پرسی هەمواركردنی بڕگەیەكی ماددەی 12ی یاسای بوودجەی فیدڕاڵی عێراق كە تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت و خەمڵاندنی تێچووی بەرمیلێك نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ 16 دۆلار، پێدەچێت سەرەتایەك بێت بۆ چارەسەرێكی كاتی و دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان كە نزیكەی 20 مانگە ڕاوەستاوە و نزیكەی 20 ملیار دۆلار زیانی بە داهات و ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان گەیاندووە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و ئەگەرەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە سەرەتای ساڵی نوێی 2025 دا، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر سەباح سوبحی ئەندامی لێژنەی نەوت و گاز لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ساز دا.

 

 

* سەرەتای پرسیارەكانمان لە هەمواركردنەوەی بڕگەیەكی ماددەی 12ی بوودجەی عێراقی فیدڕاڵەوە دەست پێ دەكەین. ئایا پێت وایە هەر سێ لایەنی (حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێم و كۆمپانیاكانی نەوت) ڕێك دەكەون لەسەر تێچوونی 16 دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوتی هەرێم؟ ئایا ژینگەی سیاسیی ئێستای پەرلەمانی عێراق ڕێگە دەدات ئەم بڕیارەی حكومەتی سوودانی لە پەرلەمان تێپەڕێنرێت؟

- زیانەكانی ڕاگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەسەر داهاتی عێراق و هەرێم لە 20 ملیار دۆلار نزیك بووەتەوە و كاریگەریی خراپیشی كردووەتە سەر نرخی جیهانیی نەوت و زۆر سێكتەری جۆراوجۆری عێراق. لە كات و ساتێكدا ناوچەكە و عێراق و سووریا لەبەردەم ئاڵۆزی و پشێوی و جەنگ و نائارامییەكی مەترسیداردان و ئەگەر ئەم شەڕە هەڵگیرسێت، بوودجە و داهاتێكی زۆری دەوێت و تەنانەت پشتبەستن بە تاكە ڕێگایەكی هەناردەكردنی نەوت كە لە بەندەری بەسراوەیە كارێكی نالۆژیكی و ناعەقڵانییە، بەتایبەت لەگەڵ هەڕەشە و هێرشە مووشەكییەكانی حوسییەكان بۆ سەر كەشتییە بارهەڵگرە نەوتییەكان لە بابولمەندەب لە دەریای عەرەب و دەریای سوور. هیچ وڵاتێك نییە لە جیهاندا بەرهەمهێنەری نەوت بێت و پاڵپشت بێت بە یەك دەروازە بۆ هەناردەكردنی نەوتەكەی، كە لە ئەگەری سەرهەڵدانی هەر مەترسییەكی وەكو جەنگ تووشی كێشە دەبێت، بۆ عێراقیش وایە و بگرە تووشی كورتهێنانێكی گەورەی بوودجەش دەبێتەوە. هەموو ئەم پێشبینی و ئەگەرە ناخۆشانە هۆكارێكن بۆ ئەوەی هەموو ئەو پەرلەمانتارانەی عەرەبی سوننە و شیعە كە لەژێر كاریگەریی ئەجێندای دەرەكی و دژایەتیكردنی كوردستاندان لەناو پەرلەمانی عێراق دەنگیان كپ بێت و هەر هیچ نەبێت، لەم قۆناغەدا و بۆ ماوەیەكی كاتی نەوەكو چارەسەرێكی بنەڕەتی بەو هەمواركردنەوەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی ڕازی بن و كەمێك دەستبەرداری عەقڵییەتی مەركەزی بن. ئەو مەركەزییەتەی ڕێگای نەدا، ماددە و بڕگەكانی دەستووری هەمیشەیی عێراق وەكو خۆی جێبەجێ بكرێن، بەتایبەتی ئەو ماددە و بڕگانەی كە تایبەتە بە ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان.

