خوێندنەوەی بارودۆخی ئابووری و داراییی عێراق و ناوچەكە لە چوارچێوەی ئەو واقیعە ئاڵۆز و پڕ لە كێشمەكێشەی كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شەڕی نێوان ئیسرائیل و حەماس و حزبوڵای لوبنانی پێدا تێپەڕ دەبن، هەروەها ئەگەری فراوانبوونی شەڕەكە لەگەڵ ئێران و ئالنگارییەكانی بەردەم حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی و چەند پرسی دیكەی تایبەت بە دۆخی ئابووریی ناوچەكە و جیهان، تەوەری سەرەكیی ئەم دیدارەی گۆڤاری گوڵان بوون لەگەڵ دكتۆر مستەفا مەهدی حەسەن كەسایەتیی عێراقی و شارەزای بواری سیاسەتی دارایی لە كۆلێژی كارگێڕی و ئابووریی زانكۆی بەسرا.

 

* لەگەڵ بەردەوامبوونی شەڕی نێوان ئیسرائیل و حەماس و حزبوڵڵای لوبنانی و ئەگەری فراوانبوونی شەڕەكە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئایا وەكو شارەزایەكی بواری ئابووری و دارایی، دەكرێت باسی كاریگەرییەكانی ئەم شەڕە لەسەر ئابووریی عێراقمان بۆ باس بكەیت؟

- شەڕ و ئاڵۆزییەكانی جیهان بەتایبەتی ئەوانەی ئەمڕۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوو دەدەن، كاریگەرییەكانی ماڵوێرانكەرن و بە خراپ لەسەر ئاڵووێری بازرگانی و گەشەسەندنی ئابووری دەشكێتەوە، ڕاستە قەبارەی ئاڵووێری بازرگانیی عێراق لەگەڵ هەریەك لە فەلەستین و لوبنان و سووریا و یەمەن بەو ئاستە گەورەیە نییە، بەڵام كاریگەریی لەسەر كۆی ئاڵووێری بازرگانی و هەناردەی نەوت لە ناوچەكەدا دەبێت و هەناردە و هێنراوەكان سنووردار دەكات و تێچوونەكانی گواستنەوەی نەوت بەرز دەكاتەوە، بەتایبەتی ئەگەر بارگرژیی و شەڕی ڕاستەوخۆی نێوان ئیسرائیل و ئێران دەست پێ بكات، ڕێگای وشكانی و دەریایی هەناردەكردنی نەوتی عێراق كە تاكە سەرچاوەی داهاتی وڵاتە كاریگەریی خراپی لەسەر دەبێت.

* واتە زیادبوونی بارگرژییەكان و فراوانبوونی شەڕەكە كاریگەریی لەسەر داخستن و مەترسیی ڕێڕەوە ئاوییەكانی گەرووی هورمز لە كەنداو و گەرووی بابولمەندەب لە دەریای سوور لەسەر هەناردەی نەوت دەبێت؟

