د.سەربەست نەبی، مامۆستای فەلسەفەی سیاسییە لە زانكۆی كۆیە و، یەكێكە لە ڕۆشنبیرە دیارەكانی كوردستان و، چاودێرێكی سیاسیی دیارە لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەردەوام لەسەر ئاستی كەناڵەكانی كوردستان و عێراق و دەوڵەتانی عەرەبی ڕاوبۆچوونی لەسەر پرس و كێشە گەرمەكانی ڕۆژ وەردەگیردرێت، لەهەمان كاتدا خاوەنی چەندین كتێب و توێژینەوەی زانستییە لە بوارەكانی فەلسەفە و فەلسەفەی سیاسی. لە گفتوگۆی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆدا (ئەگەرەكانی پێكهێنانی كابینەی دەیەم و ئایندەی هەرێمی كوردستان)، جیا لەوەی زۆر بە ڕاشكاوانە باسی لە گرنگیی پەلەكردن بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد و چەند پێشنیاری خستەڕوو، هاوكات پەیپەرێكیشی بۆ گفتوگۆكە ئامادە كردبوو، كە لەسەر داوای خۆی پەیپەرەكەی بۆ بڵاو دەكەینەوە و ئەمە دەقەكەیەتی.

 

 كابینەی دەیەم

بەرەو حكومەتێكی یەكگرتوو و پتەو و پەرلەمانێكی بەهێز

هەڵبژاردنی ئەم دواییەی پەرلەمانی كوردستان لە سایەی ئالنگاریی زۆری ناوخۆیی و عێراقی و ئیقلیمیی زۆر ئاڵۆز و هەستیار ئەنجام درا، كە پەیوەست بوو، بە بەرژەوەندییەكان و ئایندەی ئەم هەرێمە و كێبڕكێی توندی حزبییش دیارترین سیمای ئەو هەڵبژاردنە بوو، كە كاریگەریی لەسەر واقیعی كۆمەڵایەتیدا هەبوو، تەنانەت دابەشكارییەكی دیاری هێنایە نێو كۆمەڵگەوە.

لە سەرەتادا ئەم دابەشكارییە زۆر توند و هەڕەشەئامێز بوو، كە مەترسیی ئەنجامی توندی لێ دەكرا، لای چاودێرانیش ئەم ترسە هەبوو لەوەی كە نەبادا ئەم هەڵبژاردنە بە شێوەیەكی ئاشتییانە نەچێتەسەر، بە شێوەیەك بانگەشەی هەڵبژاردن لای زۆر لە بەربژێران و تەنانەت لیستە ڕكابەرەكانی هەڵبژاردن شێوازگەلێكی خۆنواندنی لادەر و پەڕگیریان پێوە دیار بوو، وەك زمانێكی هەڕەشە و تۆڵەسەندنەوە و تۆمەتباركردنی بەدەر لە یەكدەنگیی نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی دەهاتە بەرچاو، هەندێ جار دەگەیشتە یەكتر شكاندنەوەش، بە شێوەیەك گەیشتە ئاستی دەستدرێژیی جەستەیی و ماددی.

بە پێچەوانەی ئەو هەموو ترس و هەستی چاودێرییەوە، هەڵبژاردن لە كەشێكی زۆر ئەرێنی ئەنجام درا، دەنگدەرانی هەرێم بە گوڕوتینێكی بەرزەوە و بەهەستكردن بە بەپرسیارێتیی نەتەوەیی و كۆمەڵگەیی بەشداریان تێدا كرد، ئەم گوڕوتینەش ئاماژەیە بۆ ئاستی هۆشیاریی هاووڵاتیانی هەرێم لە هەمبەر مەترسییە سیاسییەكان و ئالنگارییەكان، كە بە درێژایی ساڵانی ڕابردوو تووشی هاتبوون. بۆیە وەك ئامادەباشییەك بۆ بەرەو ڕووبوونەوەی ئالنگارییەكان، توندتر لە ساڵانی داهاتوو وەستانەوە، ئەمەش دەخوازێت، كە هەر حكومەتێك لە داهاتوودا بێتە سەر حوكم، دەبێت ئەم مەترسی و ئالنگارییانە بەهەند وەربگرێت، تاكو ببێتە جێگەی متمانەی هاووڵاتیان و سەكۆیەكی پتەو بۆ گرەوە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانیان.

بە پێچەوانەی زۆر لە پێشبینییەكان، كە گرەویان لەسەر دەكرا بەتایبەتی هەڵكشانی تووڕەیی ناوخۆ و بێزاریی هاووڵاتیان بە هۆی قەیرانەكانی ئابووری و ڕەوتی ژیان و گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە بیروبۆچوونی دەنگدەران، ئەنجامەكان كۆپی ئەو دابەشبوونە كۆمەڵایەتییانە بوون، كە لە نێو بنكەی جەماوەری حزبیدا هەبوون، وەك بڵێی ئەم ئەنجامانە پێشتر ئامادەكرابن بۆ ئەوەی پارێزگاری لە دۆخی سەقامگیری و پێقایمكردنی كۆمەڵگە بكەن لە هەرێمدا، تاكو ئەو هاوسەنگییەی كە 15 ساڵە هەیە، تێك نەچێت.

 

 چوارچێوەی سیاسی و ئیقلیمی

گۆڕانكارییەكانی عێراق و ناوچەكە

لەوەتەی ڕیفراندۆمی هەرێم لە ساڵی 2017، كەموكوڕییەكی پێكهاتەیی لە پێگە و ڕۆڵی هەرێم هاتە كایەوە، كە قەیرانی ئابووری و گوزەرانیشی بەدوادا هات، ئەمەش لە ئەنجامی ناكۆكییەكان لەگەڵ حكومەتی ناوەند، جگە لە بڵاوبوونەوەی گەندەڵیی كارگێڕی و كەموكورتیی وەزیفی لە دامەزراوەكانی حكومەتدا، كە ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی كێشەی خزمەتگوزارییە گشتییەكان و بوونە بارگرانی لەسەر شانی هاووڵاتیان و كابینەی نۆیەمی بە سەرۆكایەتیی ڕێزدار مسرور بارزانی تووشی ڕووبەڕووبوونەوەی سەختی و ئالنگارییەكانی ناوخۆ و عێراقی كرد، كە ئاسان نەبوو بەبێ دانی باجێكی گران لە سەقامگیریی و ئاسایشی هەرێم لێی ڕزگار بێت، بەڵام ئەم حكومەتە توانی خۆی ڕابگرێت و بەرەنگاری بێتەوە. ئەو هەڵبژاردنەی ئەم دواییەی پەرلەمان، هەرچەندە زۆر باسی دواخستن و نەكردنی كرا، بەڵام وەك دەستكەوتێكی نەتەوەییە كە شایانی ئاماژە پێكردن بێت.

حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ كە حزبە تایفەگەرییەكان دەسەڵاتیان بە دەستەوەیە و ئەجێندای ئیقلیمی پەیڕەو دەكەن، بە درێژایی ماوەی ڕابردوو و تا ئێستاش بە ئەنقەست گەمارۆی هەرێم دەدات و، دەیەوێت پێگەی لەق بكات، مافە دەستوورییەكانی سنووردار بكات و بە هەموو شێوەیەك لاوازی بكات، بە تەواوی دوای ڕیفراندۆم دەستی هاریكاریی ئەجێندای توركیا و ئێرانی گرت، ئەمەش بە مەبەستی هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی فیدڕاڵی و پەراوێزخستنی، بۆ ئەوەی قەوارەی فیدڕاڵیی هەرێمی كوردستان بكاتە پەیكەرێكی بێبەش لە مافە دەستوورییەكان و پێناسەكەی، لەم سۆنگەوە پەنای بردە بەر دادگای فیدڕاڵی، كە چەند كەسایەتییەكی ناسەربەخۆ و سەر بە لایەنەكان دەستی بەسەردا دەگرن، ئەمەشی كردە سەكۆیەك بۆ تێپەڕاندنی ئەجێندا و پیلانی سیاسی دژی هەرێم، بە دەركردنی زنجیرەیەك بڕیاری ستەمكارانە كە بێبەش نەبوون لە پاڵنەرە سیاسییەكانی.

خەریك بوو ئەم ڕێوشوێن و تەگبیرە سیاسییانە پێگە و بوونی هەرێم لاواز بكەن، ئەگەر هەر سێ لا لە هاوكاریی نێوانیان بەردەوام بوونایە، لە سایە و پشتگیریی ئەمریكا و ئەوروپا بۆ سیاسەتەكانی ئێران و توركیا لە عێراق و ناوچەكە، ئەگەر گۆڕانكاریی ئیقلیمی ڕووی نەدابایە، كە چاوەڕوان نەدەكرا، ڕووی لە ناوچەكە كرد و ترس و دڵەڕاوكێی لای ناوەندی بڕیاری نێودەوڵەتی هێنایە ئاراوە، كە پەیوست بوو بە مەترسییەكانی سەر بەرژەوەندییەكانیان لە ناوچەكەدا.

لە ئوكتۆبەری 2023 بزووتنەوەی حەماس سەركێشییەكی ئەنجام دا، ئەگەر بڵێین بە تەواوی خۆكوژی بوو، ئەمەش دەرحەق هاووڵاتیانی سڤیلی ئیسڕائیل لە دەوروبەری كەرتی غەززە، لە ئەنجامدا 1200 كەس كوژران و سەدان هاووڵاتی ئیسڕائیل و بیانی بە بارمتە گیران، سەرەتا سەركەوتنێكی خێرا ڕاگەیاندرا لەلایەن لایەنگرانی حەماسەوە و ئەوەی پێی دەگوترێت «میحوەری بەرگری»، كە لەژێر چێژی سەركەوتن پێیان وابوو ئیسڕائیل «لە ماڵی جاڵجاڵۆكە لاوازترە» و نزیكە لەناو بچێت، هەروەك خامنەیی ڕێبەری ئێران ئەمەی ڕاگەیاند. بەم شێوەیە لایەنی ئێرانی دۆخەكەی بە دروشمی پاڵپشتیكردن تاو دەدا، هەروەها گوایە ڕزگاركردنی قودس بە دەستی موجاهیدانی میحوەری بەرگری نزیك بووە، بۆیە ئاگاداری پێكهاتەكانی لایەنگری خۆی كردەوە، عێراقی و یەمەنی و لە سەروویانەوە حزبوڵڵای لوبنانی كە پێویستە خۆیان بۆ شەڕێكی یەكلاكەرەوەی گەورە ئامادە بكەن، لە كاتێكدا دیپلۆماسییەتی ئێرانی كەوتە جووڵە، لەپشت نووسینگە داخراوەكاندا، لە وتووێژكردن لەبارەی دەرهاویشتە تازەكانی ئەو سەركێشییەی حەماس، بە مەبەستی بەهێزكردنی دەستكەوتە دیپلۆماسییەكانی لە ڕووی ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەوە، هەروەها خزمەتكردنی ئەجێندا سەربازییەكانی لە پەرەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی. 

وڵاتانی ڕۆژئاوا لە ئەنجامەكانی ئەو سەركێشییە تووشی شۆك بوون، كە پەڕگیرانی حەماس و سەرگەرمەكانی ئەو بزووتنەوەیە پەنایان بۆ برد، ئەمەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی كە ئەوان بەرانبەر ئەنجامەكانی كارەساتی قەبارەی كاردانەوەی ئیسڕائیل و تێگەیشتنیان سەرەتا بە تۆڵەسەندنەوەی ئیسڕائیل مەزندەی قەوارەی كاردانەوەكانیان نەكردبوو.

هاوتەریب لەگەڵ ئەمەدا گومانێكی زۆر هاتە ئاراوە لەبارەی ڕۆڵی ئێران لە هاندان و پاڵپشتیكردنی لۆجستییانەی حەماس، بۆیە میدیا عەرەبی و بیانییەكان بە ئاشكرا پەنجەی تاوانیان بۆ تێوەگلانی ئێران لەم شەڕە ڕاكێشا.

