وێڕای ئەوەی لە دەستووری هەمیشەیی عێراقدا ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان و چارەسەركردنی ناوچە جێناكۆكەكان و پرسی نەوت جێگیر كراوە، كەچی هێشتا بە هۆی ئەجێندەی دەرەكی و دژایەتیكردنی كوردەوە، كەسان و لایەنی سیاسیی وا هەن، بڕوایان بە فیدڕاڵییەت نییە و ئەم مافانەی گەلی كوردستان پێشێل دەكەن. بەردەوام خوێندنەوە و تێگەیشتنیان بۆ ئەم دەستوورە بەپێی ئیجتیهاداتی بەرژەوەندیخوازانەی خۆیان و وڵاتانی دەوروبەرە، ئەم وڵاتەیان بە دەردێك بردووە، تەنیا بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە لە 22 مانگدا 25 ملیار دۆلار زیانیان بە ئابووری و دارایی عێراق گەیاندووە. ئەوەتا دوای چەندین گفتوگۆ و دانوستان و ڕێككەوتن و ئامادەكردنی پڕۆژە یاسای هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی فیدڕاڵی، كەچی بۆ جاری دووەم دەنگ بەو هەمواركردنەوەیەش نەدرا كە حكومەتی ئیتیحادی خۆی ئامادەی كردبوو. گۆڤاری گوڵان لە دیدارێكیدا لەگەڵ نەهرۆ ڕەواندزی جێگری سەرۆكی لێژنەی نەوت و گاز لە پەرلەمانی عێراق، ئەم پرسەی تاوتوێ كرد.

 

 

* نزیكەی 22 مانگە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان ڕاگیراوە، بۆ دووبارە هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی فیدڕاڵی پڕۆژە یاسایەك ڕەوانەی پەرلەمانی عێراق كرا، كە وێڕای ئەوەی دوو خوێندنەوەی بۆ كرا، كەچی هەمواركردنەوەكە لە پەرلەمان تێنەپەڕێندرا. پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا تەنیا لە پێناوی ئەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردەی دەرەوە نەكرێتەوە، ئەو زیانە گەورەیە لە ئابووریی عێراق دەدەن؟

- بابەتی هەمواركردنەوەی ماددەی 12 بڕگەی دووەم/ج لە یاسای بودجە و ئەوەی پەیوەندیی بە تێچوونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە هەیە، لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق خوێندنەوەی یەكەم و دووەمی بۆ كرا، هەموومان ئومێدمان زۆر بوو ئەم هەمواركردنەوەیە لە خوێندنەوەی دووەمدا تێپەڕێندرێت و كۆتایی بەو كێشەیە بهێنرێت و چیتر عێراق ئەم زیانە گەورەیەی بەرنەكەوێت. بەپێی هەمواركردنەوەكە كۆتایی بەو شەش دۆلارە دەهێنرا كە بۆ تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان دەهات و دەبووە 16 دۆلار. ئەمەش وەك تێچوونێكی سەرەتایی تا ئەو كاتەی كۆمپانیایەكی بیانیی بێلایەن لە ماوەی دوو مانگدا تێچوونی ڕاستەقینەی بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان دیاری دەكات، بەڵام هەر وەك چاوەڕوانیش كرابوو، فشارێكی زۆر هەبوو لەلایەن پەرلەمانتارانەوە، بەتایبەتی پەرلەمانتارەكانی شیعە لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور بۆ ئەوەی دەستكاریی هەمواركردنەوەكە نەكرێت. بەداخەوە دوور لە هەموو بنەما دەستووری و یاسا و تەنانەت بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی و عورف و ڕێككەوتنەكان، نەك هەر هەمواركردنەوەكەیان تێنەپەڕاند، بەڵكو پەرلەمانتارانی دژ بە كورد بەیاننامەیەكی توندیان بڵاو كردەوە بەوەی داوایان دەكرد، تەنانەت بودجە بۆ مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمیش نەنێردرێت. ئەمەش درێژكراوەی هەمان ئەو سیناریۆیانە كە چەندین ساڵە دەرهەق بە خەڵكی كوردستان و حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجامی دەدەن و، دوورە لە هەموو بنەماكانی هاوسەنگی و سازان و هاوبەشیی كە عێراقی لەسەر دامەزراوە.

* پەرلەمانتارانی كورد تا چەند یەكگرتوون لەسەر تێپەڕاندنی ئەم هەمواركردنەوەیە و، ئایا جگە لەم هەمواركردنەوەیە هیچ سازان و ڕێككەوتنێكی نوێ لەسەر دەستكاریكردنی پڕۆژە یاساكە دەكرێت؟

-  فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە ناو پەرلەمان هەموویان دەیانەوێت ئەم بابەتە تێپەڕێندرێت و نەوتەكە لەلایەن كۆمپانیای سۆمۆوە دەست بە هەناردە كردنەوەی بكرێت. چیتر هەموو ئەم پاساو و بیانووە نادەستووری و نایاساییانەی كۆتایی پێ بێت كە دەڵێن هەرێم بەشدار نییە لە داهاتی نەوتی عێراق، لە بەرانبەر ئەوەی نابێت حكومەتی فیدڕاڵی بە هیچ شێوەیەك ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان لە مووچە و بودجە دوا بخات. بەڵام زۆر لایەنی سیاسی لە ناو پەرلەماندا هەن كە خێریان بۆ عێراق و كوردستانیش ناوێت و تەنیا بە دوای گێچەڵ و كێشەوەن، تاوەكو وەك ستراتیژیەتێكیان وا بێت، بۆ ئەوەی كورد داوای مافی خاك و بەشداریی ڕاستەقینە لە عێراق و قەرەبووی ئەو هەموو جینۆساید و كۆمەڵكوژییە نەكاتەوە. لایەنە سیاسییەكانی دژ بە كورد باش دەزانن حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم هیچ چارەسەرێكی دیكەی لە بەردەستدا نییە و هەر دەبێت ئەو یاسایە هەموار بكرێتەوە و لە پەرلەمان تێپەڕێندرێت. بە پێچەوانەوە ئەمە لە بەرژەوەندیی حكومەتی عێراق و كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی نییە و بەردەوامیی بەو زیانە گەورەیە دەگەیەنێت كە لە 22 مانگی ڕابردوودا گەیشتووەتە 25 ملیار دۆلار كە بەر لایەنی داهات و دارایی حكومەتەكەی كەوتووە و بە پلەی یەكەم زیانی بە بەرژەوەندیی گشتیی عێراقییەكان گەیاندووە. خۆ ئەگەر مەرام و خواستیان هەیە پڕۆژە یاسای هەمواركردنەوەكە بەو شێوەیە تێپەڕێندرێت كە هەردوو حكومەتی عێراقی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەری ڕێككەوتوون، ئەوا ئێمەی پەرلەمانتارانی كورد ڕازین. هەر چەندە ئەو 16 دۆلارەی تێچوونی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوت كە بۆ كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم دانراوە، بۆ ئێمە باش نییە، بەڵام لای ئەوان تێچوونێكی زۆرە و مەترسیی ئەوەشیان هەیە ڕەنگە لە دوای دوو مانگ هەر كۆمپانیایەكی بیانیی بێلایەن بێت «هەرچەندە ئەو كۆمپانیایەش بەغدا دیاری دەكات و دایدەنێت»، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەو تێچوونەی بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگە نەوتییەكانی كوردستان دادەنێت لەو 16 دۆلارە زیاتر دەبێت. من دیراسەتێكم دا بە پەرلەمان كە بە داتا و زانیاریی ورد بۆ هەمووانم ڕوون كردەوە كە چەندین كێڵگەی نەوتیی خۆیانیش تێچوونی بەرمیلێك نەوتیان لە سەرووی 20 دۆلارەوەیە.

* بەپێی ئەو ڕێككەوتنەی لەگەڵ هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت بۆ پێكهێنانی كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی كرابوو، دەبوو «یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی» لەم خولەی پەرلەماندا تێپەڕێندرێت، بەڵام ئەوا بەرەو هەڵبژاردنێكی دیكە دەچین و هێشتا یاساكە نەگەیشتووەتە پەرلەمان، ئایا گەیشتووینەتە بنبەست، یان ئومێدێك هێشتا ماوە دەرچەیەك بكرێتەوە؟

- تا ئەو كەس و لایەنە سیاسییە دەستڕۆیشتووانە بەم عەقڵییەتە هەڵسوكەوت بكەن و بڕوایان بە فیدڕاڵییەت نەبێت، ئەو یاسای نەوت و گازەی كە دەبێت بە هاوبەشی لە نێوان هەردوو حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەربچێت، نەك هەر لەم خولەی پێنجەمی پەرلەمانی عێراقدا زەحمەتە دەربچێت، بەڵكو لە خولی داهاتووی پەرلەمانی عێراقیشدا ئەم یاسایە دەرناچێت. یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی تەنیا بە گۆڕانكاری لە نیزامی سیاسیی عێراق و عەقڵییەتی فیدڕاڵی دەردەچێت، نەك بە عەقڵییەت و ویستی پاوانخوازی و مەركەزی و ویستی ئەجێندەی دەرەكی. بەردەوامبوون بەم عەقڵییەتە كارەساتە، لە كاتێكدا ناوچەكە لە لێواری شەڕ و ئاڵۆزیدایە و هەر كێشەیەك ڕوو بدات، كاریگەریی لەسەر ئاستی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوتی بەسرا و داهات و بارودۆخی دارایی و ئابووریی عێراق دەبێت، بەتایبەتی كە عێراق تاكە دەروازەی بۆ هەناردەكردنی نەوتەكەی لە ئێستادا هەر بەندەرەكانی بەسرایە. ئەم وڵاتە بە هۆی ئەم جۆرە عەقڵییەتانەوە لە ماوەی 22 مانگ 25 ملیار دۆلار زیانی بە خۆی گەیاندووە، خۆ ئەگەر زیانەكانی توركیا كە بەهۆی ڕاوەستانی هەناردەكردنی نەوتەوە لە بۆڕیی كەركووك - جەیهان لێك بدەینەوە، كە ئەویش دەبێت عێراق بیدات، ئەوا زیانەكانی زۆر زیاتر دەبێت. لە سەردانەكەی ئەم دواییەی وەزیری دەرەوەی توركیا جەخت لەسەر ئەم مەسەلەیە كرایەوە و پرسیاری لەوە كرد، ئایا كەی هەناردەی نەوت لە بۆڕیی كەركووك – جەیهانەوە دەست پێدەكاتەوە. هاوكێشەیەكی سەیرە عێراق لە كاتێكدا داوای جێبەجێكردنی قەرەبووی سكاڵاكەی دادگای پاریس بە 1،5 ملیار لە توركیا دەكات، كەچی وەزارەتی وزەی توركیا داوای قەرەبووی ڕاوەستانی نەوتەكە و دروستكردنی بۆرییەكە و نۆژەنكردنەوەی دەكات، كە ئەم قەرەبووە هەر زۆر زۆر زیاترە لەو بڕە قەرەبووەی كە عێراق داوای دەكات. لە لایەكی دیكەوە ئومێد زۆرە لە خوێندنەوەی سێیەمدا هەمواركردنەوەی یاسای بودجە هەموار بكرێتەوە، چونكە ڕاگرتنەكەی زیانی گەورەی بە بودجەی عێراق گەیاندووە و عێراق پێویستی بە نەوتی هەرێمی كوردستانە، دەبێت پابەند بێت بەوەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بنێرێت. پرسی نەوت و مووچە دوو بابەتی دەستووری و یاسایی جیاوازن و دەبێت حكومەتی عێراق پابەندی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی بێت بە ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم، كە بواری بۆ پاساو و بیانووی لابەلا نەهێشتووەتەوە، هەرچەندە بۆ ئێمە و حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانییش هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان گرنگە، چونكە هەر هیچ نەبێت هەموو ئەو پاساو و بیانووە بێ بنەمایانە ناهێڵێت كە دەڵێن هەرێم لە داهاتی نەوتی عێراقدا بەشدار نییە.

* عێراق پێش ئەوەی ماددەی 140ی دەستووری بۆ ئاساییكردنەوە و سەرژمێری و ڕاپرسی بۆ چارەسەركردنی ناوچە جێناكۆكەكان جێبەجێ بكات، ڕێككەوتنی پەرەپێدانی نەوتی لەگەڵ كۆمپانیای BP واژۆ كرد، ئایا ئەمە تا چەند لە ڕووی دەستووری و یاساییەوە گونجاوە؟

- ئەم كارە ڕاستەوخۆ لەلایەن سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە ئەنجام درا، لە كاتێكدا هێشتا پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكانی (جولات تراخیضص) پێنجەم و شەشەمی نەهاتووەتە بەرهەم. كەچی تۆ بچیت لەگەڵ كۆمپانیایەكی بەریتانی كە نازانرێت كۆمپانیای BP بەریتانییەكەیە، یان كۆمپانیا نوێیەكەی BP عێراقییەكەیە گرێبەستی نوێ واژۆ بكەیت. كۆمپانیا بەریتانییەكە BP لە 2014 لە كێڵگەی ڕومێڵە بوو. لە ساڵی 2021 ئاراستەی سیاسەتی بەریتانی وا بوو بەرەو وزەی خاوێن بچێت، بۆیە چیتر كۆمپانیا بەریتانییەكە (BP) نەما و كۆمپانیایەكی عێراقی هەر بە ناوی BP لە چوارچێوەی گرووپێكی چوار كۆمپانیاییدا دامەزرا كە دوو كۆمپانیای عێراقی لەگەڵیاندان. ئێ باشە لە كاتێكدا پشكی عێراق لە ئۆپێك 3،5 ملیۆن بەرمیلە لە ڕۆژێكدا، ئیتر ئەم گرێبەستە چۆن كرا؟ ئەمە جگە لەوەی ئەم گرێبەستە لە ناوچەی ماددەی 140ی دەستوورییە و هەروەها لە ماددەی 112 ئاماژە بەوە دەدات كە حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێم كێڵگەی نەوت و گازە پێشوو دۆزراوەكان (كۆنەكان) بە هاوبەشی بەڕێوە ببەن، وەك ئەوانەی لە كەركووك و لە ناوچەكانی دەوروبەری هەن، واتە ئەو كێڵگانەی پێشتر هەیە حكومەتی ئیتیحادی بەڕێوەی دەبات، دەبێت لەگەڵ هەرێم و پارێزگاكان بەڕێوەی ببات. هەروەها پەرەپێدانی ئەو كێڵگانە دەبێت پێكەوە بڕیاری لەسەر بدەن، ئالێرەدا ناڕەزایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە، چونكە پێكەوە بڕیارمان نەداوە. پێشتریش لە دەستووردا ویستیان زۆر لە وشەی پێكەوە (مَعاً) خۆیان بدزنەوە، سەرۆك بارزانی جەختی لەسەر كردەوە و دواجار جێگیر كرا. بۆیە ئەم هەڵسوكەوتە نادەستووری و نایاساییە و لە كاتی خۆیدا ڕێگری لەسەر دەكرێت. لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە: بۆچی لە لایەكی دیكەوە ئەوان ئێمە تۆمەتبار دەكەن بەوەی نەوتەكەمان بەرەو شوێنێكی نادیار دەڕوات، لە كاتێكدا هەموو داتا و زانیارییەكانمان داونەتێ، یان گومانی یاساییان لەسەر گرێبەستەكانی هەرێم هەبوو، كەچی ئەوەتا هەر ئەو دادگایەی كەرخ بڕیارەكانی پێشووی خۆی هەڵوەشاندەوە و گرێبەستەكانی نێوان وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان و كۆمپانیاكانی بە یاسایی و كارا و دروست دانا. باشە ئەم وڵاتە ڕۆژانە 4،2 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت و 3،5 هەناردەی دەكات و دەبێت 700 هەزار بەرمیل نەوتی بۆ بەكارهێنەری ناوخۆ بڕوات، 500 هەزار بەرمیل نەوتی دیار نییە، ئەوەشی بۆ ناوخۆیە تێچووەكەی سیادییە بێ ئەوەی پشكی هەرێمی كوردستانی لێ بنێردرێت لە سووتەمەنییەكانی وەكو بەنزین و گازوایل و غاز و، تەنانەت پشكی نەوتەكەشی بە چەند كاروانێك تەنیا 50 ملیۆن لیتر نەوتی سپی دەنێرێت كە بەشی تەنیا 19%ی دانیشتووانی هەرێم دەكات.

* هەرچەندە دادگای فیدڕاڵی بڕیاری ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستانی داوە، كەچی نەیارانی كورد بابەتی مووچە و نەوت و داهاتە ناوخۆییەكان تێكەڵ بە یەكتر دەكەن، ئایا ئەمە بۆ چ مەرام و مەبەستێكە؟

- بەداخەوە دەسەڵاتدارانی عێراق و لایەنە سیاسییەكانیان تەنانەت نەگەیشتوونەتە ئاستی ئەوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بەڕێوە ببەن، ئەوان بەردەوام لە ناو موزایەدەی سیاسی و هەڵمەت و پڕوپاگەندەی هەڵبژاردندان. ئەوان بە شارەزا و پسپۆڕ و چاودێر و دەیان ناو و پسپۆڕایەتی نەیانتوانیوە لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژیای تەسكی حزبی و مەزهەبی و دژایەتیكردنی كورد خۆیان ڕزگار بكەن، وڵاتێكیان بنیاد ناوە لەسەر ئێسك و پروسكی جینۆساید و ئەنفال و كیمیابارانی كورد، لە كاتێكدا ئێمە هەموو وشەكانمان دەستووری و یاساییە و، هی ئەوان نایاساییە و ئەوان لەژێر ئەم پاساو و بیانووانەدا دەیانەوێت ڕاوبۆچوونی شەقام بەلاڕێدا بەرن. لە كاتێكدا وەك ڕۆژی ڕووناك دەزانن گرێبەستەكانی هەرێم باش و یاساییە و هەر خۆشیان لە گرێبەستە نوێیەكان لاسایی گرێبەستەكانی هەرێم دەكەنەوە. ئەوان ئیدعای ئەوە دەكەن تێچوونەكانیان كەمترە و شەش دۆلارە، كەچی كاتێك لێكی دەدەنەوە، زۆر لەوەی ئێمە زیاترە. هەر چۆنێك بێت دەبێت نەوتی هەرێمی كوردستان هەر هەناردە بكرێتەوە، چونكە چیتر عێراق بەرگەی زیانی زیاتر ناگرێت. هەر سەبارەت بە بیانووەكەی وەزارەتی دارایی لەسەر بابەتی خەرجیی كرداری، بەپێی داتا و زانیارییەكانی خۆیان باس لە 12 تریلیۆن و 500 ملیار دینار دەكەن، بەڵام فرۆشتنی نەوتی عێراق 19 تریلیۆن و 500 ملیار دینار بووە، ئێ باشە حەوت تریلیۆن دینار جیاوازیی هەیە، كە لەمە یەك تریلیۆن دیناری دەبێت بۆ هەرێم بێت، ئەگەر بەپێی 12،67% ئەوانیش بێت. لە كاتێكدا دەبووایە حكومەتی عێراق و وەزارەتە داراییەكەی پابەندی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی بووایە و بابەتی مووچەی لە ئینفاقی فعلی دەركردایە، كەچی ئەوان بەردەوام هەرێم ڕاپێچی گێچەڵ و كێشەی دروستكراوی نوێ دەكەن.