پێشەكی:

مافی دەنگدان زادەی ئەو سەردەمەیە كە لە كۆتایی سەدەی نۆزدە تا سەرەتای سەدەی بیستەم دەگرێتەوە، كەچی لەم ڕۆژگارەی خۆماندا بووە بە كردارێكی هێندە باو، وای لێ هاتووە، وەك ئەوەی بە شێوەیەكی مكۆم پەیوەندیی بە دیموكراسی و سیاسەتەوە هەبێت. ئیدی كارتی دەنگدان، یان سندووقی دەنگدان، یان ژووری دەنگدان، بوونەتە هاوڕێ و هاودەمی دەنگدەر، تا ڕاددەی ئەوەی، بەدەر لەوان زەحمەتە وێنای هەڵبژاردن بكرێت.

لەم ڕۆژگارەدا، زۆربەی وڵاتانی سەرانسەری جیهان هەڵبژاردنی پەرلەمانی دەكەن (ئەمساڵ 2024 لە 80 دەوڵەتدا هەڵبژاردن كراوە و دەكرێت)، بەڵام بۆی هەیە، ئەو پێشبڕكێی هەڵبژاردنە گەلێك كێشە و كەموكورتیی تێ بكەوێت (وەك ئەوەی پاك و بێگەرد نەبێت)، كە ڕەنگە ببنە هۆی داخوڕانی دەسەڵاتی دیموكراتی و گەلێك دەرەنجامی ناجۆریشی دەبێت، وێڕای توانای سڕینەوەی شەرعییەتی دەسەڵاتی هەڵبژێردراو و پاشەكشەكردنی ڕازیبوون بە دیموكراسییەكە، متمانەی جەماوەریش بە حزبی سیاسی و پەرلەمان لە كورتی دەدات، ڕێژەی بەشداریكردنیش لە هەڵبژاردن كەم دەكاتەوە. خۆ ڕەنگە ناڕەزایی توندیش ئارامیی دەوڵەت بهەژێنێت، بەوەی ڕێكاری پەیوەست بە ناكۆكی بووە بە مایەی جۆرێك لە نائارامی. هەڵبژاردن و پێشبڕكێی فرەحزبی، بنەمای جەوهەری پرسی دیموكراسییە، بەوەی هاووڵاتی بە دەوڵەت دەبەستێتەوە، ئەو توانایەش دەداتە دەنگدەر لە كاتی ناڕازیبوونی، سەركردەی بێ جەماوەر دەر بكات. بەڵام كاتێك هەڵبژاردنی جێی مشتومڕ بە شێوەیەكی ترسناك خەوشدار بوو، یان تەنانەت شكست خواردوو بوو، ئیدی ئەم جۆرە میكانیزمە زۆر دوور دەبێت، لەوەی بەس بێت بۆ ڕزگاركردنی جیهان لە دەسەڵاتدارانی گەندەڵ، یان بەرتیلخۆر، یان ناتوانا، ئەمەش هاووڵاتیی خاوەن ڕەخنە پاڵ پێوە دەنێت، بۆ ئەوەی پەنا بباتە بەر توندوتیژی، لە بری سندووقی دەنگدان. بەم جۆرە ڕیزبەندی زنجیرەی بەرەو ژووری پرسی هەڵبژاردن، كە هاووڵاتی و دەسەڵات پێكەوە دەبەستێتەوە، دادەخوڕێت، یان دەپچڕێت.

 

مێژووی هەڵبژاردن

مێژووی هەڵبژاردن، پاڵپشت بە مێژوونووس و سیاسەتناسان، مێژوویەكی فرە ئاوازە، بەوەی پێكەوە دەژی و تێكیش دەئاڵۆسكێت. لەم ڕۆژگارەی ئێمەدا، هەڵبژاردن بووە بە كردارێكی باوی ئەوتۆ، بە ڕاددەیەك وەك ئەوەیە كە پەیوەندییەكی ئۆرگانیی بە دیموكراسییەوە هەبێت. هەڵبەت لە ڕووی مێژووییەوە بۆمان ئاشكرا دەبێت، هەڵبژاردن نەك هەر ئامادەیە و گومانیشمان لە بوونی نییە، بەڵكوو ئەو كۆمەڵێكی فراوان لە كردار و واتا دەپۆشێت. دەنگدان بە بەرزكردنەوەی دەست، بە بانگكردنی ناو، بە نامەنێری، بە بریكاری، یان بەم دواییە بە ئامرازی ئەلیكترۆنی و.. هتد. بە ڕەچاوكردنی ئەو هەموو ئەزموونە كۆمەڵایەتی و سیاسییە، چۆن دەتوانین بیر لە هەڵبژاردن بكەینەوە؟ مێژووی هەڵبژاردن بە كۆدەنگیی مێژوونووس و سیاسەتناسان، مێژوویەكی فرە دەنگە، بەوەی كردار و بەرجەستەییەكان پێكەوە هەڵدەكەن، ئەمانیش زۆر لەوە هەمەڕەنگترن بەو چەشنەی ڕەنگە هەڵبژاردنی هاوچەرخ بیخاتە ڕوو، لە شوێن و كاتیشدا ئاوێتە بە یەك دەبن.