بۆیە لە ئێستادا ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق پێشنیارێكی بۆ پەرلەمان بەرز كردووەتەوە، كە تێیدا داوای ڕاستكردنەوەی بڕگەیەكی ماددەی 12ی یاسای بوودجە دەكات كە پەیوەندیدارە بە تێچوونی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت بۆ هەموو عێراق بە یەكسانی دانراوە و بەپێی ویستی كۆمپانیاكان نییە، ئەمەش داوای محەمەد شیاع سوودانی بوو لەسەردانیدا بۆ پەرلەمانی عێراق. ڕاستە ئەو بڕە تێچوونەی كە دانراوە نیوەی كەمتری ئەو تێچوونەیە كە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتدا گرێبەستیان بۆ كردووە، بەپێی گرێبەستی تەشغیلی و خزمەتگوزاری، بە پێچەوانەی كاركردنی گەورە كۆمپانیاكانی نەوت لە عێراقدا، ئەم جیاوازییەش كە ناكۆكی سەرەكیی نێوان هەرێم و بەغدایە كە بەهۆی شێوازی گرێبەست و كاركردنی كۆمپانیاكانی نەوت و واقیعی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم و عێراق دروست بووە، بەتایبەتی تێچوونی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوت لە كێڵگەكانی ڕومێلە و بەسرا كە كەمترە لە 3-4 دۆلار، هاوكات لە هەندێك كێڵگەی دیكەی نەوت وەكو كێڵگەكانی (گەیارە و ئەحدەب و شەرقی بەغداد) بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت 24 دۆلارە. هەرچۆنێك بێت ڕێككەوتن لەسەر 16 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ كۆمپانیاكان و حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراقیش واقیعییانەیە و وەكو سەرۆك وەزیران لە پەرلەمانی عێراق ئاماژەی پێدا، چارەسەری زۆربەی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا دەكات و، پاڵپشتییەكیشە بۆ داهاتی وڵات، خۆ ئەم هەمواركردنەوەیەش ڕێككەوتنێكی كاتییە و وەكو سولفە بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت بۆ كۆمپانیاكان دیاری دەكرێت و لە ماوەی 60 ڕۆژ جێبەجێ دەكرێت و وەكو خەرجی سیادیی جێبەجێ دەكرێت، تا ئەو كاتەی هەردوو وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدڕاڵی و وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان لە ڕێگەی كۆمپانیایەكی پسپۆڕ و هونەریی بیانی و بێلایەنەوە خەمڵاندنی تێچووی بەرهەمهێنانی(دەرهێنان و گواستنەوە)ی بەرمیلێك نەوت دەكات. ئەم پێشنیارەی ئەنجومەنی وەزیران جەختی لەسەر دەكاتەوە، بۆ ئەوەیە تاوەكو گەنجینەی نەختینەیی عێراق زیاد بكات و ئەگەر كەمێك كورتهێنانی بێت، چارەسەری بكات، بەمەش كێشەی دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان تا ڕاددەیەكی زۆر بە هەمواركردنەوەی ماددەی 12ی یاسای بوودجە چارەسەر دەبێت، بەڵام چارەسەری بنەڕەتی نییە.

* یەكێك لە زیانەكانی بەرچاو، بوونی دەنگی ئەو مەركەزییەتەیە بۆ دەرنەچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی كە واپێ دەچێت لەم خولەی پەرلەمانیشدا ئەم یاسایە تێنەپەڕێنرێت. ئایا ئومێد هەیە، بۆ ئەوەی ئەم یاسایە لەم خولەی پەرلەماندا دەربچێت؟

