(*)

سەرکردایەتی ئێران دەبێ هەوڵی هاوسەنگکردنی داخوزیەکانیان لەگەڵ پێویستی دوورکەوتنەوە لە ئیستفزازی بدات
دووبارە هەڵبژاردنەوەی دۆناڵد ترامپ وەک سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، نیگەرانیی حکومەتی ئێرانی لێدەکەوێتەوە و لە کاتێکدا ئەو بەرەنگاریە گەورەمان لەبیرە کە ئێران لە سەردەمی یەکەمین ئیدارەی ترامپدا ڕووبەڕووی بووەوە، گەڕانەوەی بۆ سەرۆکایەتی ئەمریکا گرفتەکان ئاڵۆزتر دەکات، سیناریۆیەک کەوا گومانی تێدا نییە کە ئێران پێی خۆش دەبوو - ئەگەر لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٢٤دا لە نێوان ترامپ و کامالا هاریسدا - هاریس براوە بووبێت. لە سەردەمی ئیدارەی بایدن- هاریسدا، تاران بە بەراورد بە سەردەمی ترامپ ڕووبەڕووی فشارە ئابووری و سیاسییەکانی کەمتر بووەوە، چونکە ئیدارەکە سیاسەتی توندی پەیڕەو دەکرد، بەڵام کەمتر شەڕانگێزانە، لە چاو سیاسەتەکانی پێشووی، ئێستا لەگەڵ گەڕانەوەی ترامپ بۆ پۆستەکەی ئێران خۆی ئامادە دەکات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ستراتیژییەکی بێوچان "زۆرترین فشار".
ئیدارەی بایدن - هاریس نمچە پانتایەکی ئازادی بۆ تاران دابین کردووە، ئەمەش ڕێگەی بە ئابوورییەکەی داوە تا ڕادەیەک سەقامگیری هەبێت و ڕێگەی پێداوە کاریگەریی ناوچەیی خۆی بپارێزێت بەبێ ئەوەی هەڕەشەی ڕاستەوخۆی پەرەسەندنی ڕووبەڕووبوونەوەکە بکات. بەڵام گەڕانەوەی ترامپ بۆ کۆشکی سەرۆکایەتی بەو مانایەیە کە ئێران دەبێت جارێکی دیکە خۆی ئامادە بکات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو سیاسەتە شەڕانگێزانەی کە پێشتر ئابووری و ئامێرە سیاسییەکانی لەرزۆکی هێشتەوە.
نیگەرانییەکانی ئێران لە ئەزموونە سەختەکانی لە ماوەی خولی یەکەمی ترامپ (٢٠١٧-٢٠٢١) و ترسی کاراکردنەوەی سیاسەتی زۆرترین فشار و کاریگەرییە وێرانکەرەکانی سەرچاوە دەگرێت. ئەم ڕێبازەی ترامپ بە ڕەقبوونەوە و سازشنەکردنتر لە هەر ئیدارەیەکی پێشووی کۆمارییەکان تایبەتمەند بوو، بەو پێیەی بە توندییەکی بێ وێنە سەقامگیریی ئابووری و سیاسیی ئێرانی کردە ئامانج، بە ئامانجی لاوازکردنی دەسەڵاتی ئێران لە ناوچەکە و تێکدانی بناغە ئابوورییەکانی، بەتایبەتی پشتبەستن بە داهاتی نەوت.
لە ڕووی ئابوورییەوە هەڵمەتی “زۆرترین فشار” گورزێکی کوشندە لە هێڵی ژیانی ئێران دا: داهاتی نەوت، چونکە سزاکانی ئیدارەی ترامپ، هەناردەکردنی نەوتی ئێرانیان بۆ ئاستێکی مێژوویی کەمکردەوە، ئەمەش بووە هۆی دۆخی ناسەقامگیری ئابووری.
