پەرەنگ فەرازمەند بۆ گوڵان: هونەرمەندانی ئەم سەردەمە تا ڕادەیەك دەبێ بە ئاگایی زیاترەوە بەرهەمەكانیان بخوڵقێنن
پەرەنگ فەرازمەند لە شاری مهابادی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە دایكبووە، ساڵی 1990 سەرەتای دەستپێكی فێربوون و ژەنینی ئامێری پیانۆی بووە.
ماوەی بیست ساڵ لە تاران و كوردستان لەگەڵ گرووپە جۆراوجۆرەكانی وەكو ئۆركێسترای زانكۆی تاران سەرقاڵی چالاكیی هونەری بووە، ئۆركێسترای زانكۆی ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی تاران، ئۆركێسترای میلیی سیمرغ، گرووپی سێ كەسیی موزیكی كلاسیكی ڕۆژئاوایی و گرووپی موزیكی كوردیی نیشتمان، هەروەها ساڵانێكی زۆر وانەبێژی موزیك بووە.
ساڵی 2003 وە تۆژینەوەی لەسەر موزیكی كوردی ڕۆژهەڵات و باشوور و باكووری كوردستان دەست پێكردوە و لە ساڵی 2017دا تۆژینەوەكانی گواستووەتەوە سەر موزیكی كوردانی دیاسپۆرا لە سوید.
ماستەر و تێزی دكتۆراكەی لەسەر موزیكی دیاسپۆرای كورد، هەروەها بابەتی «پەیوەندی دەسەڵات و جێندەری لە موزیكی نەریتی و فرانتەیشناڵی كوردیدا» نووسیوە. لە ساڵی2020وە بووەتە مامۆستای ئێتنۆموزیكۆلۆژی لە زانكۆی مارتین لۆتێر (Martin Luther University) لە ئەڵمانیا.
سەبارەت بە موزیكی كۆن و هاوچەرخی كوردی، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ساز كرد.
*چۆن پێناسەی موزیكی هاوچەرخی كوردی دەكەیت؟
-موزیكی هاوچەرخی كوردی وەكو هەموو دیاردەیەكی دیكە تووشی تێكەڵاوبوون لەگەڵ توخمە مۆسیقییەكانی كلتوورەكانی دیكەی وەك موزیكی توركی، عەرەبی و فارسی و تەنانەت ستایلە ڕۆژئاواییەكانیش بووە، موزیكی كوردی بەراورد بە یەك سەدەی ڕابردوو بێ گومان ئاڵوگۆڕی بەسەردا هاتووە، هەر ئەوەش وای كردووە كە موزیكی كوردیی هاوچەرخ بە گشتی سرووشتێكی تێكەڵاوی پەیدا كردبووە، دیاردەی تێكەڵاوبوونی كلتووری بە درێژایی مێژوو و لە ناو هەموو میللەتاندا هەبووە و پێشیشی پێ ناگیرێت، لەبەر ئەوەی كە حەتمییە. لەلایەكی دیكەشەوە ئەو تێكەڵاوییە بووەتەهۆی سەرهەڵدانی ژانر و ستایلی جۆراوجۆر لە ناو موزیكی كوردیدا، كە بێگومان بەشێك لەو ژانر و ستایلانە توخمی كوردیی خۆیان زیاتر پاراستووە و بەشەكەی تریش بە پێچەوانەوە، بۆ نموونە بەرهەمەكانی كۆمەڵە هونەرمەندێك سرووشتێكی ئارابێسكیان بەخۆیانەوە گرتووە و بەشێكی دیكە خۆی زیاتر لە موزیكی فارسەكان نزیك كردووەتەوە، لە هەمان كاتدا كوالێتی زۆر باش و زۆر خراپیش لە ناو بەرهەمە تێكەڵە جۆراوجۆرەكاندا دەبیسترێت. بەڕای من هونەرمەندانی ئەم سەردەمە دەبێ تا ڕادەیەك بەئاگایی بەرهەمەكانیان بخوڵقێنن، تا میوزیكی كوردی شوناسی كوردیی خۆی لە دەست نەدات.
