دەرفەتەكانی خوێندن و چاودێریی تەندروستی، ژێرخانێكی خراپ و بێتوانایی حكومەتەكان لە دەستەبەركردنی ئاشتی و ئاسایش و ئارامی لە نێویاندا ئاسایشی سەروماڵی هاووڵاتییان. لە زۆرێك لە وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا شەڕی ناوخۆیی، یان پێكدادانی نێوان گرووپە ئیتنی و ئایینییەكان كارەساتی مرۆییان لێ كەوتووەتەوە و بە چەشنێكی مەترسیدار ئاستەنگیان بۆ گەشەی ئابووری و پەرەپێدان دروست كردووە. لە وڵاتانی وەك «سووریا، عێراق و یەمەن» شەڕە ناوخۆییەكان توانای بەرهەمهێنانی ئەم وڵاتانەیان لەناو برد و بوونە هۆی زیادبوونی پێشێلكارییەكانی مافەكانی مرۆڤ و، خەڵكانێكی زۆر تووشی هەژارییەكی زۆر بوونەوە و پێكەوەژیانی ئاشتییانەش كەوتە مەترسییەوە، لەوەش زیاتر، زۆرێك لە گرووپەكانی ئەم وڵاتانە بەدەست كێشەكانی پەیوەست بە سەركوتكاری پێكهاتە كەمینەكانەوە دەناڵێنن.

* ئێوە باستان لە نوخبە سیاسییەكان كرد، بەتایبەتی لە نێو ڕژێمە خۆسەپێنەكاندا، لێرەدا دەمانەوێت ئەوە بپرسین، تا چەند ئەم نوخبانە هۆكارێك بوون لەوەی ڕێگری بكرێت لە بەرەوپێشچوونی پرۆسەی سیاسی و دروستكردنی بونیادێكی باشی حوكمڕانی؟

-  نوخبە سیاسییەكان لە زۆرێك لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقادا ڕۆڵێكی گەورەیان لە لاوازكردنی دیموكراسیدا بینیوە، سەرەتا دەكرێت ئاماژە بەو كودەتا سەربازییانە بكەین كە بوونە هۆی لەباربردنی سیستمە دیموكراتییەكان و ڕێگربوون لە قووڵكردنەوە و بە دامەزراوەییكردنی دیموكراسی، خاڵی دووەم ئەوەیە كە دەسەڵاتەكان لە هەندێ لە وڵاتاندا دەستوورەكانیان گۆڕیوە و ماوەی سەرۆكایەتیی سەرۆكەكانیان كردووە بە هەتاهەتایی، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی بۆ ماوەیەكی نادیار لە دەسەڵاتدا بمێننەوە. خاڵی سێیەم بریتیە لەوەی كە نوخبەی حوكمڕانی لە هەندێ لەم وڵاتانەدا گەندەڵی و ئامرازەكانی دیكەیان بەكار هێناوە بۆ لەناوبردنی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری و نەیانهێشتووە دادگاكان ڕۆڵی خۆیان ببینین لە چاودێریكردنی حكومەت لە كاتی مومارەسەكردنی دەسەڵاتەكانیدا. خاڵی چوارەم ئەوەیە كە ململانێی توندوتیژیی نێوان نوخبە ڕكابەرەكان (وەك ئەوەی ئێستا لە وڵاتی سوودان ڕوو دەدات) بووەتە هۆی لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی دامەزراوە دیموكراتییەكان و دۆخێكیان دروست كردووە كە نەتوانرێت وڵاتەكە بەڕێوە ببرێت. پێنجەم، نوخبە حوكمڕانەكان هەلومەرجێكیان هێناوەتە ئاراوە كە خەڵكانی خاوەن توانا سەرهەڵبگرن و وڵات جێبهێڵن، یان ئەم نوخبانە دامەزراوە ئەمنییەكانیان بەكار هێناوە، بۆ ئەوەی لە دەرەوەی دادگاكان پەنا بۆ كوشتنی خەڵك ببەن و نوخبەكانی بەرهەڵستكاری دەسەڵاتەكە بچەوسێننەوە، ئەمەش زەمینەی دروست كردووە، بۆ ئەوەی بۆ ماوەیەكی نادیار لە دەسەڵاتدا بمێننەوە. شەشەم، خەڵك دەمكوت و سەركوت كراون، لەبەر ئەوەی ڕژێمە خۆسەپێنەكان نایانەوێت دەنگی بەدیل ببیستن، واتە ئەگەر قسەیەك ستایشكردنی ڕژێمەكە لەخۆ نەگرێت، نابێت بگوترێت، نابێت بنووسرێت، یان گوزارشتی لێ بكرێت. لە دەرئەنجامدا، بێدەنگكردن و سەركوتكردنی بیروبۆچونەكان لەم وڵاتانەدا كۆمەڵگەیەكی دروست كردووە كە هاوڵاتییان تێیدا: یەكەم دوودڵن لە گوزارشتكردن لە بۆچوونەكانیان، دووەم ترسیان هەیە لەوەی هاوڕا نەبن لەگەڵ تێڕوانینەكانی حكومەتدا، سێیەم دەترسن لەوەی داهێنانكار بن، چوارەم ناوێرن پێشنیاری چارەسەر بۆ كێشەكانی وڵاتەكە بكەن، پێنجەم بە شێوەیەكی گشتی ناتوانن بە تەواوەتی لە پەرەپێدانی نیشتماندا بەشدار بن.