حەسەن ڕوحانی، سەرۆککۆماری پێشووی ئێران، هەستی بە شەرمەزاری نەکرد، دان بە جددیی دۆخەکەدا بنێت، کاتێک دانی بەوەدانا، لە وتارێکدا کە لە شاری کرمان لە باشووری ڕۆژهەڵاتی وڵات، لە تشرینی دووەمی ٢٠١٩، لێدوانەکانی سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران لەو کاتەدا تیشکی خستە سەر قووڵایی ئەو قەیرانەی کە ئێران ڕووبەڕووی بووەتەوە، ئێران لە نێوان توندکردنەوەی سزاکان و دۆزینەوەی کڕیاران بۆ نەوتەکەی، لە خەباتدایە بۆ ئەوەی بەلەمی نەوتهەڵگرەکانی کاربکات. سەختی قەیرانی ئابووری بە هۆی دابەزینی بەرچاوی بەهای تمەنی ئێرانی کە لە سەردەمی سەرۆکایەتی ترامپدا گەیشتە نزمترین ئاستی مێژوویی خۆی، لە هەمان کاتدا ڕێژەی هەڵاوسان بۆ ئاستێکی بێ وێنە بەرزبووەوە و توانای کڕینی هاووڵاتیانی ئێرانی تێکدا، هەروەها بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری ملیۆنان کەسی پاڵنا بۆ دۆخێکی نائەمنی دارایی.
ئیرادەی ئیدارەی ترامپ بۆ سەپاندنی سزاکان کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ئاستی جیهانیش هەبووە. زۆرێک لە وڵاتان و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان خۆیان لە پێشێلکردنی ئەو سزایانە بەدوور گرتووە، لە ترسی کاردانەوەی ئەگەری ئەمریکا. ترس لە دەرئەنجامە ئابووری یان دیپلۆماسییەکان بە شێوەیەکی کاریگەر تارانی لە بەشێکی زۆری بازاڕی جیهانی دابڕاند و کێشە ئابوورییەکانی توندتر کرد و ئابووری ئێرانی کە لە ئێستاوە ناسک بووە پاڵیان پێواوە بۆ لێوار و شەپۆلێکی ناڕەزایی و نائارامی بەربڵاوی ناو وڵاتەکەی لێکەوتەوە.
لە ئاستی سیاسیدا، سیاسەتی "زۆرترین گوشار" گۆشەگیریی ئێرانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەهێزتر کرد، کاتێک توانای تاران بۆ دارایی و پاڵپشتیکردنی تۆڕی بریکارە ناوچەییەکانی، کە بۆ نفوزی لە سوریا، عێراق، لوبنان و یەمەن پێویست بوو، لە کاتی خۆیدا کەم بووەوە بۆ پەکخستنی کەناڵە داراییەکان، و ئێران ناچار بوو چالاکییەکانی لەم ناوچە گرنگانەدا کەم بکاتەوە.
ئەو کارە بێ وێنەیەی ترامپ گۆشەگیریی سیاسی ئێرانی زیاتر کرد، بەتایبەتی تیرۆرکردنی ژەنەڕاڵ قاسم سولەیمانی لە ٢٠٢٠، تیرۆرکردنی سولەیمانی کە کەسایەتییەکی ناوەندیی دامەزراوەی سەربازی و سیاسی ئێران بوو، گورزێکی گەورەی لە تەماحە ستراتیژییەکانی ئێران لە ناوچەکە و... ئامادەیی ترامپی پشتڕاستکردەوە بۆ... بۆ بەرزکردنەوەی گرژییەکان بۆ ئاستێکی بێ وێنە
لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا، ئەو فشارە ئابوورییەی کە ئێران لە خولی یەکەمی ترامپدا ڕووبەڕووی بووەوە، بووە هۆی سەرهەڵدانی ڕاپەڕینی بەربڵاوی جەماوەری، کە ئەمەش ئاستەنگەکانی بەردەم ڕژێمی زیاتر ئاڵۆزتر کرد. لە بەرامبەر بەرزبوونەوەی هەڵاوسان و بێکاری و تێچووی ژیان، ناڕەزایەتی لە سەرانسەری وڵاتدا سەریهەڵدا و هاوڵاتیان ناڕەزایی توندیان لە گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردنی حکومەت دەربڕی. دیارترینی ئەو ناڕەزایەتیانە ڕاپەڕینی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ بوو، کاتێک بەرزبوونەوەی لەناکاوی