هیچ كەس لە لایەنگرانی حەماس و بڕیاربەدەستان لەو بزووتنەوەیەدا پێشبینی قەبارە و هێزی كاردانەوەی ئیسڕائیلیان نەدەكرد لە بەرانبەر ئەو ئۆپەراسیۆنە، وا دیارە خواستی سەرانی حەماس و میحوەری ئێرانی بۆ تەواوكردنی سەركەوتنی سیاسیی پڕۆپاگەندەیی بەسەر ئیسڕائیلدا، پاڵنەر بوو كە ئەو سەركەوتنە بقۆزنەوە كە لە پێشبینیی ئەواندا نەبوو، ئەو ژمارانەی خوارەوە دەربڕی قەبارەی كاردانەوەی ئیسڕائیل دەردەخەن تا ئەو ساتە وەختە، داتەپینی ژێرخانی غەززە، 86%ی شوێنە تەندروستییەكان، وێرانكردنی تەواوی 70%ی بینا و باڵەخانەكان، ژمارەی قوربانییەكانی شەڕی غەززە لە 45 هەزار كەس تێپەڕیوە، لەوانە 20 هەزاریان لە چەكدارانی حەماسن، بریندارەكانیش گەیشتوونەتە 100 هەزار كەس، زیاتر لە دوو ملیۆن كەس ئاوارە بوون و، ژمارەی سەربازانی كوژراوی ئیسڕائیلیش نزیكەی 800 كەسن.

پێشبینی دەكرا كە ئێران هێزەكانی حزبوڵڵا لە شەڕی حەماسەوە بگلێنێت بۆ درێژكردنەوەی ماوەی شەڕ، لەپێناو وەدیهێنانی ئامانجە ئەمنی و ستراتیژییەكانی، حكومەتی ئێران بە درێژایی ئەو ماوەیە بە ئەنقەست خۆی بەدوور گرت لە چوونە ناوی ڕاستەوخۆی شەڕەوە، لەژێر دروشمی «ئارامیی ستراتیژی»، بە مەبەستی قۆستنەوەی كات تاكو پەرە بە پڕۆژە ئەتۆمییەكەی بدات، بۆ گەیشتن بە بەرهەمهێنانی بۆمبی ئەتۆمی، جگە لە هەندێ دەستڕێژی مووشەك كە شێوەی كەرنەڤاڵ و یاریی ئاگرینی بەخۆیەوە بینیبوو، ئەمانەش هیچ زیانێكیان بە لایەنی ئیسڕائیل نەگەیاند.

لەلای خۆیەوە سەرۆكی توركیا كە حەزی لە نمایشكردنی ڕاسپاردەكەیەتی بۆسەر دنیای ئیسلام و موسڵمانان، دوور نەبوو لە قۆستنەوەی كارەساتی غەززە و ململانێی نێوان حەماس و ئیسڕائیل، بۆیە بە توندی پرۆتستۆی ئەو هەڵسوكەوتانەی ناتانیاهۆی دەكرد و فرمێسكی بۆ قوربانییەكان دەڕشت، ئەو بۆردومانەی ئیسڕائیلی بۆ غەززە و وێرانكردنی ژێرخانی ئەو ناوچەیەی، بە تاوانی نێودەوڵەتیی جەنگ لەقەڵەم دەدا، لەهەمان كاتدا فڕۆكەكانی بێ پسانەوە ژێرخان و نەخۆشخانە و وێستگەكانی كارەبا و ئاوی لە ڕۆژئاوای كوردستان بۆردومان دەكرد و دەیان هاووڵاتی سڤیلی دەكوشت و بریندار دەكرد، ئەوە جگە لە بۆردومانی ڕۆژانەی گوند و شارۆچكەكانی باشووری كوردستان و ئاوارەكردنی دانیشتووان، ئەو دووفاقییە سیمایەكی نەگۆڕی هەڵوێست و هەڵسوكەوتەكانی ئۆردوغانە، كە لەم ڕێگەیەوە دەیەوێت دەستكەوتی سیاسی و دیپلۆماسی وەدەست بهێنێت و لە قەیران و كارەساتە مرۆییەكاندا بەرجەستەیان بكات.

ئۆردوغان سەرباری هات و هاواری لەڕاددەبەردەر كە گوایە ئاگاداری قودس و كێشەی فەڵەستین دەبێت، بەڵام لە وەدیهێنانی سەركەوتنی سیاسی، یان دەستكەوتی سیاسی شكستی خوارد، دەستەوەسان بوو لە گێڕانی ئەو ڕۆڵە كاریگەرە لەم ململانێیەدا، هەروەها شكستی هێنا لە كێبڕكێ لەگەڵ ڕۆڵی ئێران لەم ڕووەوە، چونكە لایەنەكانی ململانێیەكە متمانەیان پێی نەبوو، ئەوەی مایەی سەرسوڕمانە ئەوەیە كە قەبارەی ئاڵوگۆڕی بارزگانی و هاوكاریی سەربازیی نێوان توركیا و ئیسڕائیل لەم قۆناغەدا كز نەبوو، بەڵكو زیاتر گەشەی سەند، كاروانەكانی هاوكاریی خۆراك و لۆجیستیی توركیا بە چڕی لە ڕێی دەریاوە ڕۆژانە دەگەیشتنە بەندەری حەیفا، وێڕای گازی ئازەری، سەرچاوەی سەرەكیی وزەی ئیسڕائیل كە بە خاكی توركیادا تێدەپەڕێت.