*سیما دیارەكانی موزیكی كوردی چین؟
-موزیكی هەر میللەتێك سیمای تایبەت بە خۆی هەیە، كە دەبێتە هۆی ئەوەی بۆ نموونە موزیكێك بە فارسی، عەرەبی، یان بە هیندی بناسرێت، جگە لە فاكتەری زمان، ستایلی ڕیتم و موتیڤە ڕیتمییەكان، پەیژەكان، فرێكانس یان قەبارەی مەودای نێوان تۆنەكان، چۆنیەتی ئەداكردنی تۆنەكان، جۆری ئەو زینەتانەی كە لە ئەدای تۆنەكاندا بەكار دەهێنرێت، هەروەها جۆری ئامێرە سازییەكان، سیمای موزیكێك دیاری دەكەن. لە موزیكی كوردییشدا هەموو ئەو فاكتەرانە یەكلاكەرەوەن، بەڵام ئەو شتەی زیاتر سیمای موزیكی كوردی پێناسە دەكا، قوڕگی گۆرانیبێژە، كە مخابن لە سەردەمی ئەوڕۆدا قوڕگی كوردی زۆر كەم ماوە، كە ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ كاریگەریی موزیكی كلتوورەكانی دیكە.
*لە كۆن و ئێستادا چ پەیوەندییەك لە نێوان موزیكی كوردی و موزیكی گەلانی دراوسێماندا هەبووە ؟
-بێگومان لە ڕابردوو و لە ئێستاشدا بە گشتی پەیوەندی لە نێوان موزیكی گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبووە، بەڵام لە ڕابردوودا بەهۆی نەبوون یان كەمییەوە كارلێكی نێوان كولتوورەكانەوە ئەو جیاوازییەی نێوان كلتورە مۆسیقییەكان زەقتر بووە، بەڵام لە سەردەمی ئێستادا بە هۆی تێكەڵاویی زیاتری كلتووری و میدیای فراوان و بە گشتی جیهانگیرییەوە، تێكەڵاوییەكی زیاتر درووست بووە لە نێوان موزیكی كوردی و موزیكی گەلانی دیكەدا. باشترین نموونە هەر سەرهەڵدانی ژانر و ستایلی جۆراوجۆری وەكو ئارابێسك لە موزیكی كوردیدایە كە لە ڕابردوودا لە كلتووری كوردیدا كەمتربووە، هەڵبەت پشكنینی وردی ئەو بابەتە دەكرێ لە پارچە جۆراوجۆرەكانی كوردستان ئەنجامی جیاوازمان بخاتە بەر دەست.
*هونەرمەند و موزیسیانانی كورد خوێندنەوەیەكی زانستییانەیان بۆ فۆلكلۆری كوردی هەیە؟
-لە سەردەمی ئێستادا بە هۆی چوونە ناو فەزای زانستی و ئەكادیمییەوە كۆمەڵێك لە موزیسیانەكان وەها شەپۆلێك لە ناو كۆمەڵگەی هونەری و موسیقی كوردیشدا درووست بووە، كە خەریكن بە شێوەیەكی زانستی و لە ڕوانگەی جۆراوجۆرەوە توێژینەوە و شیكاری لەسەر فۆلكلۆری كوردی دەكەن، من یەكێك لەو كەسانەم كە زیاتر لە دە ساڵ كاتی خۆمم تەرخان كردووە بۆ ئەو بابەتە، پەنا بە خودا تا ساڵی داهاتوو كتێبێكم لەسەر خوێندنەوەی موزیكی فۆلكلۆری كوردی، هەروەها موزیكی فڕانتەیشناڵی كوردی تەواو دەبێت، كە بە زمانی ئینگلیزییە، وە بڕیارە بەشێك لە كلتووری دەوڵەمەندی موزیكی فۆلكلۆری كوردی بە دنیای ئاكادیمی بناسێنێت، جگە لە ئەوەش لەسەردەمی ئێستادا موزیسیانی ئەكادیمیی زۆر باشمان هەیە كە خزمەت بە فۆلكلۆری كوردی دەكەن، هەڵبەت پێچەوانەی ئەوەش هەیە كە ئەویش دیاردەیەكە كە ڕێگریی لێ ناكرێت.