 

شرۆڤە پێكهاتەیەكی هەڵبژاردن

 (For a configurational analysis of elections)

نوربرت ئیلیاس، سۆسیۆلۆگی ئەڵمانی (1897- 1990)، پاڵپشت بە ئەو پێكهاتە كۆمەڵناسییەی خۆی داینا، شرۆڤە نموونەیەكی بۆ توێژینەوە لە كرداری دەنگدان و ململانێی هەڵبژاردن دانا. سەرەتا ئەم چوارچێوەیە بۆ ڕاڤەكردنی مافی دەنگدان لە سەرژمێریی دانیشتووانی فەرەنسا ئامادە كرا، پاشان بە پێزتر كرا و دووبارە داڕێژدرایەوە، بۆ ئەوەی توانای پتەوكردنی شرۆڤەی بەراوردكارانەی پێكهاتەگەلی هەڵبژاردنی هەبێت. سەرەنجام ئامانجی گشتی، بەرهەمهێنانی كۆمەڵناسییەكی سیاسییە، كە ئاوڕ لە دەستاودەستكردنی زانینی پەیوەست بە هەڵبژاردن دەداتەوە.

لەبەر ئەوەی بایەخی بە توێژینەوە لە پرۆسەی دوورمەودا دەدا، نوربرت ئیلیاس، هێندە بایەخی بە پێچ و پەنای كرداری هەڵبژاردن نەدەدا، واش دیارە، ئەو بۆ خۆیشی هێندە بایەخی بە پرۆسەی هەڵبژاردن و پێشكەوتن و بایەخی سیاسییانەی نەدەدا، سەرباری سەرهەڵدانی.

كاتێك لە دوایین ساتەكانی ژیانی لە بارەی ململانێی سیاسی لە ئەڵمانیای سەرەتای ساڵانی (30)ی سەدەی بیستەم پرسیاریان لێ كرد، بە جۆرێك لە شەرمەوە ددانی پێدا نا، چونكە لە ساڵی 1932دا دەنگی نەدا، گوتی: «زمانی سیاسەتمەداران زۆر ڕوون بوو، هێندەش دووپاتیان دەكردەوە و من بە درۆم دادەنان. لە پای هاوسۆزیمەوە زۆر بە گەرمی چووبوومە نێو شەڕی چەپڕەوانەوە، ئەو پەڕی تواناشم بۆ یارمەتیدانیان خستە گەڕ، بەڵام ئایدیۆلۆژیای چەپ واقیعی نەبوو. لە بنەڕەتدا، دیموكراتانی كۆمەڵخواز و سەندیكاكانی –وەك باوكم- باوەڕیان بە دەوڵەتی یاسا هەبوو».

لە بارەی دووپاتكردنەوەی ئەوەی كە هیچ نا، خۆ دەنگدەران دەنگیان دەدا، ئیلیاس لە شێوەی پرسیارێك وەڵامی دانەوە: «ئەوكات وەهمێك دەبێت كە گوایە شتێكت كردووە؟» كەمێ دوورتر لەو ڕێڕەوەی ئەو سەردەم باو بوو، واتە لە كاتی دەسەڵاتی نازیدا، ئەوەشی گوت: «چیدی چوون بۆ دەنگدان شتە سەرەكییەكە نییە، زۆرتر بۆ ئەوە بوو، كە یارمەتیدەر بێت بۆ بەتاڵكردنەوەی باری سۆزەكە، نەك شتێكی دی».

ئەم بێباكییە ڕوونەی لە بارەی پرۆسەی دەنگدان واتای ئەوەی نەبوو، كە ئەو ئاوڕی لە ژیانی سیاسی لە وڵاتەكەی نەداوەتەوە، بەڵكوو ئیلیاس ڕوونی كردەوە و گوتی: «زۆر بە وردی بەدواداچوونم بۆ سیاسەت دەكرد».