ناتانیاهۆ گرنگییەكی ئەوتۆی بە هات و هاوارەكانی ئەردۆغان نەدا، هەروەها ئیدانەكردنی ڕۆژانەی بە هەند وەرنەگرت، بەڵكو بە جۆرێك لە گاڵتەجاڕی و سووكایەتی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرد. لە كاتێكدا كە فڕۆكەكانی مووشەكەكانیان بەسەر غەززە و باشووری بەیروتدا دەخستە خوارەوە و وێرانكارییەكی هەمەلایەنەیان بۆ دروست دەكرد، چاوەكانی دوور و بە پەلە لە تاران بوون و، هەوڵی دەدا بیخاتە شەڕێكی هەمەلایەنە و كراوە، ئامانجی لەمەشدا ڕاكێشانی واشنتۆن بوو بۆ هەڵگیرسانی شەڕی ئیسرائیل دژی ئێران، دواجار دۆزینەوەی دەرفەت، یان بیانووی گونجاو بۆ لەناوبردنی پڕۆژەی ئەتۆمیی ئێران بۆ یەكجارەكی و نەهێشتنی ئەگەرەكانی ئاوەدانكردنەوەی لە داهاتوودا، وەك ئەوەی لە عێراقدا ڕوویدا. دووبارەكردنەوەی سیناریۆی ئۆپەراسیۆنی «ئۆپێرا» كە بە ئۆپەراسیۆنی «بابل»یش ناسراوە، كە لە ٧ی حوزەیرانی ١٩٨١ ئەنجام درا، لە ئەنجامدا بنكەی ئەتۆمیی عێراق لە لایەن فڕۆكە ئیسرائیلییەكانەوە لەناو بردرا، ئەو ئامانجە كۆتاییە بوو، كە ناتانیاهۆ ئاواتەخوازە لەم شەڕەدا بەدەستی بهێنێت. دواجار ئەگەری نەهێشتنی ئەوەی كە ئێران ببێتە هێزێكی ئەتۆمیی ئیقلیمی كە كێبڕكێ لەگەڵ هەژموونی جیۆپۆلەتیكیی ئیسرائیل لە ناوچەكەدا بكات. ئێرانییەكان بە تەواوی ئاگاداری نیازی ناتانیاهۆ بوون، هەر بۆیەش لە ڕاددەبەدەر ئاگایان لەخۆ بوو، نەیاندەویست بكەونە ئەو تەڵەیەی كە ناتانیاهۆ بۆی دانابوون، كە دەیانخستە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ و نەخوازراوی سەربازی لەگەڵ ئەمریكادا. هەر بۆیە ئێرانییەكان سەریان خستە نێو خۆڵی «ئارامیی ستراتیژی» و ڕوویان كردە پەرەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەكەیان بە بێدەنگی و بە نهێنی بە حەزی خۆیان بۆ دووركەوتنەوە لە هەر شەڕێك كە پێش ئەوەی ببنە خاوەنی بۆمبی ئەتۆمی بەسەریاندا سەپێندرابێت. هاوتەریب لەگەڵ ئەم دۆخە، ئێرانییەكان پێش هەمووان پێشبینییان دەكرد كە ترەمپ سەردەكەوێت و، جارێكی دیكە دێتەوە كۆشكی سپی، هەر بۆیەش خۆیان ئامادە كرد بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سیناریۆیەكی لەو شێوەیە، دوای كەوتنەخوارەوەی هەلیكۆپتەری ڕەئیسی و، لە دوای سەركەوتنی پزیشكیان، دیپلۆماسیی ئێرانیش دەستی كرد بە پەسەندكردنی سیناریۆیەكی نوێی زمان نەرمونیان، بەرانبەر ئەمریكا.

ئامانجی ڕاستەوخۆی شەڕەكانی نەتانیاهۆ نەهێشتنی كاریگەریی ئێران بوو لە غەززە و لوبنان و سووریا و تا ئەوپەڕی لاوازكردنی لە عێراقدا، لەژێر ڕۆشنایی ئەم ئەگەرەدا، دەبێت پێشبینی ئەوە بكەین كە عێراق ببێتە چەقی سەرەكیی ململانێی داهاتووی نێوان قەڵەمڕەویی ئەمریكا و ئێران، جگە لەوەی كە ئەگەری زۆرە ئامانجی هێرشەكانی ئیسرائیل بێت لە قۆناغی داهاتوودا دژی میلیشیا چەكدارەكانی سەر بە ئێران، بەڵام ئامانجی درێژخایەن و كۆتاییەكەی بریتییە لە گۆڕینی گشتگیریی ڕێساكانی ململانێی عەرەب و ئیسرائیل كە لە ساڵی ١٩٤٨ـەوە چەسپاوە، ئەمەش دەبێتە هۆی دامەزراندنی سیستەمێكی نوێی ئیقلیمی كە گەرەنتی ئاسایشی ئیسرائیل دەكات، هەروەها ئاساییكردنەوەی هەمەلایەنەی لە دەوروبەری ئیقلیمیدا. ئەم سیستەمە نوێیە لەسەر بنەمایەكی جەوهەری دامەزراوە، پوختەكەی نەك تەنیا داماڵینی مافی ڕاگەیاندنی شەڕ لە دوژمنە ڕاستەقینەكەی و كاریگەریی ئیسرائیلە، بەڵكو لەوە زیاتریش، تەنانەت مافی هەڕەشەكردن، یان ئاماژەكردن بۆ ڕاگەیاندنی شەڕ لە دژی بسەنێتەوە. ئەمە ئەو لێدوانەی ناتانیاهۆ بوو لە سەروبەندی ڕاگەیاندنی وەستانی شەڕ لە لوبنان، كە گوتی: «ئێمە ئێستا ڕوخساری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕین».

هەر حكومەتێكی داهاتووی هەرێم كە ڕووبەڕووی ئەم گۆڕانكارییانە و دەرئەنجامەكانیان دەبێتەوە، دەبێت لە سیاسەتە ناوخۆیی و دەرەكییەكانیدا كاردانەوەی ئەو جۆرە گۆڕانكارییە جیۆپۆلەتیكییە چۆنایەتییانە لە دەوروبەری ئیقلیمیی خۆیدا لەبەرچاو بگرێت، واتە ئەم گۆڕانكارییانە لەبەرچاو بگرێت:

- لێكنزیكبوونەوەی ئێران و ئەمریكا دەبێتە هۆی دامەزراندنی پەیوەندیی ئاسایی. هەروەها ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكان دیسانەوە توندتر لە ئێران پەرەدەسەنن.

- ئاراستەكردنی هێرشی توندی ئیسرائیل لە دژی میلیشیاكان و كوتلە چەكدارەكانی سەر بە ئێران.

- مانۆڕ و هەوڵەكانی ئەم دواییەی ئەردۆغان بۆ كرانەوە بەڕووی دۆزی كورد لە باكووری كوردستان. هەروەها ئەگەر هەڵوێستی ئەمریكا ئارام ببێتەوە، ئەردۆغان ئۆپەراسیۆنی سەربازی دیكە دەستپێدەكات، بە پاڵپشتیی میلیشیا بەكرێگیراوەكانی ئۆپۆزسیۆنی سووریا بۆ ڕۆژئاوای كوردستان، تا دەگاتە سنوورەكانی ڕۆژئاوای هەرێم.

- لاوازیی ڕژێمی بەشار ئەسەد تا ئەوپەڕی ڕووخان و، هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی ڕژێم بەسەر ناوچە جوگرافییەكانی سووریا و دەركەوتنی نیشانەكانی دووبارە سەرهەڵدانەوەی شەڕی ناوخۆ.