*گۆرانی و گۆرانیبێژی میللی چ كاریگەرییەكیان لەسەر موزیكی كوردی هەبووە؟
-بێگومان گۆرانی و گۆرانیبێژی میللی سەرچاوەی بەشی هەرە زۆری شوناس و ناسنامەی موزیكی كوردی بوون، ڕەسەنترین یا باشترە بڵێم كوردیترین نەوا و میلۆدی و ڕیتممان لە گۆرانیبێژە میللیەكان بیستووە، دیسانیش دووپاتی دەكەمەوە كە موزیكی ڕەسەنی كوردی كە تام و چێژی تەواو كوردانەی هەبێت لە ئەوانەوە دەبیسترێت، دەتوانم بڵێم تا ڕاددەیەكی زۆر ئەوان موزیكی ڕەسەنی كوردیسان پێ ناساندووین، بۆ نموونە دەنگی نایژەنەكان و دووزەلەژەنەكان كوردیترینە، هەروەها بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین كە بەشێكی زۆری زمانی كوردی بەتایبەت لە پارچە بندەستەكاندا، لە ڕێگەی كەلامی گۆرانییەكانی ئەواندا پارێزراوە، هەرچەند بەشێك لە گۆرانیبێژە میللیەكانی سەردەمی ئێستا بەلاڕێدا چوون و سیمای موزیكی كوردییان شێواندووە، بە داخەوە.
*سرووتە ئایینییەكان كاریگەرییان لەسەر موزیكی كوردی هەبووە؟
-دەكرێ بگووترێت كە ئەو كاریگەرییە دوولایەن بووە، هەم سرووتە ئایینیەكان كاریگەرییان لەسەر موزیكی كوردی هەبووە و هەمیش موزیكی كوردی كاریگەریی لەسەر سرووتە ئایینییەكان داناوە. لەبیرمان نەچێت كە ئەو سرووتە ئایینییانەی كورد نمایشی كردوون پڕن لە توخمەكانی موزیكی كوردی، لە پەیژە و ڕیتم و مەقامەوە بیگرە هەتا میلۆدی.
*نوێگەرایی لە موزیكی كوردیدا كەی دەستی پێكردووە؟
-وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە زۆر ئاستەمە، لەبەر ئەوەی كە دەكرێ بگووترێ كە لە هەموو سەردەمێكدا دیاردەی نوێگەرایی هەبووە، دەكرێ بڵێین كە بۆ نمونە مامۆستا تاهیر تۆفیق، مامۆستا محەمەدی ماملێ، مامۆستا حەسەن زیرەك لە حاڵێكدا سیمبوولی ڕەسەنایەتی بوون لە موزیكی كوردیدا، لە هەمان كاتیشدا بە نیسبەتی سەردەمی خۆیانەوە شێوەیەك لە نوێگەراییان هەبووە، بەڵام ئەگەر باسی نموونەی نزیكتر بكەین، كەسێكی وەكو موجتەبای میرزادە سەرچاوەی شێوازێك لە نوێگەرایی بووە یان كامكارەكان بە جۆرێكی دی. كۆمەڵێك لە گۆرانی و بەرهەمەكانی مامۆستا نەجمەی غوڵامی و مامۆستا ناسری ڕەزازییش بەپێی تێكەڵاویی بەشێك لە موزیكەكەیان لەگەڵ بابەتی نیشتمانپەروەری و شۆڕشگێری، تێكەڵاوییان لەگەڵ موزیكی ڕۆژئاوایی هەبووە، دەكرێ بە هەموو ئەوانە بگووترێ نوێگەرایی.
*گرنگترین سیماكانی نوێگەرایی چین؟
-هەر موزیسیانێك بە شێوازی تایبەتی خۆی نوێگەرا بووە، بۆنموونە نمایشكردنی گۆرانیی كوردی بە ئۆركێسترای باوی ناو موزیكی كلاسیكی ڕۆژئاوایی، یان سەرهەڵدانی پۆلیفۆنی و هەمۆفۆنی لە بەشێك لە گۆرانییە كوردییەكاندا، هەروەها بەكارهێنانی ئامێرە موسیقییە غەیرە كوردییەكان، ئاوازدانان لەسەر شێوازی ستایلە ڕۆژئاواییەكان، بەكارهێنانی هۆنراوەی تایبەت بە گۆرانیبێژە ژنەكان كە چیتر لە زمانی پیاوانەوە گۆرانی نەڵێنەوە و بە بەژن و باڵای ژندا هەڵنەڵێن، ڕچەشكێنی خانمان لە بواری ژەنینی ئامێرە فۆلكلۆرییەكانی وەك دووزەلەو زوڕنا، كاڵبوونەوە جیاوازیی ڕەگەزیی نێر و مێ و لابردنی بەر بەستەكان، ئەمانە خەموویان لەسەر ئەو بنامایانەن. دەكرێ هەموو ئەوانە بە نموونەیەك لە نوێگەرایی لە موزیكی كوردی ناو بەرین، بە گشتی هەر هەنگاوێك بەپێچەوانەی نەریتەكانەوە هەڵبگیرێت نوێگەراییە.