- ڕاستە عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە، بەڵام بەشی هەرە زۆری داهاتەكەی پشت ئەستوورە بە فرۆشتنی نەوتەكەی، چونكە نەمانتوانیوە هەموو دەرامەتەكانی سەر زەوی و ژێر زەوی سوودی لێوەربگرین، بە داهاتی نەوتەكەشمانەوە كە بۆ پەرەپێدانی ئابووری ئاراستەی بكەین و، بیخەینە خزمەتی فرەچەشنكردنی ئابووری و پێشكەوتنی وڵاتەوە. واتە داهاتمان زۆرە، بەڵام زانستییانە بەكارمان نەهێناوە و لەگەڵ یەكەمین دەنگی دەهۆڵی شەڕ قەیرانەكانی شەڕ و كاولكاریی دووبارە دەبێتەوە و ڕەنگە بە هۆی شەڕەكەوە زیان بەر كێڵگەكانی نەوت و ڕێڕەوەكانی هەناردەكردنی نەوت بكەوێت و خەرجییەكانمان زیاد بكەن و زیانی گەورە بەر ئەو بوودجەیە بكەوێت كە لە سەرووی 94%ی داهاتی فرۆشتنی ئەو نەوتەیە كە لە كەنداوی عەرەبییەوە دەنێردرێتە بازاڕەكانی جیهان و بەشێكی زۆریشی بە گەرووی بابولمەندەبی دەریای سوور و دواتر لە ڕێگەی نۆكەندی سویس بە كەشتییە بارهەڵگرەكانی نەوت ڕەوانەی وڵاتانی ڕۆژئاوا دەكرێت، بەمەش تێپەڕبوونی ئەم كەشتییە بارهەڵگرانەی نەوت لە گەرووی بابولمەندەب و نۆكەندی سویسەوە بە ڕێژەی 50% كەمی كردووە، ئەمە لە كاتێكدا ڕێژەی 20%ی قەبارەی بەكارهێنەری نەوت لە جیهاندا كە ڕۆژانە دەگاتە 6،2 ملیۆن بەرمیل نەوت بە گەرووی بابولمەندەب و نۆكەندی سویسەوە تێپەڕ دەبن، بەگۆڕینی ڕێڕەوی كەشتییەكانیش سووتەمەنی و ماوەی گەشتەكانیان و خەرجییەكانی بەرزبوونەوەی دڵنیایی زیاد دەبن و تێچوونەكانی ناردنی نەوتیش بەرز بووەتەوە، لەمەش مەترسیدارتر لە گەرووی هورمزەوەیە كە گەروویەكی ڕێڕەوی ئاویی تەسكە و 30 كلیۆمەترە و لەكاتی هەڵگیرسانی شەڕ، داخستنی ئەم گەروویە ئاسانترە كە ڕۆژانە 20 ملیۆن بەرمیل نەوتی لێ دەگوازرێتەوە، بەمەش هەناردەكانی نەوتی عێراق بە تەواوەتی ڕادەوەستێت، چونكە هەناردەی نەوت لە ڕێگای بۆری جەیهانی توركیاوە ڕاوەستاوە و تەنیا ڕێڕەو بەم گەروویەدا تێپەڕ دەبێت، بۆیە ڕاوەستانی شەڕی ئیسرائیل و فەلەستین و لوبنان و یەمەن لە بەرژەوەندیی عێراق و گەلانی ناوچەكە و ئابووری و خۆشگوزەرانیی خەڵكدایە. ئەم بارودۆخە بۆ هەرێمی كوردستانیش باش نییە، چونكە مووچە و بوودجەی هەرێمی كوردستانیش پشت بە پشكی ئەو بوودجەیە دەبەستێت كە لە بەغداوە بۆی دێت، بەتایبەتی كە ماوەیەكی زۆرە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی بۆریی نەوتی كەركووك – جەیهان ڕاوەستاوە و زیانی گەورەی بە ئابووریی هەرێم و عێراق گەیاندووە، هەرچەندە دەنگۆی ئەوە هەیە كە لە هەرێمی كوردستانەوە بە قاچاخ نەوت لە ڕێگەی تەنكەرەوە ڕەوانەی دەرەوە دەكرێت، بە شێوەیەكی گشتی كەمبوونەوەی هەناردەكردنی نەوت كاریگەریی خراپی لەسەر بوودجە و داهاتی عێراق دەبێت و شوێنەوارەكانی زۆر مەترسیدار و خراپ دەبن.

* هەر سەبارەت بە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق وا دەبینرێت، لە ئێستادا هەل و هەوڵێك هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و پتەوكردنی پەیوەندییەكان، ئایا چی بكرێت بۆ ئەوەی بە خێرایی هەموو ئەو كێشە هەڵپەسێردراوانە چارەسەر بكرێن و بە تەكامولێكی ئابووری بگەین؟