- هەندێ ئاماژەی ڕاستەقینە هەن بۆ هەڵاتنی خۆری كورد لە ئاسمانی سیاسیی جیهانی ئیقلیمی و پەرەسەندنی گرنگی دیمۆگرافیای ناسیۆنالیزمی كورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، جگە لە گرنگیی جیۆپۆلەتیكی باشوور و ڕۆژئاوای كوردستان، بۆیە چاوەڕوان دەكەین دۆزی كورد لە بەشەكانی دیكەدا بایەخێكی سیاسی و مرۆیی لای بڕیاردەرانی جیهانی و لەسەر ئاستی كۆمەڵگە شارستانییەكان بەدەست بهێنێت. لێدوانەكەی «جەدعۆن ساعر»ی وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل سەبارەت بە پێویستیی هاوپەیمانیكردن لەگەڵ كورد، تەنیا ترساندنێكی میدیایی نەبوو بۆ ورووژاندنی ترس و نائارامیی ڕژێمەكانی ئێران و توركیا و سووریا...هتد.

 ئالنگارییە ناوخۆییەكان و شایستەكانی هەڵبژاردن

پەلەكردن لە پێكهێنانی حكومەتێكی یەكگرتوو

ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییە دۆخێكی ناوازەی لە هەرێم نەسەپاند و، تابلۆیەكی سیاسیی نوێی بەرهەم نەهێنا، بەو پێیەی نزیك بوو لەگەڵ ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی پێشوودا یەك بگرێتەوە و، جارێكی دیكە هێز و كاریگەریی ئەو دوو حزبە سەرەكییە (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان)ی نیشان دا لە دابەشكردنی دەنگی دەنگدەران، تاكە گۆڕاو بریتی بوو لە دابەزینی كاریگەریی «بزووتنەوەی گۆڕان» بۆ كەمترین ئاست، كە بە زۆری دەنگی ئەو كەسانەی گرتەوە كە ناڕازی بوون لە بەڕێوەبردنی حكومەت لەلایەن ئەو دوو حزبەوە، لە كاتێكدا «بزووتنەوەی نەوەی نوێ» جێگەی ئەم گۆڕانەی گرتەوە و دەنگەكانی كوتلەی سێیەمی هەڵبژاردنی بەدەستهێنا بە جیاوازییەك كە لە سەرووی پێشبینیكردندا بوو.

ئەزموونەكانی پێشووی دیموكراسیی شلۆقی كورد دەریانخست، كە سیاسەتی تەوافوقی حزبی لەسەر بنەمای پشكێنە و زامنكردنی ئیمتیازاتی دوو حزبی سەرەكی، هەرچەندە جۆرێك لە سەقامگیری و ئەمنییەتی شل و شلۆقی بەدەستهێنا، بەڵام زۆر جار هەڵەكانی كەڵەكە دەكرد، كە ڕەگ و ڕیشەی لە ئیدارە و دامەزراوەكاندا چەقاندبوو، هەروەها هەر چاكسازییەكی كارگێڕی، یان پێشكەوتنێكی پەك دەخست، كە یەكەیەكی ڕێكخراوەیی و كارگێڕی بەدەست بهێنێت لە وەزارەت و دامەزراوەكانی هەرێمدا، بە پێچەوانەوە ئەم سیاسەتە بووە هۆی بەردەوامبوونی واقیعێكی دابەشكار و لادەر و شێواو كە ناسنامەی هەرێمەكەی وەك مۆركی خۆی چاپ دەكرد.

نەك هەر لەسەر ئاستی كارگێڕی، بەڵكو لەسەر ئاستی سیاسی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت كەلتووریشدا. لە ئەنجامدا چیدی سیاسەتێكی یەكگرتووی نەتەوەیی، یان سیاسەتێكی كەلتووری سەبارەت بە ناسنامە و ...هتد نەماوە و، تاكتیكەكانی سیاسیی حزبیی هەر لایەنێك بووەتە ستراتیژێكی هەمەلایەنەی نەتەوەیی بۆ هەموو هەرێمەكە.

بەم شێوەیە سیاسەتی تەوافوق ڕێگری لە سەرهەڵدانی حكومەتێكی بەهێز و یەكگرتوو بە بەرنامە و گوتارێكی نیشتمانییەوە كرد. بەڵكو دەسەڵاتێكی ئۆلیگارشییەكی حزبیی ناوخۆیی سەری هەڵدا، كە بەرژەوەندییەكەی بەردەوامكردنی ئەم هەڵوێستە بوو، هەروەها مانەوەی خۆی لەسەر بنەمای وەلا دامەزراند، كە لە زۆر كاتدا بەدەر نەبوون لە ئەجێندای ئیقلیمی.

جگە لەوانەی پێشتر باسمان كردن، ئەم دۆخە بووە هۆی پەراوێزخستنی ڕۆڵ و ئەركەكانی پەرلەمان لە یاسادانان و چاودێریكردنی ئەدای دامودەزگاكانی حكومەت لە هەرێمدا، ئەمەش بە هۆی دەسەڵاتی دامەزراوەكانی حزب و هەژموونی بەسەر پەرلەمانەوە، كە دەبوو دوا سەنگەر بووایە بۆ هێزی هەرێم و شەرعییەتی دەستووری، كە ئەمەش هانی هێزە سیاسییە باڵادەستەكانی دا لە بەغدا بۆ ئەوەی دادگای فیدڕاڵی ئاراستە بكەن بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵات و بڕیارەكانی هەرێم، كە گوزارشت لە ئیرادەی گشتیی هەرێم دەكەن، هەوڵیان دەدا پێگەی كەم بكەنەوە بۆ ئەوەی هاوتای ئەنجومەنی یاسادانانی ئۆتۆنۆمی بێت لە سەردەمی ستەمی بەعسدا.

بەشێوەیەكی گشتی، ڕەنگە ئاڵۆزی و ڕەهەندەكانی دۆزی كورد، سەرهەڵدانی حكومەتێكی بەهێزی نیشتمانی و سەربەخۆ بۆ هەرێم، دوور لە تەوافوقە هەرێمییەكان مەحاڵ بكات، بەڵام پێناچێت زەمینە خۆشكردن بۆ دامەزراندنی وابێت، بە مەرجێك، ئەویش دووركەوتنەوەیە لە ڕێبازی تەوافوقی حزبی و لۆژیكی پشكێنە، ئەوەی ئێستا و بە پلەی یەكەم پێویستە، گەڕاندنەوەی یەكێتیی ئیداریی هەرێم، یەكگرتوویی ئیرادەی یاسادانان و سەرچاوەكەی، یەكبوونی ناسنامەی كەلتووری و نەتەوەیی و یەكبوونی دامەزراوەكانی ئەمنی و بەرگرییەكەیە. ڕێخۆشكردن بۆ ئەم ئامانجانە بە وازهێنان دەست پێ دەكات لە وەهمی تەوافوق و هەڵبەستراوی سیاسیی حزبی لەسەر حیسابی داهاتوو و بەرژەوەندیی خەڵكی هەرێم. ئەزموونەكانی دوو دەیەی ئەم دواییە دەریانخستووە كە تێگەیشتن، یان تەوافوقی ڕووكەشی سیاسی/حزبی لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئالنگارییەكانی ئێستادا ڕەوا نییە و لەگەڵ پێداویستییەكانی داهاتووی هەرێمدا ناگونجێت.