*ئێمەی كورد لە گشت پارچەكاندا خاوەن گەنجینەیەكی دەوڵەمەندی فۆلكلۆریین، ئایا لە ڕووی ئەكادیمییەوە وەك پێویست كار لەسەر ئەم فۆلكلۆرە كراوە؟
-تا ئەو جێگەیەی من ئاگام لێیە، بەداخەوە بەراورد بە موزیكی میللەتانی دیكە زۆر بە دەگمەن ئاوڕ لە فۆلكلۆری كوردی دراوەتەوە، لەساڵی 1903 توێژەرێكی ئەڵمانی بەناوی ئۆسكارمان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان كۆمەڵێك بەیت و بەند و حەیرانی لە حەیرانبێژەكان كۆ كردووەتەوە، هەروەها لە ساڵی 2007 لە باكوور كەسێك بە ناوی «دیێتێر كریستنسن» كە پرۆفیسۆری زانكۆی كۆلۆمبیا بووە، توێژینەوەی مەیدانیی لە سەر فۆلكلۆری كوردانی باكوور كردووە، بەڵام خۆشبەختانە ئێستا كۆمەڵێك كوردی دڵسۆزی فۆلكلۆر و كەلەپووری كوردی، هەنگاویان هەڵێناوەتە بۆ توێژینەوەی زانستی لەسەر موزیكی كوردی، كە بە بڕوای من هەژماریان زۆر نییە.
*زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە نەتەوە دراوسێكانمان زیاتر لە كورد سوودیان لە موزیكی كوردی وەرگرتووە، دەكرێ ئەم بابەتە لە ڕووی زانستی و ئەكادیمییەوە زیاتر ڕوون بكەیتەوە؟
-بە دڵنیاییەوە دەڵێم بەڵێ وا بووە، بۆ نمونە فارسەكان لە سەردەمی سەفەویەكاندا ڕادەستیان كرد بە پێناسەكردنی ناسنامەیەكی تایبەت بە خۆیان، كە موزیكەكەشیانی گرتەوە، ئەوان لە كۆتاییدا لە سەردەمی قاجارەكاندا سیستمێكیان بۆ موزیكی خۆیان پێناسە كرد بەناوی «سیستمی دەستگاهی» كە لە ڕاستیدا تێكەڵاوێكە لە میلۆدی و موزیكی تەواوی گەلانی ئێران و بەتایبەت كورد، عەرەبیش بە هەمان شێوە. ئیسحاقی موسڵی و شاگردەكەی بەناوی (زەریاب) ئەوانە هەمووی زانای گەورە بوون كە لە سەردەمی هارونە ئەڕەشیددا خزمەتیان كردووە و بناغەی سیستمی مەقاماتی عەرەبی عێراقی لە سەر كارەكان و زانستی موزیكی ئەوان داڕێژراوە، هەروەها زۆرێك لە تێم و مێلۆدییە كوردییەكانیان لە موزیكی خۆیاندا بەكار هێناوە و بە داخێكی زۆرەوە كردوویانن بە موڵكی خۆیان. هەر لە سەردەمی ئێستاشدا ئاوازدانەرە باشەكانی موزیكی فارسی كوردن، هەر بۆیە بە بەكارهێنانی توخمەكانی موزیكی كوردی وەكو ڕیتم و ئامێر و مێلۆدی، خزمەتێكی زۆریان بە دەوڵەمەندكردنی موزیكی فارسی كردووە. هۆكاری سەرەكیی ئەو دیاردەیەش دەگەڕێتەوە بۆ بندەستبوونی كورد، بەداخەوە كە بە هۆی نەبوونی دەوڵەت و هێز و دەسەڵاتێكی باڵادەستەوە، هەروەها بەهۆی بە باڵاتر ناساندن و بە ڕەسمیتر ناساندنی هێزەكانی باڵا، موزیكی كوردییان پێشكەشی ئەوان كردووە و خزمەتی موزیكی ئەوانیان كردووە.
