بەشی یەكەم                     

 

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هۆی شوێنە جوگرافییەكەی و بوونی فرەنەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی و دەوڵەمەندی بە سەرچاوە سرووشتییەكانی نەوت و گاز تێیدا، وای كردووە بە سیاسەت و ئابووری و ململانێی هەرێمی و جیهانییەوە گرێدرابێت.

  بەردەوامیی جەنگی غەززە و دواتر كشانی بەرەو لوبنان، پێشبینی دەكرێ ڕووبەرێكی جوگرافیایی فراوانتر لەخۆ بگرێت، كۆماری ئیسلامیی ئێرانیش وەكوو لایەنێكی جەنگەكە بۆ پارێزگاریكردن لە ئاسایشی خۆی و ڕووبەڕووبوونەوەی ئەكتەرە سەرەكییەكان و هێزە گەورەكان لە ناوچەكەدا سوود لە گرووپە چەكدارەكان دەبینێت و نایەوێت ئەو باڵادەستییەی لە ناوچەكەدا هەیەتی لە دەستی بدات، بەتایبەتی سووریا كە گرنگییەكی جیۆپۆڵیتیكی هەیە لە گەیشتنی ئێران بە ناوچەی دەریای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی نزیك، ئەمە جگە لەوەی لەناوچوونی ڕژێمی ئێستای سووریا بە واتای لە ناوچوونی میحوەری مەقاومە و حزبوڵڵای لوبنان و هەڕەشەی ڕاستەوخۆیە لەسەر ئاسایشەكەی.

ساڵی (٢٠١١) كاتێك باراك ئۆباما بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكای لە عێراق دا، ئەنجامەكەی هاتنی داعش بوو لە ساڵی (٢٠١٤) و دەستبەسەرداگرتنی بەشێكی زۆری خاكی عێراقی لێكەوتەوە لەلایەن ئەم ڕێكخراوەوە، لە بەرانبەردا بە پاڵپشتیی ئێران كۆمەڵە گرووپێكی میلیشیایی لە چوارچێوەی حەشدی شەعبی كۆكرانەوە، كە دواتر بوونە هێزێكی یاسایی و لە ئێستاشدا ڕۆڵێكی گەورەی لە كایەی سەربازی و سیاسی لە عێراقدا هەیە، هەر ئەمەش وای كرد، هەژموونی ئێران لە عێراقدا زیاتر بێت و ئەكتەری سەرەكی لە عێراقدا ئێران بێت، لە ئێستاشدا هێرشە مووشەكییەكانی گرووپە چەكدارەكان بۆ سەر ئیسرائیل، وای لێ چاوەڕوان دەكرێ، لێكەوتەی مەترسیداری بۆ سەر عێراق لێ بكەوێتەوە، كە باجەكەی جگە لە تێكچوونی دۆخی ئاسایشی عێراق، بگرە داڕمانی ئابووریشی لێ دەكەوێتەوە.

كۆماری ئیسلامیی ئێران وای دەبینێت، وڵاتانی ڕۆژئاوا و ئیسرائیل هەوڵی گۆشەگیركردنی دەدەن، بۆیە هەوڵ دەدات لە ڕێگای گرووپەكانی مەقاوەمەوە لە ناوچەكەدا و بە بەكارهێنانیان لە دژی ئیسرائیل گوشاریان لەسەر دروست بكات، بەڵام بە سەركەوتنی كۆمارییەكان لە ویلایەتە یەكگرتووەكان و هاتنەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ كۆشكی سپی، ئێران ڕووبەڕووی گوشاری زیاتر دەبێتەوە، هەروەك پێشتریش لە ماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا ئابووریی ئێران تووشی داتەپین بوویەوە، ئەمە جگە لە بە ئامانج گرتنی سەركردە سەربازییەكانی ئێران و گرووپەكانی سەر بەو وڵاتە كە دیارترینیان كوشتنی قاسم سولەیمانی بوو. بۆیە بە گەڕانەوەی ترەمپ پێشبینی دەكرێ، ئێران زیاتر سازش بكات، بەتایبەتی لەمەڕ پرسی ئیسرائیل .

 پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق

ئەزموونی سەد ساڵەی پێكەوە ژیانی كورد لەگەڵ عێراق، بریتی بووە لە جینۆسایدكردنی گەلی كورد لە پرۆسەكانی ئەنفال و كیمیاباران و سووتماككردنی خاكی كوردستان و بەعەرەبكردن و ڕاگوێزان و وێرانكردنی گوند و شارۆچكەكانی كوردستان كە كەشێكی بێمتمانەیی بە بەردەوامی لای كورد بەرانبەر عێراق دروست كردووە. ئەزموونی كوردیش لە دوای پرۆسەی ئازادیی عێراق، ئەوەی سەلماندووە كە جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ پێش پرۆسەی ئازادیی عێراق نەبووە و بەردەوام دەستكەوتەكانی لە لایەن حكومەتی عێراق و گرووپەكانی میلیشیاوە لە مەترسیدا دەبێت، ئەمە جگە لەوەی گەمارۆدان و پشتگوێخستنی كورد كەلێنێكی گەورەی لە نێوان پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق بە ئاراستەی دووركەوتنیان لە یەكتر دروست كردووە.

لە ئەنجامی جێبەجێنەكردنی دەستوور و نەبوونی ڕێككەوتنێكی كۆنكرێتی لە نێوان هەرێم و بەغدا، زۆربەی پرسەكان بە هەڵپەسپێردراوی ماونەتەوە، هەر ئەم دۆخەش وای كردووە، لە بەغداوە ستراتیژیەتی جۆراوجۆر لە دژی هەرێم بگیرێتەبەر، هەر لە كات كوشتن و لەمپەردانان لەمەڕ گەیشتن بە ڕێككەوتن لە گەڵ هەرێمدا وەكوو ستراتیژیەتی هێز و بڕینی بوودجەی هەرێم، ئەمە جگە لە گوشار خستنە سەر هەرێم، ئەویش لە ئەنجامی ئەو هەموو دانۆستاندنانەی كە لە نێوان وەفدەكانی هەرێم و بەغدا ئەنجام دراون، جۆرێك لە بەدگومانی لە لایەن هەرێمەوە دروست بووە، كە هەر ڕۆژەو كێشە و ئاستەنگێكی نوێی بۆ دروست دەكرێ، ئەویش لە پێناو ئەوەی هەرێم پاشەكشێ لە ماف و ئامانجەكانی بكات. هەروەها هەوڵیان داوە، سوود لەو كەلێنانە وەربگرن كە لە نێوان لایەنەكانی هەرێمدا هەیە، بە جۆرێك ستراتیژیەتی «پەرتكردن» دژی هەرێم بگرنەبەر، واتە یەكڕیزی و تەبایی نێوماڵی كورد زیاتر تێك بدەن، بۆ ئەوەی هەرێم تووشی ململانێی نێوخۆیی بێت.

كەواتە هەرێمی كوردستان كە كەوتووەتە نێو جیۆپۆڵیتیكی ئاشووب، چۆن لەگەڵ ئەم دۆخەدا خۆی دەگونجێنێت و پارێزگاری لە خۆی و ئەو ئارامییەی كە هەیەتی دەكات؟

دەكرێ بڵێین: پرۆسەی یەك لە دوای یەك لە بەغداوە دژی هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێن، ئەویش لە پێناو لەقالبدانی هەرێم تاكوو هەموو تواناكانی كۆتایی پێ بهێنرێت و زیاتر ملكەچ و كۆنتڕۆڵ بكرێت. بەڵام باشترین ڕێگا (ئەگەرچی دوور و درێژیش بێت)، ئەوەیە كە هەرێم بەردەوام گوشار دروست بكات و وا بكات، بەغدا بێنێتە سەر مێزی گفتوگۆ و كێشەكان لە ڕێگای دیالۆگەوە چارەسەر بكات و، هەروەها نەبێتە لایەنگری هیچ یەك لەو لایەنانەی كە هۆكاری گرژییەكانی ناوچەكەن، چونكە لایەن و گرووپی وەهاش هەن، دەیانەوێت كورد پەلكێش بكەن بۆ ئەو ململانێی و كێشمەكێشەی لە ناوچەكەدا هەیە.

 پرسی یەكڕیزیی نێوماڵی كورد و ئەرك و بەرپرسیارێتیی لایەنەكان دوای هەڵبژاردنەكان:

لەم قۆناغەدا كە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێیدا تێپەڕ دەبێت، وا دەخوازێت هەموو لایەنە كوردستانییەكان یەكڕیز بن و بە یەكگرتوویی ڕووبەڕووی ئەو قەیرانانە ببنەوە كە لە ناوخۆی عێراق و لە دەرەوە بۆی دەنێردرێت، بەتایبەتی لە پرسی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا و لە سەرووی هەموویان پرسی مووچە و بوودجەی خەڵكی كوردستان و كێشەی هەناردەكردنەوەی نەوت و كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، بە پێچەوانەشەوە دووبەرەكی و ململانێی یەكتر، دوو ئیدارەیی قووڵتر دەكاتەوە و پێگەی هەرێم بەرانبەر بەغدا و دەوڵەتان لاواز دەكات.

پارتی دیموكراتی كوردستان، لە مێژووی دامەزراندنیەوە، نوێنەری خواست و بەرژەوەندییەكانی خەڵكی كوردستان بووە، بۆیە ئەركی پارتی لە ئێستادا بریتییە لە دروستكردنی زەمینەیەكی گونجاو لە نێوان دەسەڵات و خەڵكدا، هەروەها شەڕی چەسپاندن و جێبەجێكردنی مافەكانی هاووڵاتیانی كوردستان لە بەغدا بكات، هەروەها پارێزگاری لەو ئاسایش و ئارامییە بكات كە هەرێم هەیەتی.

بە پێچەوانەی بەشێكی زۆر لە لایەنە ناوخۆییەكان لە كوردستان و عێراق كە پێشبینی ئەوەیان كردبوو، هەڵبژاردنی ئەم دواییە هەڵبژاردنی شكستی پارتی دەبێت، بەڵام لە كۆتاییدا وا دەرنەچوو و پارتی بە پلانێكی تۆكمەتر كاری لە سەر دەنگی ئەندامانی خۆی و لایەنگران و هاووڵاتیان كرد و توانی متمانەی زۆرینەی دەنگی دەنگدەران بەدەست بهێنێت و، لە كۆی سەد كورسیی پەرلەمان، بووە خاوەن سی و نۆ كورسی و لە بەرانبەردا یەكێتی نیشتمانی بیست و سێ كورسی بەدەست هێنا، بەڵام بەرژەوەندییەكانی كوردستان وا دەخوازێ كە هەردوو پارتەكە لەیەكەوە نزیك بن و هەماهەنگیی تەواویان هەبێت، بە پێچەوانەوە كاریگەری دەبێت لەسەر یەكڕیزی و یەكهەڵویستیی كورد و پرسی چارەسەركردنی كێشەكان لەگەڵ بەغدا، هەروەها لە واقیعی ئێستای هەرێمدا ناكرێ هەر یەك لەو دوو پارتە حیساب بۆ ئەوی دیكە نەكات و بە دوای هاوپەیمانی لە گەڵ پارتی سێیەمدا بگەڕێت و حیسابی ژمارەی كورسی لە گەڵ یەكتر بكەن، هەرچەندە پارتی مافی خۆیەتی وەكوو براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان كۆمەڵە پۆستێكی گرنگی هەرێمی لا بێت، بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا بە هۆی ئەوەی هەردوولا خاوەن ڕووبەری جوگرافی و ئابووری و هێزی چەكداری تایبەت بە خۆیانن، بۆیە تەنیا ژمارەی كورسی بەس نییە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، بۆیە بۆ دۆخی ئێستای هەرێم و ئەو گرژییەی كە ناوچەكەی تێدایە، ئەم مۆدێلە لە حوكمڕانی ئەگەرچی باشیش نەبێ، بەڵام واقیع و زەروورەتێكە و لە ئێستادا هاوكێشەی دەسەڵاتە لە هەرێمی كوردستان.

 

 

پسپۆری بواری جیۆپۆڵیتیک