نرخی سووتەمەنی شەپۆلێکی خۆپیشاندانی لێکەوتەوە کە لە زیاتر لە ١٠٠ شار و شارۆچکەدا بڵاوبووەوە و گۆڕا بۆ ڕەخنەی فراوانتر لە سیاسەت و شێوازی حوکمڕانی ڕێژیم. کاردانەوەی حکومەت توندوتیژانە بوو، چونکە بە سەرکوتی توندەوە ڕووبەڕووی ناڕەزایەتییەکان بووەوە، ئینتەرنێتی بڕی و هێزە ئەمنییەکان بە شێوەیەکی دڕندانە خۆپیشاندەرانیان سەرکوت کرد و سەدان کەسیان کوشت و هەزاران خۆپیشاندەریان لە دەستبەسەردا فڕێدا. ئەم ڕووداوانە پەرەسەندنی کەلێنی نێوان حکومەتی ئێران و گەلەکەی ئاشکرا کرد و تیشکیان خستە سەر ناسکی سەقامگیری ناوخۆی ڕێژیم لە ژێر قورسایی گەمارۆکانی ئەمریکادا. ئەم نائارامیانە نەک هەر لە ناوخۆدا ئێرانی لاواز کرد، بەڵکو تیشکی خستە سەر خاڵە لاوازەکانی بەرامبەر بە نەیارانی، کە ئەمەش گوشارەکانی زیاتری کرد کە لە هەموو ئاستەکاندا ڕووبەڕووی دەبێتەوە.
ئێران لە کاتێکدا کە لێکۆڵینەوە لە کاردانەوەی ئەگەری گەڕانەوەی ترامپ بۆ کۆشکی سپی دەکات، دەبێت هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە بکات کە ئایا پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات لە ماوەی خولی دووەمی سەرۆکایەتیدا دەگۆڕێت یان نا، بە تایبەت لە ژێر ڕۆشنایی گۆڕاوێکی بنەڕەتی کە ئاڵۆزییەکانی ئەم قۆناغە زیاتر دەکات، کە بریتییە لە... پەرەسەندنی گرژییەکانی نێوان ئێران و ئیسرائیل. ئەوەی پێشتر بە شەڕێکی شاراوە دادەنرا، پەرەی سەند بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ، بەو پێیەی هەردوو وڵات لە سەرانسەری خاکی هەردوولادا هێرش و مووشەکیان ئاڵوگۆڕ کرد. ئەم هەڵکشانە مەترسیدارە بەهۆی پەرەسەندنی کاریگەرییەکانی ئیسرائیل لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، کە پێدەچێت لە سەردەمی ئیدارەیەکی کۆمارییەکاندا زیاد بکات، خراپتر بوو.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئیسرائیل هاوپەیمانێکی سەرەکی واشنتۆنە، نیگەرانییە ئەمنییەکانی زۆرجار ڕۆڵێکی گەورە دەبینن لە پرۆسەی بڕیاردانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا، هەروەها ئەوەی ترامپ ڕێگەی بە بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل داوە، کاتێک پێی وتووە، “ئەوەی دەبێت بیکەیت بیکە، ” تەنها ڕەنگدانەوەی ئەو پشتگیرییە بێ مەرجەیە کە ئیدارەکەی بۆ ئەو ڕێوشوێنانەی کە گیراوەتەبەر. ئەم ڕێبازە دۆخەکە زیاتر ئاڵۆزتر دەکات بۆ تاران، کە درک بەوە دەکات کە هەر ململانێیەکی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئیسرائیل دەتوانێت ئەمریکا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەیەکی فراوانتری ناوچەیی ڕابکێشێت.
کەواتە تاران باش ئاگاداری دەرئەنجامە ئەگەرییەکانە، و تێدەگات کە ڕووبەڕووبوونەوەی هەمەلایەنە لەگەڵ ئیسرائیل نەک هەر دەبێتە هۆی ناسەقامگیری زیاتری ناوچەکە، بەڵکو تۆڵەسەندنەوەی توندی ئەمریکاش بۆ خۆی ڕادەکێشێت. ئەمەش پێویستی بەوەیە کە سەرکردایەتی ئێران لەم دۆخە ناجێگیرەدا بە وریاییەوە مامەڵە بکات و هەوڵی هاوسەنگکردنی تەماحە ناوچەییەکانی لەگەڵ پێویستی دوورکەوتنەوە لە ئیستفزازی ڕاستەوخۆ بدات.