وێڕای ئەوە، ئیلیاس كاری بۆ گەڵاڵەكردنی ئامرازگەلێك كرد بۆ شرۆڤەكردنی ململانێی هەڵبژاردن، واش دیارە كارەكەی گەلێك ڕەگەزی سەرەكیی تێدایە بۆ «شیتەڵی كۆمەڵایەتییانە بۆ سیاسەت»، بەكارهێنانی چەمكی «پێكهاتە: configuration» بۆ توێژینەوە لە كرداری هەڵبژاردن، خەسڵەتی ئەوەی هەیە، كە خۆی لە تەنیا پەیوەستكردن بە دوو چەمكی ناوەندی بۆ شرۆڤەی كۆمەڵایەتییانەی كرداری هەڵبژاردن (بازاڕ و سرووت: the market and the ritual) قەتیس ناكات، هەردووكیان هێڵە میتۆدێكی تاك واتا، بە شێوەیەكی زێدەڕۆیانە بۆ كێبڕكێی هەڵبژاردن پەسند دەكەن، یەكەمیان جەخت دەكاتە سەر كێبڕكێی هەڵبژاردنی هاوچەرخانە، دووەمیان بە هۆی شاشیی لە زانین و ئەو سنوورەی بۆ ڕاڤە دەیسەپێنێت.

ئەگەر ئەم بابەتە بۆ كۆمەڵناسیی سیاسی بگوازینەوە، ئەوا دەكرێت بەم جۆرە گوزارشتی لێ بكەین: هەر شرۆڤەیەكی بەراوردكارانە دەبێتە شرۆڤەیەك «وێڕای زانین، بە درێژی باسی ئەو هۆیە بكات كە وای لێ دەكات ئەمە بكات». زەحمەتە مۆركی ڕەگاژۆیانەی بشاردرێتەوە، ئەوەی پەیوەستە بە تێگەیشتن لە ڕووداوەكانی مێژوو. سەبارەت بە پاول ڤاین(1930- 2022)، لە ڕاستیدا، ئەم ڕووداوانە لە ڕێی چەمكەكانەوە ڕێك خراون. ئەم خۆڕزگاركردنە لەو دابەشكارییەی سیستەمی زەمانی دەیسەپێنێت، واتە دانانی ڕواڵەتەكانی بەر لێكۆڵینەوە لە ڕێڕەوی خۆیاندا، ئەمەش تەنیا بە بەرهەمهێنانی گێڕانەوەیەك باسی لێ ناكات، بەڵكوو بە گوێرەی چوارچێوەی شرۆڤەیەكی دینامیكی ڕێك دەخرێت، ئەمیش ملكەچی دانانی دیاردەكانە لە ڕێڕەوی توانای تێگەیشتن، كە زادەی وێناكردنی چەسپاوەكانە.

كۆمەڵناسی بە گوێرەی ئەو چەمكەی ئیلیاس دایهێنا، بە تەواوی لەگەڵ ئەم لۆژیكەدا سازە، لە ڕێی چەمكی پێكهاتەوە، بوارمان پێ دەدات، لێكۆڵینەوە لە كردارەكانی هەڵبژاردن بكەین، كە دەكرێت لە كۆمەڵگەكاندا تێبینی بكرێت، بەوەی هەڵبژاردن و كێبڕكێی هەڵبژاردن لە ڕووی سەربەخۆیی و فەرمییەوە سستە، دروست وەك حاڵەتی ئەو كۆمەڵگەیانەی ئەم پرۆسەیە توانیویەتی شێوەی دامەزراوتر لە ڕووی كێبڕكێی هەڵبژاردن لە نێو بواری دەسەڵاتدا، لە نێویاندا بچەسپێنێت.

چەمكی پێكهاتەی هەڵبژاردن، ئامانجی ئەوەیە ببێتە ئامرازێك بۆ بەروارد لە شرۆڤەی سیاسیدا، جا چ لە ئاستی هاوزەماندا، یان هەندێك كۆت و بەند.