- كوردستان بەپێی دەستوور هەرێمێكە لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵدا، بۆیە پێگەیەكی بەهێز و دەوڵەمەندی لەناو ئابووریی عێراق هەیە، چارەسەركردنی كێشەكانیش لەگەڵ ناوەنددا، داهات و ئابووری و خۆشگوزەرانی لە بەرژەوەندیی هەموو گەلانی عێراق و كوردستان دەستەبەر دەكات. ناكرێت ئێمە باسی تەكامولی ئابووری لە نێوان هەرێم و عێراقدا بكەین، چونكە تەكامولی ئابووری لەن ێوان دوو دەوڵەت دەبێت، بۆیە وا پێویست دەكات، سیاسەتمەدار و كەسانی تەكنۆكرات و تیمە هونەری و تەكنیكییەكان كار بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بكەن. من پێم وایە هەنگاوەكان پێویستە لە تەكامولی ئابووری زیاتر بێت و بەرەو تێكەڵاویی ئابووری و چارەسەركردنی سەرجەم كێشەكان هەنگاو بنرێت و هەرێم و ناوەند كار بكەن بۆ هەڵگرتنی هەموو ئەو كۆت و بەربەستانەی لەبەردەم ئاڵووێری بازرگانی لە نێوان هەرێم و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵدایە، هەرێمیش پێویستە هەموو ئەو ئاستەنگ و بەربەستانە هەڵبگرێت، كە لە بەردەم داخڵبوونی هاووڵاتیانی ناوچەكانی دیكەی ناوەڕاست و خوارووی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان دانراون. ناكرێت لە نێوان هەرێم و ناوەند ئەو هەموو بازگە و بەربەستانە هەبن كە ڕێگری دەكەن لە گواستنەوەی كەس و شمەك و كەلوپەل و بەروبوومەكان، پێش هەمووشی چارەسەركردنی كێشەی دەرهێنان و ناردنە دەرەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، پێویستە لە چوارچێوەی ماددە و بڕگە دەستوورییەكان هەنگاوی جددی بۆ بنرێت.

* ئایا وەكو حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی سەركەوتوو بووە لە جێبەجێكردنی بەرنامە وەزارییەكەی كە خۆی لە 23 بڕگە دەبینێتەوە، بەتایبەتی لەبابەتی سەقامگیریی بەهای دۆلاری ئەمریكی بەرانبەر دیناری عێراقی؟

- زۆربەی كێشە دارایی و ئابووری و نەختینەییەكانی عێراق میراتی شەڕ و ئاشووب و گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردنی ئابوورین، هەندێكیشی وەكو بەهای دۆلار و هەڵكشانی نرخەكەی كە بابەتێكی دروست كراوە و هەر وابەخۆرسكی دروست نەبووە و دەستی بانكی فیدڕاڵی ئەمریكای تێدایە، كە بە هۆی بەرزكردنەوەی نرخەكەی ڕێگری دەكرێت لە ئاودیوكردنی بەهای دۆلار بۆ ئێران، بەتایبەتی كە داهاتی عێراق لە نەوت ڕاستەوخۆ بۆ بانكی فیدڕاڵی ئەمریكا دەچێت، بەمەش بانكی ناوەندیی عێراق بەپێی ئەو بڕە دۆلارەی دەیدرێتێ لەلایەن بانكی فیدڕاڵی ئەمریكاوە، توانایەكی سنوورداری هەیە بۆ فرۆشتنی دراوی دۆلاری ئەمریكیی پاڵپشتیكراو لە ڕێگەی سەكۆی فرۆشتنی دۆلارەوە. دوور نییە ئەم بابەتە وەكو فشارێكی سیاسی بەكار نەهێنرێت بە بیانووی ئەوەی عێراق تۆمەتبار دەكرێت كە دۆلارەكە ئاودیوی ئێران دەكات، لەلایەكی دیكەوە لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس بانكی ناوەندی لە ڕێگەی كڕین و فرۆشتنی دۆلار بە تێچوونێكی پاڵپشتیكراو و نرخی سوود و چاودێریكردنی بازاڕ، نەیتوانیوە سەقامگیریی بەهای دینارەكەی بپارێزێت. پێویست بوو حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی سەركەوتوو بووایە لە بواری زیادكردنی نرخی بەهای دینار.

سەبارەت بە دۆسێی بنبڕكردنی گەندەڵی، محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق نەیتوانیوە بەپێی پێویست چارەسەری گەندەڵی بكات، چونكە ئەم دۆسێیە لەعێراقدا پەیوەندییەكی توند و قووڵی بە مێژووی دامەزرانی دەوڵەتی عێراقەوە هەیە. پێشتر لە سەردەمەكانی دیكەدا ئەم گەندەڵییە لەلایەن پاشا و سەركردە و كەسێكەوە دەكران، لە ئێستادا چەندین كەس و حزب و لایەنی سیاسی دەستیان لەم گەندەڵییەدا هەیە، هەرچەندە لێرە و لەوێ هەندێك هەوڵی شەرمنانە هەیە بۆ دەستنیشانكردن و هێنانەوەی پارە دزراوەكان و كەمكردنەوەی ئاودیوكردنی دۆلار و ڕێگریكردن لە بەقاچاخبردنی نەوت، بەڵام ئەمە هێندەی گەورەیی و فراوانبوونی گەندەڵییەكان نییە، كە تێكەڵ بە بەكارهێنانی هێز و دەسەڵاتی سیاسی و حوكمڕانی بووە و زۆربەی جار دەسەڵاتی مافیا و گەندەڵكارەكان بەهێزترن لە دەسەڵاتی قەزا و دادگاكان، هەرچی پەیوەندی بە پەروەردە و تەندروستیشەوە هەیە، ئەوا حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی لە هەر دوو بواری پەروەردە و تەندروستی تا ڕاددەیەك كاری كردووە، كردنەوەی قوتابخانەی نوێ و نۆژەنكردنەوەی ئەوانی دیكە و كۆتاییهاتنی سێ دەوامی لە قوتابخانەكان و پێشخستنی كەرتی تەندروستی و كەمكردنەوەی كێشەكان، شاهیدی ئەو ڕاستییەن، لەگەڵ ئەمەشدا واپێویست بوو، سەرۆك وەزیران بوودجەیەكی زیاتر بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و پەرەپێدانی ئەم دوو بوارە تەرخان بكردایە و سیستمی پەروەردە و فێركردن و كادیری شارەزا و بەتوانای دامەزراندایە.

* لە بەغدا و شارەكانی دیكەی عێراق ناوبەناو خۆپیشاندان ڕوو دەدات بۆ چارەسەركردنی كێشەی بێكاری بەتایبەتی لەنێو گەنجەكاندا، ئایا تا چەند چارەسەركردنی بێكاری لەناو دەرچووانی زانكۆ و گەنجەكان ڕۆڵی دەبێت بۆ ئاشتیی كۆمەڵایەتی و كەمكردنەوەی ڕێژەی بێكاری؟

- فرەچەشنكردنی ئابووری و پێشخستنی كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی لە ڕیزبەندی پێشەوەی ئەو ڕێگایانە دێن، كە چارەسەری بێكاری دەكات. زیادبوونی ژمارەی پڕۆژە و كارگەكان ڕۆڵی باشیان دەبێت بۆ دابینكردنی هەلی كار و دواتر ڕێكخستنی بازاڕی كار و ڕێگریكردن لە هێنانە ناوەوەی ئەو ژمارە زۆرەی دەستی كاری بیانی. جێگای داخیشە كەرتی تایبەت نەیتوانیوە بە ڕۆڵی ڕاستەقینەی خۆی هەڵسێت و زۆرترین هەلی كار بۆ گەنجەكانمان بڕەخسێنێت. بەرزیی ڕێژەی بێكاری هاوكاتە لەگەڵ بێكاریی ڕووپۆشراوی زۆری لەناو كەرتی گشتیدا، كەمكردنەوەی ڕێژەی هەموو جۆرە بێكارییەكان پێویستی بە ستراتیژییەتێكە تاوەكو بتوانین لە ڕێگەی وەزارتی پلاندانانەوە كۆمەڵێك پلانی تەكنیكی لەناو ئەو ستراتیژییەدا دابڕێژین و جێبەجێیان بكەین.