هەژموونی پارتی کۆماری لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمەریکا لەگەڵ سەرۆکایەتی ترامپ، تەحەددیاتی بەردەم ئێران چەند هێندە دەکات، چونکە ئەم چەسپاندنی دەسەڵات بەرەیەکی یەکگرتوو لە واشنتۆن دروست دەکات کە پێدەچێت فشار و سەختییەکانی بەردەم تاران لە ئاستە جیاجیاکاندا زیاتر بکات. لە مێژوودا کۆمارییەکان هێڵێکی توندتریان لە دژی ئێران گرتووەتەبەر و بەردەوام داوای سزای توند و زیادکردنی ڕێگری سەربازی و سیاسەتی دەرەکی توندتر دەکەن کە ئامانج لێی سنووردارکردنی تەماحە ناوچەیی و ئەتۆمیەکانی تارانە. ئێستا کە کۆمارییەکان کۆنترۆڵی ئەنجومەنی نوێنەران دەکەن، ئەگەری زۆرە هەوڵە دیپلۆماسییەکان بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان یان دانوستان بۆ ڕزگاربوون لە سزاکان بەرەوڕووی بەرخۆدانی سەرسەختانە ببنەوە.
پاڵپشتیی کۆنگرێس بۆ سیاسەتی زۆرترین فشاری ترامپ نەک تەنیا جێبەجێکردنی ئەم سیاسەتە بەرز دەکاتەوە، بەڵکو دڵنیای دەدات لەوەی کە ئیدارەی ئەمریکا ئەو پشتیوانییە سیاسییە وەردەگرێت کە پێویستی پێیەتی ئەگەر بیەوێت ئەگەر پێویست بکات ڕێوشوێنەکانی لەدژی ئێران پەرەپێبدات. دیمەنی سیاسی تاران بوارێکی زۆر بۆ مانۆڕ ناهێڵێتەوە، چونکە ئێستا دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئیدارەیەکی ئەمریکیدا بکات کە بڕیارە زۆرترین فشار بخاتە سەر، کە لەلایەن کۆنگرێسێکەوە بەهێزتر دەکرێت کە هاوبیری توندڕەوی هاوشێوەی هەیە. ئەم کۆدەنگییەی نێوان دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان دەتوانێت ببێتە هۆی ڕێبازێکی هاوئاهەنگتر و یەکلاکەرەوەتر بۆ گۆشەگیرکردنی ئێران، کە دەبێتە هۆی ئەوەی بژاردە ئابووری و سیاسی و ناوچەییەکانی کەمتر و لاوازتر بێت.
لە بەر ڕۆشنایی ئەم تەحەددایانە، وا دیارە ئێران ڕێبازێکی هاوسەنگتر و وریاتر دەگرێتەبەر. جێگای سەرنجە کە تاران پێشتر بەهۆی لێدانەکانی مانگی ئۆکتۆبەرەوە قسەکانی خۆی سەبارەت بە وەڵامدانەوەی ئیسرائیل کەمکردۆتەوە، لەو کاتەوەی سەرکەوتنی ترامپ لە هەڵبژاردنەکاندا ڕاگەیەندرا. جگە لەوەش ئێران گەرەنتی نووسراوی بە ئەمریکا داوە کە هەوڵی تیرۆرکردنی ترامپ نادات، ئەمەش ئاماژەیە بۆ خواستی ڕاستەقینەی بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان و هۆشیاریی ئەو وڵاتە لە دۆخە مەترسیدارەکەی. لە کاتێکدا تاران پابەندە بە بەرگریکردن لە بەرژەوەندییەکانی، هاوکات ئاگاداری ئەو مەترسییە گەورانەیە کە ڕەنگە لە ئەنجامی وروژاندنی ئیدارەیەکی ئەمریکییەوە بێتە ئاراوە کە پێشتر ئامادەیی خۆی بۆ هەنگاوی بوێرانە و یەکلاکەرەوە نیشانداوە.
سەرەڕای دوژمنکارانەی پەیوەندی نێوان ئەو دوو لایەنە، هێشتا تیشکێکی هیوا بۆ چارەسەری دیپلۆماسی لە ئارادایە. ترامپ پێشتر کراوەیی خۆی بۆ دانوستان لەسەر ڕێککەوتنێکی نوێی ئەتۆمی دەربڕیوە و بە ئەگەری "رێککەوتنی مێژوویی" وەسفی کردووە. ڕەنگە ئێران چوونە ناو دانوستانێکی لەو شێوەیە بە ڕێگەیەک بۆ سووککردنی سزاکان و گەیشتن بە سەقامگیری لە ئابوورییە ناسکەکەیدا بزانێت. بەڵام ئەگەری گەیشتن بە پێشکەوتنی بەرجەستە بەو شێوەیە سادە نابێت بەهۆی پەرەسەندنی گرژییەکان لەگەڵ ئیسرائیل و کۆنترۆڵی کۆمارییەکان بەسەر حکومەتی ئەمریکادا.
تەنانەت ئەگەر دیالۆگێک لە نێوان ئەو دوو لایەنەدا سەرهەڵبدات، ئەگەری ئەوە دەمێنێتەوە کە ترامپ سیاسەتی "زۆرترین فشار" چالاک بکات، و دەتوانێت بە پشتیوانی زۆرینەی کۆمارییەکان ئەم سیاسەتە بە چڕی و وردبینییەکی زیاترەوە ئەم سیاسەتە جێبەجێ بکات پاڵنانی حکومەتی ئێران بۆ لێواری داڕمانی دارایی.
ڕەنگە مەترسییەکانی خولی دووەمی ترامپ زیاتر بن، ئەگەر وا دابنێین کە ئەو پیاوە ئاواتەخوازی چەسپاندنی میراتەکەی دەبێت. ئەگەر ئەمە ڕووبدات، تەنیا ئامانجی لە ناوبردنی ئابووری نابێت، بەڵکو هەوڵی دەرهێنانی ئیمتیازاتی سیاسی گەورە لە تاران دەدات. بۆیە پێویستە سەرکردایەتی ئێران خۆی بۆ ئەگەری ئەوە ئامادە بکات کە ئەمریکا هەڵوێستێکی شەڕانگێزانەتر لە پێشووتر بگرێتەبەر، هەڵوێستێک کە بوارێکی کەم بۆ سازان دەهێڵێتەوە.
بە کورتی، دووبارە هەڵبژاردنەوەی دۆناڵد ترامپ تەحەدایەکی گەورە دەخاتە بەردەم ئێران. تاران بە کەڵک وەرگرتن لە وانەکانی خولی یەکەمی خۆی، پێشبینی قۆناغێکی فشاری ئابووری و سیاسی توند دەکات، بەو پێیەی ئەم خولەی دووەم بە پەرەسەندنی گرژییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران و پەرەسەندنی ململانێی نێوان ئیسرائیل و تاران و سەختی دەناسرێتەوە -هێڵی ڕێبازی کۆمارییەکان.
لەبەر رۆشنایی ئەم دۆخە مەترسیدارەدا، سەرکردایەتی ئێران دەبێ بە وریاییەوە هەڵسوکەوت بکات. جا چ لە ڕێگەی خۆگرتنی سەربازی، چ لە ڕێگەی کراوەیی دیپلۆماسییەوە، یان دەستکاریکردنی ستراتیژی، هەڵبژاردنەکانی تاران فاکتەری یەکلاکەرەوە دەبن بۆ داڕشتنی داهاتووی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمریکا. لەگەڵ تەماشاکردنی جیهان، مەترسییەکان بۆ ئێران و ناوچەکە و تەواوی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گەیشتوونەتە لوتکە.

 

(*)

نووسینی : مجيد رفيع زاده
وەرگێرانی: شێرکۆ حەبیب