پێكهاتە شرۆڤە هەوڵ دەدات دابڕان دروست بكات –هەندێ جار خۆجێیی، بڕی جاریش جیهانی- لە هاوسەنگیی پەشێوی لە بنەچەی دووبارە پێكهاتنەوە –هەندێ جار پێ بەپێ، بڕێ جاریش كتوپڕ- بۆ پێكهاتەی هەڵبژاردن. سەرەنجام، لێكۆلێنەوە لە گواستنەوە لە پێكهاتەیەكەوە بۆ یەكی دی، بۆ تێگەیشتن لە پەرەسەندنی گشتیی كردەی هەڵبژاردن، زۆر بەرهەمدارە. گۆڕان لە ڕەوشی حكومەت، یان گۆڕانی كردەكی لە ڕیسای گەمەكە، بەڵام هەروەها ئاڵوگۆڕی ناوخۆش، بۆی هەیە ببێتە هۆی، بەڵام بە زۆری بە شێوازێكی كەمتر ڕۆشن، كاریگەری لە نموونەی: زۆربوونی ژمارەی دەنگدەران، سەركەوتنی پێشەنگانی كاری خۆجێ و.. هتد، لەگەڵ ئەوەشدا دەركەوتنی توانای دامەزراوەكانی حزب، بۆ پێكهێنانی قۆرخێكی دەستەجەمعی بۆ دیاریكردنی كاندیدانی هەڵبژاردن، ئەمە پەرەسەندنی هەرە دیارە.

گرێدانی پێكهاتەگەلی هەڵبژاردن بەم شێوازە و بە چەشنێك لە پرۆسەی پەرەسەندن، بوار دەدات، دوور لە هەر حەتمی یان گردەبڕییەك، دینامیكێكی گشتیی خۆی بنوێنێ و شیاوی نموونەی هەڵبژاردنێكی ئازاد و كێبڕكێكار بێت، كە لە پای ئامرازێكی دەنگدان و دەستەمۆكردنی دەنگدەرەوە، بە شێوەیەكی تایبەت سەپێندراوە. ئەو وەرچەرخانەی بووە بە تەوەری بایەخ پێدانی گەلێك ڕێكخراوی نێودەوڵەتیی پەیوەست بە وڵاتانی باشوور، ئەمەش وای كرد، بازاڕێكی ڕاستەقینە بۆ چاودێریكردنی هەڵبژاردن پەیدا ببێت و بڕوانامە پێدانیان، بەوەی خاوەن بەرژەوەندیی دەرەكی، كە هەردەم دەرك بە ڕاستیی خۆجێیی ناكەن، دەبن بە بكەری سەرەكی لە گەڵاڵەكردنی بڕیارێك، گریمانە دەكەن كە لەگەڵ پێوەری نێودەوڵەتیدا كۆكە، واتە لەگەڵ شێوەی تازەی دامەزراوەكان.

پێكهاتە شرۆڤە خەسڵەتی وایە، ئەگەرە پەرەسەندنی دیكە پان ناكاتەوە و پێشەكیش ڕەتی ناكاتەوە، بەوەی كوێرانە پێگیری پاساوگەلی دیموكراسی بێت، كە بە دەم هەڵبژاردنی ئازاد و كێبڕكێكارانەوە باوە. ئەو شێوازەی ئیلیاس وێنای پەرەسەندنی پێكهاتەكانی پێ كرد، لەوە پاشگەزمان دەكاتەوە كە درێژە بەم شێوازە بدەین. ئەو دەڵێت: «لە زۆر حاڵەتدا –ئەگەر لە هەموو حاڵەتەكانیش نەبێت- نەرمونیانیی ئەو پێكهاتانەی مرۆڤ بە سایەی ڕایەڵی گەورەی پەیوەندییانەوە گەڵاڵەی دەكەن، تا ڕاددەی ئەوەی پێكهاتەی هەرە تازە، كە زادەی حاڵەتێكی دیاریكراوە لە پێكهاتەیەكی پێشوو، تەنیا وەرچەرخانێكە لە كۆمەڵێك ئەگەرە وەرچەرخانەوە، كە ئەو پێكهاتەی یەكەمە گرتبوویە خۆی».

ئەو پێكهاتانەی كە فرە پەشێون، وابەستەی هێزی دامەزراوەكانن، كە پتر مەزندە وایە كاری هەڵبژاردنی ئەو جێی پرسیار بێت بە ناوی «ئازادی» یان «دیموكراتی»یەوە. وێڕای ئەمە، ئەوە دووانەیەكە و بەم واتایە، ئەم پێكهاتەیە نموونەیەكی ناوەندگیرە، چونكە بە كردەنی كێبڕكێیەك لە نێو ئەو دووانەیەدا پارێزراوە، ئەو دووانەیەی پێ بە پێ بنیاد نراوە، بۆ بەدەنگەوەچوونی كۆت و بەندی پرۆسەی سەپێندراو، لە كۆتایی ساڵانی بیستی سەدەی نