قەیرانی سیاسی عێراق دەرئەنجامی کەڵەکەبوونی ململانێی ناوخۆیی و دەستێوەردانی دەرەکی و دابەشبوونی و تائیفەیی و کێشە درێژخایەنەکانە .

عێراق  وڵاتێکە لە سەر بنەمایی پێکهاتەی جۆراوجۆر پێکدێت ،  لەڕووی  ئاین و مەزهەب و نەتەوەوە، شیعە و سوننە  و کرستیان و کورد و عەرەب و تورکمان و ئاشور وکلدان و چەندین پێکهاتەی دی ، ئەمەش پەیوەندی بە مێژوو شارستانیەتی ئەم وڵاتەوە هەیە  ، ئەم دابەشبوونانە هەمیشە سەرچاوەی ململانێی سیاسی بوون ،  چونکە لە بنەماوە پێکەوە گرێدانەکان بەخواستی پێکهاتەکان نەبووە و پلان و بەرنامە داگیرکاریەکان ئەم واقعەی ئەمرۆیان دروستکردووە ، وەک چۆن کورد بەخواستی خۆیی نەبووە و بەو وڵاتانەوە  لکێنراوە  ، بەتایبەت دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام لە ساڵی 2003. لەگەڵ سەرهەڵدانی حزب و میلیشیا تائیفیەکان، گرژییەکانی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان لەسەر ئەو کێشە و گرفتە کەڵەکەبوانەی بەبێ چارەسەر مابوونەوە ، لەگەڵ ململانێی  دەسەڵات و سەرچاوە ئابووریەکان  زیاتر بوو.

 

دەستێوەردانە دەرەکیەکانی  زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەیی، وەک ئێران و تورکیا و وڵاتانی کەنداو ، وڵاتانی زلهێز  ، ڕۆڵی سەرەکییان لە ئاڵۆزکردنی کاروباری ناوخۆی عێراقدا گێڕاوە ، دەستێوەردانەکانی ئێران بەتایبەتی کاریگەری زۆری لەسەر سیاسەتی عێراق هەیە ، بە پاڵپشتیکردنی بەشێک لە هێزە چەکدارەکان و لایەنە سیاسییە شیعەکان و بەکارهێنانیان بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆیی ، نەک لە بەرژەوەندی عێراق .

گەندەڵی سیاسی لە عێراق دوای ساڵی ٢٠٠٣  بەشێوەیەکی بەربڵاو بنەما سەرەکیەکانی ئەو وڵاتەی تەنیوە ، و لەسەر هەموو ئاستەکان لە حکومەتدا ، ئەم گەندەڵییە بووەتە هۆی تێکچوونی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، وەک کارەبا و ئاو و ئاوەدانی ، ئەمەش هاووڵاتیانی  ناوەڕاست و خوارووی عێراقی تووڕە کردوە ، کە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا ناڕەزایەتییەکی بەرفراوانیان ئەنجامداو بێ سوود و بێ وەڵام مانەوە .

ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانی  ساڵی ٢٠١٩ بزووتنەوەیەکی ناڕەزایەتی بەرفراوانی لە بەغدا و شارەکانی باشوور دروستکرد ، تێیدا گەنجان داوای چاکسازی ڕیشەیی و کۆتاییهێنان بە گەندەڵی و باشترکردنی خزمەتگوزارییەکان دەکرد ، ئەم ناڕەزایەتیانە بوونە هۆی ڕووخانی حکومەتەکەی عادل عەبدولمەهدی، بەڵام نەبووە هۆی بەدیهێنانی تەواوەتی  خواست و داواکاریەکانی خۆپیشاندەران ، لە چارەسەرکردنی کێشە بنەڕەتیەکان .

 

بارودۆخی ئەمنی عێراق هێشتا ئاڵۆزە و بەردەوام شەڕ و مەترسیەکانی تێوەگلانی لە شەڕەوە هەیە ، سەرەڕایی بوونی  داعش هێشتا  وەک هەڕەشە بۆ سەر سەقامگیری عێراق، سەرەڕای بەردەوامی هێرشە سەربازیەکان  لەدژی داعش، میلیشیاکان و گروپە چەکدارەکانی دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەت ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن لە ناسەقامگیری لە عێراقدا .

 

گەرچی عێراق لە هەوڵدان بێت بۆ  بنیاتنانی وڵاتێکی سەقامگیر و بەهێز ، بەڵام بەردەوام ڕووبەڕووی ئاستەنگی گەورە دەبێتەوە، بۆەیە ناتوانێ ، چاکسازی سیاسی، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، پتەوکردنی گیانی برایەتی و کۆنترۆڵکردنی دەستوەردانی دەرەکی چارەسەر بکات ، بەشێک لەو کێشانە عێراق بۆخۆیی هۆکارە لە پەرەسەندن و درێژە پێدانیان و هێشتنەوەیان وەک  ململانێیەکی سیاسی ئاڵۆز لەسەر ئاستی ناوخۆ و ناوچەیی .  

 

کێبڕکێی نێوان لایەنە سیاسییەکان ، کێبڕکێی توندە ، بەتایبەت لەنێوان لایەنە سەرەکییەکانی شیعە ،ئەوانەی لەدوای ساڵی 2003 وە زاڵن بەسەر گۆڕەپانی سیاسیدا، هەندێک لەو لایەنانە وابەستەی ئەجندا دەرەکییانن  و لە بەرژەوەندی وڵاتانی ناوچەیی کاردەکەن ، بەمەش کێشەکانی عێراق ئاڵۆزتر دەبن ، دووبەرەکی لە ناو ماڵی شیعەدا هەندێک جار ڕێگری لە پێکهێنانی حکومەتەکان دەکات یان سیاسەتە سەرەکییەکان تێکدەدات، ئاڵۆزیەکانی نێوان و هەرێم و حکومەتی عێراقی زیاتر و قوڵتردەکات و دەیانگەێنێتە بەربەست .

 

میلیشیا و فراکسیۆنە چەکدارەکان  لە داڕشتنی سیاسەتی عێراق کاریگەرن ، بەتایبەتی ئەوانەی ئێران پشتیوانییان لێدەکات، و بەردەوام ئاستەنگن لە بەردەم کاروباری   حکومەت و دەبنە کۆسپ لە بەردەم هەنگاوەکانی چارەسەری بۆ کێشەکانی عێراق ، زۆر جار عێراق و حکومەتی هەرێم لە پرسی کێشەکانیاندا گەیشتوونەتە چارەسەر بەڵام ئەم هێزە چەکداروفراکسیۆنە سیاسیانە بەشێک بوون لە ئالۆزکردنەوەی دۆخەکە و نەگەیشتن بە ڕێککەوتن ، بەشێک لەو هێزە چەکدارنە سەربەخۆ لە حکومەت کاردەکەن و لە ناوچە جیاجیاکانی وڵاتدا خۆیان دەسەپێنن، ئەم دۆخە دامودەزگاکانی دەوڵەت لاواز دەکات و ئاژاوەگێری زیاتردەکات و هەڕەشە لە ئاشتەوایی نیشتمانی دەکات لەم وڵاتە .

ململانێی ناوچەییەکان و دەستێوەردانی ئێران کاریگەری زۆری لە سیاسەتی عێراقدا هەیە، بەتایبەتی لە ڕێگەی پاڵپشتیکردنی بۆ هەندێک لە کوتلە شیعەکان و میلیشیا چەکدارەکان، ئەم دەستێوەردانە زۆرجار گرژییە ناوخۆییەکان دروست  دەکات، و کاردانەوەی نەرێنی هێزە سیاسییەکانی دیکەی عێراق، وەک کورد و سوننە و هەروەها کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی لێدەکەوێتەوە.

 

کاریگەری تورکیا و بەرژەوەندیە سەربازی وئابووریەکانی لە ناوچەکەو بەتایبەت لە عێراق و هەرێمی کوردستان ، لەگەڵ ئۆپەراسیۆنە سەربازییە بەردەوامەکانی لە هەرێمی کوردستان  و هاتنە ناوەیی و بۆردوومانەکانی گوندو شارەکانی  کوردستان ، وەک  دەستێوەردانێکی سەربازیی پەیوەندی نێوان حکومەتی  عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی زیاتر ئاڵۆز کردووە و لە کاتێکا ئەو ڕێککەوتنە ئەمنیە ساڵانێکی زۆرە لە نێوان و عێراق و تورکیادا هەیە .