- وەكو ئاماژەم پێدا، عەقڵییەتی مەركەزی و دژایەتیكردنی كورد و هەرێمی كوردستان و ئاخنراو بە ئەجێندای دەرەكیی نەیارانی كورد، هەمووی وای كردووە، هەرچی ئەو یاسا و ماددە و بڕگە دەستوورییانە هەیە كە ماف و موستەحەقاتی گەلی كوردستانە لە عێراقدا جێبەجێ نەكرێت. ئەو دەستوورەی بۆ نموونە كە لە چەندین ماددە و بڕگەدا ئاماژەی بە نامەركەزی و بەڕێوەبردنی هاوبەشی كێڵگە نەوتییەكان داوە، لە نێوان مەركەز و هەرێم و پارێزگاكاندا، لەمەشدا هەر مافی هەرێمی كوردستان پێشێل نەكراوە، بەڵكو سەرجەم ئەو پارێزگایانەی نەوتیان لێ بەرهەم دەهێنرێت، لە پێشیانەوە پارێزگای بەسرایە كە مافەكانیان خوراوە، لە كاتێكدا دەبێت بە پێی یاسا هەرێم سەرجەم مافەكانی گەڕان و پشكنین و دەرهێنان و گواستنەوە و فرۆشتنی هەبێت. بۆیە من پێم وایە دەرچوونی (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی) بە هاوبەشی لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ تاكە ئومێدە بۆ چارەسەری بنەڕەتیی كێشەی هەڵپەسێردراوی نەوت و گاز لە عێراقدا، ئەم كێشەیەش لە 2007ـەوە درێژەی هەیە. ئەو كاتە لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵەوە پڕۆژە یاسایەك گەڵاڵە كرا و ئەو كاتەش بە هەوڵ و كۆششی هەموو كورد ڕێگری لەوە كرا، ئەو پڕۆژە یاسایە بۆ پەرلەمان بەرز بكرێتەوە، چونكە زۆر مەركەزی و بە ڕۆحیەتی پێش 2003 و ڕووخانەكەی دیكتاتۆریەت نووسرابوو. بۆیە ئەو كاتیش بە هۆی نەبوونی تەوافوقی سیاسی نەتوانرا، یاسایەكی گشتگیری نەوت و گازی فیدڕاڵی دەربچێت. بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم خولەی پەرلەمانی عێراق كەمتر لە ساڵێكی ماوە و دەبێت هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق ئەنجام بدرێت و لەبەر بوونی زۆرینەیەكی بەرهەڵستكار لەماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان لەناو پەرلەمانی عێراق و لەگەڵ هەڵكشانی بارگرژی و ناكۆكییەكانی سووریا و ئیسرائیل و ئەگەرێكی زۆری تێوەگلانی عێراق لەو ناكۆكیی و پشێوییانەدا، ئەوا بە تەئكید لەم خولەی پەرلەمانی عێراق دەرچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵ بە ئەستەم دەبینم، بەتایبەتی هەردوو وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدڕاڵ و وەزارەتی دارایی و زۆر لە پەرلەمانتارانی عەرەب لە زۆربەی دۆسێكاندا بە شێوەیەكی نادەستووری و نایاسایی بەرانبەر هەرێمی كوردستان دەجووڵێنەوە، لەكاتێكدا بەپێی ماددەی 111 و 112ی دەستووری كە بە ڕوونی هاتووە: «خاوەندارێتیی نەوتی عێراق بۆ گەل دەگەڕێتەوە..»، هەروەها ئیدارەكردنی ئەو كێڵگە نەوتییانەی لە دوای 2005 هەن، بە هاوبەشییە. هەرچۆنێك بێت بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان پێویستی بە یاسایەكی گشتگیر و ڕێكخستنەوە هەیە. 

*  هەر سەبارەت بە وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدڕاڵ، وەكو ئەندامێكی لێژنەی نەوت و گاز لە پەرلەمانی عێراق لە كۆتاییەكانی مانگی ڕابردوو لەگەڵ شاندێكی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان سەردانی وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدڕاڵتان كرد. ئایا لە گفتوگۆكاندا توانیتان بەشێك لە مافەكانی هەرێمی كوردستان لە نەوتی سپیی پاڵپشتیكراو و بەنزین و غاز بۆ خەڵكی كوردستان دابین بكەن؟

- بەندە لەگەڵ سەرۆكی نوێنەرایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستان و شاندێكی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان سەردانی وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵیمان كرد و لەلایەن عەلی مەعارج بریكاری وەزارەتی نەوت بۆ كاروباری دابەشكردن كە هاوكات بەڕێزیان وەزیرە بە وەكالەت پێشوازیمان لێكرا و، توانیمان بڕی 50 ملیۆن لیتر لە نەوتی سپیی پاڵپشتیكراو بۆ خێزانەكانی هەرێمی كوردستان دابین بكەین، كە بڕیارە بەم نزیكانە بنێردرێت، هەروەها بەڵێنیشیان دا، كە دوای 15 ڕۆژ بڕێك لە بەنزینی پاڵپشتیكراو بۆ هەرێمی كوردستان بنێرن، ئەمەش دوای چاكبوونی بارودۆخی خستنەڕووی بەنزین لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، چونكە لە ئێستادا پاڵاوتگەی (كەربەلا) كێشەی هەیە و هاوكات بەشێك لە پاڵاوتگەی (بێجی) كار ناكات، هەموو ئەمانە وایان كردووە، ئەو دوو پاڵاوتگە سەرەكییە بە هەموو توانای خۆیان كار نەكەن و زیادەی بەنزینیان نەبێت، بۆیە عێراق بە ناچاری بەشێك لە بەنزین بەتایبەتی بەنزینی موحەسەن لە دەرەوە هاوردە دەكات، خۆ ئەگەر ماددەی 12 لە یاسای بوودجەی عێراقی فیدڕاڵ هەموار بكرێتەوە و نەوتی دەرهێنراو و بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان بە بۆری نەوت ڕەوانەی دەرەوە بكرێتەوە، یان لە نێوخۆدا بۆ پێداویستیی ناوخۆ بەكاربهێنرێت، ئەو كات حكومەتی عێراق دەبێت پابەند بێت بە ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان لە نەوتی سپی و بەنزین و تەنانەت غازی ماڵانیش، ئێ خۆ ناكرێت گوێبیستی ئەو دەنگە نەخۆشانەی هەندێك لە پەرلەمانتاران و سیاسەتمەداران بین كە خواست و ویستیان وایە حكومەتی عێراق مامەڵەی پارێزگایەك لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكات و ڕەچاوی مافە ئابووری و داراییەكانیشمان نەكرێت.

* لە میانەی قسەكانتدا باسی ئەوەت كرد، بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان پێویستی بە ڕێكخستن و بەڕێوەبردنێكی عەقڵانی هەیە. ئایا تا چەند دۆسێی نەوت لە عێراقدا بە شەفافییەت و ئابوورییانە بەڕێوەدەبرێت؟

- كەرتی نەوتی لە عێراقدا بەپێی یاسایەكی گشتگیری بۆ خزمەتكردنی گەلانی عێراق بەڕێوەنابرێت، تەنانەت هەر خۆی لەخۆیدا پشتبەستن بە ڕێژەی سەرووی لە 95%ی داهاتی عێراق لە ڕێگەی داهاتێكی تاكە سەرچاوەی نەوتەوە، ئەمە نەك تەنیا هەڵەیەكی گەورەیە، بەڵكو مەترسیدار و كوشندەشە، ئەمە وێڕای ئەوەی لەم كەرتەدا وەكو سەرجەم كەرتەكانی دیكە لە عێراق گەندەڵی و قۆرخكاری تێدایە، بەپێچەوانەی كوردستانەوە كە تا ڕاددەیەكی زۆر باش و بەرز بە شەفافییەت بەڕێوەدەبرێت و كۆمپانیای دیلۆت بە ڕێكوپێكی دۆسێی نەوت بەڕێوە دەبات. لەم ڕوانگەیەوە پێویستیمان بە یاسایەكی گشتگیر و پێشكەوتوو هەیە، كە بە هەماهەنگی لەنێوان هەر دوو حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان دابڕێژرێتەوە و ڕەچاوی ئەو پارێزگایانەش بكرێت كە كێڵگەكانی نەوت و پاڵاوتگەكانیان تێدایە كە ڕووبەڕووی پیسبوونی ژینگە دەبنەوە و زیان و مەترسیی تەندروستی و ژینگەیی و هەڵكشانی نەخۆشی شێرپەنجەی تێدا زۆر بەرزە. دەبێت لە مەلەفی نەوتدا ڕەچاوی فیدڕاڵییەت و هەرێمی كوردستان بكرێت، نەوەكو كەمتر لە پارێزگایەكیش مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت. دواجار بە هەموو حیساباتێك دەبێت دۆسێی نەوت و گازی سرووشتی بە شێوازێكی بنەڕەتی چارەسەر بكرێت، كە ئەو بە شێوازی بنەڕەتییەش ماوەیەكی زۆری پێدەچێت، تاوەكو كۆتایی بە عەقڵییەتی خراپەكاری لە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز و كارەبا لە عێراقدا بهێنرێت.