پێدەچێت ڕوون بێت كە دووبارەكردنەوەی سیناریۆكانی پێشووی تەوافوق، بە هەر بیانوویەك بووبێت، دوودڵی، یان كەم سەیركردنی ئەو مەترسییانە پێكدەهێنێت كە لە ئێستادا هەرێم ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، لەوانەی كە ئەگەریان هەیە بێنە ئاراوە. ناژیرانەیە كە ڕووبەڕووی كێشەكان ببنەوە بە پەنابردن بۆ هەمان چارەسەرەكان، كە ئەزموونەكانی پێشوو سەلماندوویانە شكستیان هێناوە و، چیتر بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەزموونەكان، یان كێشەكانی دواتر گونجاو نین.

قوربانیدانی سیاسی، یان ماددیی پێویست هەرچییەك بێت، بۆ گەیشتن بەو چوار ئامانجە، پێویستە بازدان بێت لە دەرەوەی چوارچێوەی بژاردەكانی بەردەست و ئاسایی و گەڕان بە دوای مۆدێلێكی جیاوازدا بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەم لەژێر ڕۆشنایی ئەركە مێژووییە بەپەلە و چارەنووسسازەكاندا. ئەم قۆناغە پێویستی بە بوونی حكومەتێكی یەكگرتوو و پتەو هەیە لەبارەی بەرنامەیەكی ڕوون و وردی نیشتمانی، لە بەرانبەردا بوونی پەرلەمانێكی بەهێز كە چاودێریی ئەدای حكومەت و جێبەجێكردنی ئەركەكانی بكات.

بێگومان چارەسەری سیحراوی نییە بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو، بەڵام كاركردن لەژێر ڕۆشنایی ئەو دەرهاویشتە پراكتیكییانەی كە لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی پەرلەمانی عێراقەوە دەركەوتن، ئەوەیە كە سیما و فۆڕمی حكومەتی چاوەڕوانكراو بۆ ئێمە دەستنیشان دەكات. ڕەنگە سیناریۆی ڕاسپاردنی كوتلەی براوە بە زۆرینەی پەرلەمانی زۆرترین ئەگەری دەستپێشخەری هەنگاوی یەكەم بێت. ئەم سیناریۆیە نزیكترینە لەو تێڕوانینانەی كە ئەم پەڕە گریمانەی كردووە، سەبارەت بە پێویستیی دامەزراندنی حكومەتێكی یەكگرتوو و پتەو كە ڕووبەڕووی ئەركەكانی یەكخستنی هەردوو ئیدارە و دامەزراوە حكومییەكان ببێتەوە و بەسەر ئەو كێشانەدا زاڵ بێت كە لە حكومەتەكانی پێشووەوە بۆی ماونەتەوە.

ئەم نزیكردنەوەیە بۆ فۆرم و ڕێكخستنی حكومەتی داهاتوو لەسەر ئەو قەناعەتە دامەزراوە، كە پێویست ناكات كوتلەی زۆرینەی پەرلەمانی زۆربەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و پشكەكانی وەزاری بەدەست بهێنێت، بەڵكو دەبێت دەستپێشخەری بكات و دەست بكات بە پێكهێنانی حكومەت و كەمترین ژمارەی وەزارەتەكان بۆ خۆی دابنێت، لەگەڵ سەرۆكایەتیكردنی ئەنجومەنی وەزیران، لە بەرانبەردا بەشداریكردنی فراوانترین لایەن لە كوتلە پەرلەمانییەكان زۆرینەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و پۆستە وەزارییەكانیان هەبێت، واتە سەرۆكایەتییەكی چالاك كە بە زۆرینەیەكی بەهێزی پەرلەمانی پاڵپشتی بكرێت.

بۆ دەستەبەركردنی دابەشكردنی ئەم دەسەڵاتانەی جێبەجێكردن و یەكێتی و پتەویی كاری حكومەت، پێویستە لەسەرەتادا ڕێك بكەون لەسەر بەرنامەیەكی وردی پراكتیكیی حكومەت و پابەندكەر بۆ هەموو لایەنە بەشداربووەكان لە دەسەڵاتی جێبەجێكردندا، هاوتەریب لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو كوتلە زۆرینەیەی كە ئەركی پێكهێنانی حكومەتی لەسەرە، دەبێت بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەكەی پشت بە بەهێزكردنی ڕۆڵی پەرلەمانی هەرێم لە یاسادانان و چاودێریكردندا ببەستێت، بۆ ئەم مەبەستەش دەبێت هەنگاو بنێت بەرەو دامەزراندنی تۆكمەی زۆرینەی پەرلەمانی، كە ئەركی یەكەمی چاودێریی جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەت بێت. ئەم هەنگاوە چەندین ئامانج بەدەست دەهێنێت، لەوانە:

- بەهێزكردنی ڕۆڵی پەرلەمانی هەرێم و گەڕاندنەوەی ئیعتوبار بۆ پەرلەمان، بەو پێیەی دەسەڵاتی یاسادانان و چاودێرییە.

-ڕێكخستنی ئەدای ئەنجومەنی وەزیران.

- وەدیهێنانی هاوسەنگییەكی دینامیكی لە نێوان هەر دوو دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاساداناندا.

- نەهێشتنی بارگرانییەكانی ئاوسانی بیرۆكراتی لە كارەكانی ئەنجومەنی وەزیراندا و، تێپەڕاندنی دۆخی بەربەستی پشكێنەی حزبی كە بڕیاردان و جێبەجێكردن پەك دەخات.

- هێنانەدی تەوافوقی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە نێوان پێكهاتە و هێزەكاندا، هەروەها دامەزراندنی شەرعییەت بۆ حكومەت، نەك لەسەر بنەمای ئیمتیاز و پشكێنەی حزبی، بەڵكو لەسەر بنەمای گرێبەست كە بناغەكەی لەسەر جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەت دامەزرابێت بە چاوپۆشی لە بەرژەوەندخوازانی حزبی.

- دابەشكردنی بەرپرسیارێتییەكان بە یەكسانی لەنێوان هەموو لایەنە سیاسییەكاندا.

- گەڕاندنەوەی هەژموون و شكۆی حكومەتی هەرێم و پەرلەمانەكەی، نەك تەنیا لەبەرچاوی خەڵك، بەڵكو لەسەر ئاستی سیستمی فیدڕاڵی عێراقیشدا.

- یەكخستنی گوتاری سیاسی و میدیایی هەرێم و بە دامەزراوەییكردنیان، دوور لە ئەجێندا و ڕەچاوكردنی بەشەكیی و بەرتەسكی حزبی، بەو پێیەی گوتارێكی شەرعییە كە گوزارشت لە ئیرادەی گشتی و هاوبەشی گەلی هەرێم دەكات.

- سەرهەڵدانی دەسەڵاتێكی گشتیی شەرعی كە لە دەسەڵاتی بەشەكیی حزبی باڵاتر بێت، توانای سەپاندنی بڕیار و ئیرادەی خۆی هەبێت بەسەر هەموو كەسێكدا بەبێ جیاوازی، بەو شەرعیەتییە گشتییەی كە خاوەنیەتی، هەروەها توانای گەیشتنی بە پلان و بەرنامەكانی هەبێت، بەبێ هیچ بەربەستێكی سەرپێیی.

- بەبێ گوێدانە ئەمانە و ئەنجامەكانی دیكە، ئەركی بەپەلە و چارەنووسساز لەبەردەم حكومەتی داهاتوودا سەرهەڵدەدەن، هەرچییەك بێت، شایستەیی و شەرعیەتییەكەی پەیوەستە بە ئاستی جێبەجێكردنی ئەو ئەركە نیشتمانییانە، لەوانە:

- یەكخستنی هێزی پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەكان. ئەم ئەركە بەپەلەیە بە پێشەكییەك دادەندرێت بۆ هەر یەكگرتنەوەیەكی دامەزراوەكانی هەرێم، ئەركێكی نیشتمانی هەستیارە، دەبێت بە دیدێكی ڕوون بێت بۆ یەكخستنیان لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی نیشتمانی، هەروەها پلانێكی تۆكمەی كاركردن بۆ گەیشتن بەم دیدگایە. ئەم پلانەش دەبێت فرەلایەنە و گشتگیر بێت بە هەموو لایەنەكانی پرۆسەكەوە. لە كۆتاییدا پێویستە هێزە چەكدارەكان بەشێوەیەك یەك بگرن، كە پێداویستییەكانی هەرێم و پێداویستییە ئەمنییەكان دابین بكات، بە گوێرەی پێوەرە گرنگەكانی سەربازی كە بریتین لە، ناوەندگەرایی وەلا و دیسیپلین و بێلایەنیی سیاسی و هەماهەنگی و هاوكاری و مەشق و زمان و كەلتوور و ئەخلاق و بەهاكان و دادپەروەری و یەكسانی و توانای مامەڵەكردن لەگەڵ ئالنگارییە ئەمنییەكان و ڕێزگرتن و پابەندبوون بە مافەكانی مرۆڤ.

- چاكسازی و بەهێزكردنی سەربەخۆیی و بێلایەنیی دامەزراوەی دادوەری. پێوەرەكانی سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری لە بنەماكانی سیستەمی یاسایین لە وڵاتانی دیموكراسیدا، ئەمانە سنووری دەسەڵاتەكان دیاری دەكەن، گەرەنتی پاراستنی مافی هاووڵاتیان دەكەن، هەروەها جێبەجێكردنی دادپەروەری بە شێوەیەكی دادپەروەرانە بە شێوەیەكی سەربەخۆ زامن دەكەن، بە جۆرێك كە هەمووان لەبەردەم یاسادا یەكسان بن. واتە نابێت توێژێك بێت كە ئیمتیازاتی تایبەتی هەبێت، یان لە مامەڵەی ئیمتیازات بەهرەمەند بێت، جا ئەو توێژانە پەیوەندییان بە جۆر، یان ڕەگەز، یان چینی كۆمەڵایەتی، یان ئایین، یان ئینتیمای سیاسی، یان حزبی، یان كۆمەڵایەتی هەبێت. پێویستە یاسا و ڕێكاری دادوەری ڕوون و شەفاف بن، بۆ ئەوەی هاووڵاتیان لێیان تێبگەن و ماف و ئەركەكانیان بزانن.

هەروەها پێویستە دادوەرەكان ئازادییەكی تەواویان هەبێت لە هەڵسەنگاندنی ڕاستییەكان و جێبەجێكردنی یاساكە و، نابێت لەژێر كاریگەریی دەسەڵاتی حكومەت و حزبەكان و هیچ توێژێكی دیكەدا بن. بەهەمان شێوە پێویستە دامەزراوە دادوەرییەكان لە هەرێمدا بەڕێوەبردنێكی باش و كارایان هەبێت، هەروەها سەرچاوەی پێویستیان بۆ دابین بكرێت بۆ باشتركردنی ئەدای كاركردنیان و بەدیهێنانی دادپەروەری، دوور لە هەر كاریگەرییەك.

- چاكسازی و پەرەپێدانی كەرتی پەروەردە و خوێندنی باڵا. زۆر پێویستە حكومەتی داهاتوو پەیڕەوێكی گشتگیر بۆ چاكسازی لە كەرتەكانی پەروەردەدا دابڕێژێت و، گەشەپێدانی بەردەوام لەم ئاستەدا دابمەزرێنێت، بە لەبەرچاوگرتنی ستانداردەكانی پەرەپێدان و بەرزكردنەوەی پڕۆگرامەكانی پەروەردە و گونجاندنیان لەگەڵ پێداویستییەكانی سەردەم، جەختكردنەوە لەسەر پەرەپێدانی بیركردنەوەی زانستیی ڕەخنەگرانە لەنێو قوتابیان و هاندانیان بۆ داهێنان. لەم سۆنگەیەوە گرنگ دەبێت كار لەسەر پەرەپێدانی فەلسەفەیەكی پەروەردە بكرێت كە پاراستنی ناسنامەی نەتەوەیی و بەرەوپێشبردنی هۆشیاری ئینتیما لەنێوان قوتابیاندا لەبەرچاو بگرێت.

- كاراكردنەوەی داواكردن بە جێبەجێكردنی بڕگە و ماددە دەستوورییە هەڵپەسێردراوەكان، بەتایبەتی ئەوانەی كاریگەرییان لەسەر بەرژەوەندییەكانی هەرێم و مافە فیدڕاڵییەكانی هەیە و پەیوەستیشن بە دەسەڵات و سەروەری و بوودجە و سەرچاوە و بەرپرسیارێتییەكان و مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستانەوە. گرنگە پەیڕەوی لەو چوارچێوە و سۆنگە گشتییانە بكرێت كە پەیوەندیی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی ناوەند دیاری دەكەن، لەوانەش پابەندبوون بە پرەنسیپەكانی دەستووری فیدڕاڵی، چونكە دەبێت دەستوور پرانسیپێكی بنەڕەتی بۆ دانوستان لە نێوان حكومەتی هەرێم و عێراقی فدڕاڵدا پێكبهێنێت. لەم سۆنگەیەوە مادەی ١٤٠ی دەستووری عێراق جێگەیەكی ناوەندی لە پرسە ناكۆكییەكانی نێوان هەرێم و ناوەنددا كردووەتەوە.

پەكخستن، یان دواخستنی جێبەجێكردنی ماددەی ١٤٠ تا ئێستا بەو مانایەیە كە حكومەتە فیدڕاڵییە یەك لە دوای یەكەكان، هەوڵی خۆدزینەوە لە شایستە نەتەوەیی و مێژووییەكانی گەلی كوردستان دەدەن، هەروەها چاوپۆشی لەو زیانە مێژووییانە و شێوەكانی نادادپەروەرییە دەكەن كە كورد بە درێژایی دەیان ساڵەی ستەمكاری و ڕەگەزپەرستی، لەوانەش ئاوارەكردنی زۆرەملێ و دەست بەسەردا گرتنی موڵك و زەوییەكانیان. لە لایەكی دیكەوە ئەم بابەتە پەیوەندی بە دیاریكردنی سنوورە ئیداری و مێژووییەكانی هەرێمی كوردستانەوە هەیە. جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە و گەیشتن بە ڕێككەوتن لەسەر ناوچە جێناكۆكەكان پارێزگاریی پێویست بۆ خەڵكی سڤیل لەو ناوچانە دابین دەكات و، سەقامگیرییان تێدا بەدەست دەهێنت، ئەمەش داواكارییەكی بەپەلەی نیشتمانییە لەبەردەم حكومەتی داهاتوو.

- كاركردن بۆ دەستەبەركردنی پێكەوەژیانی ئاشتییانە لەنێوان پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییەكان لە هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای بەهاكانی دادپەروەری و یەكسانی و لێكتێگەیشتنی یەكتر، تەرخانكردنی كەلتووری لێبوردەیی ئایینی و جیاكاری نەكردن لەسەر بنەمای ڕەگەز، یان ئایین، چەسپاندنی ڕێزگرتنی یەكتر لەنێوان پێكهاتە نیشتمانی و ئایینییەكان، هاندانی كولتووری گفتوگۆ و لێكتێگەیشتن لەنێوانیان و پتەوكردنی شێوەكانی هاوكاری و هاوسۆزی، هۆشیاری لە گرنگیی فرەیی ئایینی و كەلتووری لە هەرێمدا، ئەمەش مەرجێكی سەرەكییە بۆ سەقامگیری و گەشەسەندنی سەرتاسەری هەرێم. لە بەرانبەردا حكومەتی داهاتوو دەبێت ڕووبەڕووی جۆرە جیاوازەكانی پراكتیزەكردنی ڕەفتاری و كەلتووری و پڕوپاگەندەیی ببێتەوە كە توندڕەویی ئایینی و دەمارگیریی نەتەوەیی، یان كۆمەڵایەتی هان دەدەن، هاوكات ڕەتدانەوەی هەوڵەكانی ئیستغلالكردنی پلاتفۆرمی میدیایی و پلاتفۆرمە ئایینیەكان، یان دامەزراوە پەروەردەییەكان بۆ ڕەواجدان بە كەلتووری ڕق و كینەی ئایینی و گوتاری تەكفیری و دانانی یاسای سزادانی سنووردار لەم ڕووەوە.

- لە كۆتاییدا، ڕەنگە گرنگیی هەموو ئەو ئامانجە بەپەلەكانی دیكە تەنیا بە هەڵپەسێردراوی بمێنێتەوە، مەگەر سیستەمێكی یاسادانانی دەستووری، یان بەڵگەنامەیەكی یاسایی بەرز هەبێت، كە بنەما سەرەكییەكانی حوكمڕانی دیاری بكات و پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتە گشتییەكان و تاكەكانی هەرێم ڕێك بخات. هۆكاری دەرنەچوون، یان ڕانەگەیاندنی دەستوورێك كە هەرێم ڕێك بخات، سەرەڕای تێپەڕبوونی زیاتر لە دوو دەیە بەسەر دەرچوونی دەستووری عێراقدا، سیاسەتی ڕێكەوتنی تەوافوقی پینەكراو لەنێوان لایەنەكانی ناو ئیدارەی هەرێمە، كە بووەتە ڕێگری گەشەكردن و پێشكەوتنی. بۆیە پێویستە حكومەتی داهاتوو دوای دەستبەكاربوونی بە پەرۆشەوە كار بكات بۆ دەركردنی دەستوورێك بۆ هەرێم كە گەرەنتی پرەنسیپ و ماف و ئازادیەكان بكات، هەروەها شێوەی حكومەت و میكانیزمی كاری دەسەڵات ڕێك دەخات و، ڕێساكانی پەیوەندیی نێوان حكومەت و هاووڵاتی دادەنێت و پرەنسیپی سەروەریی یاسا دەچەسپێنێت، بە جۆرێك كە مەرجەعییەتێك بۆ چارەسەركردنی هەموو ناكۆكییە تاكەكەسی و سیاسییەكان پێكدەهێنێت. مەحاڵە لە غیابی دەستووردا باس لە هیچ سەقامگیرییەكی سیاسی، یان گەرەنتیی دادپەروەری و یەكسانی بكرێت و، باسكردنی سەروەری و ئازادیی گەلێك دەبێتە قسەی بێ بنەما، مەگەر سیستەمێكی بەهاداری یاسادانان هەبێت، كە ئەم پرەنسیپە لە یاسایەكی ڕێكخەرەوەدا بچەسپێنێت.