 

هەژموونی  ئەمریکا لەسەر عێراق کاریگەریی زۆری هەیە  ، سەرەڕای کشانەوەی زۆربەی هێزەکانی  کاریگەرییەکەی لە پرسە ئەمنی و سیاسییەکاندا دەردەکەوێت، بەتایبەتی لە پاڵپشتیکردنی هەندێک هێزی سیاسی یان لە پێشکەشکردنی ڕاوێژکاری سەربازی بۆ حکومەتی عێراق.

ململانێی نێوان ئێران و بەشێک لە وڵاتانی کەنداو (وەک سعودیە و ئیمارات) لە عێراقدا ڕەنگ دەداتەوە، بەو پێیەی هەندێک لەو وڵاتانە پاڵپشتی هەندێک لایەنی سیاسی یان کوتلەی سیاسی لە ناوخۆی عێراق دەکەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەژموونی  ئێران ،  ململانێی سیاسی ناوخۆیی و ناوچەیی، ئەرکی بنیاتنانی دەوڵەتێکی سەقامگیر و یەکگرتوو لە عێراقدا ئاڵۆزتر دەکات، ئەم ئاستەنگیانە پێویستیان بە چارەسەری دیپلۆماسی وڕێککەوتنی نێوان لایەنە عێراقییەکان هەیە، هەروەها پێویستیان بە کۆدەنگیی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەیە بۆ ئەوەی عێراق لە ململانێی ناوچەیی دوور بخاتەوە کە زیان بە سەقامگیرییەکەی دەگەیەنێت.

 

بۆ گەیشتن بە سەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی لە عێراق و دەرچوون لەو قەیرانەی ئێستا، چاکسازی سیاسی و بەهێزکردنی دامودەزگاکانی دەوڵەت ، پێویستە حکومەت کار بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی دەوڵەت بکات لە سەر بنەمای دەستور و پێکەوە ژیان و یەکسانی لەگەڵ پێکهاتەکان ، و دەستەبەرکردنی سەقامگیری  و ئارامی درێژخایەن.

چاکسازی لە سیستەمی هەڵبژاردن و هەموارکردنەوەی سیستەمی هەڵبژاردن بۆ دەستەبەرکردنی نوێنەرایەتێکی دادپەروەرانە بۆ هەموو پێکهاتەکانی کۆمەڵگای عێراقی، هەروەها کەمکردنەوەی کاریگەریی هێزە  بەژەوەند خوازەکان  لەسەر بڕیارە سیاسییەکان.

چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا ، گرنگە بەغدا لە سەر بنەمایی دەستور هەنگاو بۆ چارەسەری ئەو کێشانە بنێت و چی دی یاری بەکات نەکرێت ، چونکە کێشەکان تادێن قوڵ دەبنەوە ، مادەی ١٤٠ و پرسی قەرەبووکردنەوەی زیان لێکەوتوانی هەرێم و لە کاولکردنی دیهات و کیمیاباران و ئەنفال و پرۆژە یاسایی نەوت و گاز ، بۆخۆیی دەبێتە مایەی چارەسەری زۆر لە کێشەکان ، دواتر پرسی دارایی و بابەتی مووچەو بوودجە ، ساڵانێکە دەرکرێتە کێشە بۆ کورد و وەک بابەتێکی سیاسی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت .

 بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گەیاندنی گەندەڵکاران بە دادگا، بەبێ گوێدانە پۆست و پەیوەندییە سیاسییەکانیان، بۆ پشتڕاستکردنەوەی پرەنسیپی شەفافیەت و لێپرسینەوە.

 چاکسازی گشتگیری ئابووری ، لەبەرئەوەی عێراق زۆر پشت بە نەوت دەبەستێت وەک سەرچاوەی سەرەکی داهاتی وڵاتەکەی، ئەمەش وایکردووە وڵاتەکە بەرەوڕووی هەڵاوسانی نرخی نەوتی جیهانی بێتەوە. بۆیە پێویستی بە بەهێزکردنی کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی و تەکنەلۆژی ئابووری خۆی هەمەچەشنی هەیە .

 

باشترکردنی خزمەتگوزارییە گشتی  و سەرەتاییەکانی وەک کارەبا، ئاو، و چاودێری تەندروستی و ڕەخساندنی هەلی کارو چارەسەرکردنی کێشەی بێکاری بەتایبەت لە نێو گەنجاندا، پەرەپێدانی کەرتی تایبەت و ڕاکێشانی وەبەرهێنانی دەرەکی و ناوخۆیی.

عێراق پێویستی بە پرۆسەیەکی گشتگیری نیشتمانی هەیە کە هەموو پێکهاتەکانی تێدا کۆبێتەوە بۆ ئەوەی بگەنە کۆدەنگی لەسەر ئایندەی عێراق ، ئەم گفتوگۆیە دەبێت جددی بێت و ئامانجی دۆزینەوەی چارەسەری بەردەوامی بێت بۆ ئاستەنگە هاوبەشەکان و تەنها چارەسەری کاتی نەبێت ، گەیشتن بە ئاشتەوایی نیشتمانی لە نێوان پێکهاتە جیاوازەکان (سوننە، شیعە، کورد، و کەمینەکانی تر) پێویستە بۆ تێپەڕاندنی ئەو دابەشبوونە بێت .

 

هەڵوەشاندنەوەی میلیشیاکان پێویستە حکومەتی عێراق کاری لەسەربکات ، بوونی میلیشیا چەکدارەکان لە دەرەوەی کۆنترۆڵی حکومەت مەترسی لەسەر سەروەری و سەقامگیری دەوڵەت دروست دەکات.

 سیاسەتی دەرەوەی هاوسەنگ ، بێلایەنکردنی عێراق لە ململانێکانی ناوچەیی ، پێویستە عێراق سیاسەتێکی دەرەکی بگرێتەبەر کە لەسەر بنەمای بێلایەنی ئەرێنی بێت، بۆ ئەوەی گۆڕەپانێک نەبێت بۆ ململانێی نێوان زلهێزە ناوچەییەکانی وەک ئێران و سعودیە و تورکیا، پاراستنی پەیوەندی هاوسەنگ لەگەڵ هەموو وڵاتان کلیلی گەیشتن بە سەقامگیری ناوخۆییە.

گوێگرتن لە داواکارییەکانی خەڵک ، وەڵامدانەوەی داواکارییەکانی بزووتنەوەی جەماوەری ، ئەو ناڕەزایەتییە جەماوەرییانەی لە ساڵانی ڕابردوودا سەریان هەڵدا، ڕەنگدانەوەی بێزاری قووڵی گەنجانی عێراقە لە گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن، وەڵامدانەوەی داواکارییەکانیان بۆ چاکسازی سیاسی و ئابووری زۆر گرنگە بۆ دوورکەوتنەوە لە نائارامی زیاتر.

 ئاوەدانکردنەوەی ناوچە زیانلێکەوتووەکان ، ئاوەدانکردنەوەی عێراق پێویستی بە پلانێکی تۆکمە هەیە بۆ  ئەو ناوچانەی کە بەهۆی شەڕی تیرۆرەوە زیانیان بەرکەوتووە، بەتایبەتی لەو ناوچانەی کە شایەتحاڵی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی دژی داعش بوون،گەیشتن بە گەشەپێدان و نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی ئابووری بەشدار دەبێت لە بەدەستهێنانی سەقامگیری.

گەڕانەوەی ئاوارەکان ، دابینکردنی هەلومەرجی گونجاو بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان بە دەستەبەرکردنی ئاسایش و دابینکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان و هەلی کار.

عێراق بۆ گەیشتن بە سەقامگیرییەکی بەردەوام پێویستی بە سەرکردایەتییەکی سیاسی بەهێز و ئیرادەیەکی بەکۆمەڵ هەیە بۆ چاکسازی، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و بەهێزکردنی دامەزراوەکان بۆ دەستەبەرکردنی داهاتوویەکی باشتر، جگە لەوەش پێویستە عێراق هەوڵی کەمکردنەوەی گرژییەکانی لەگەڵ هەرێم بدات و کار بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی سیاسی بکات کە لە تێوەگلانی لە ململانێ نێودەوڵەتییەکان دەیپارێزێت.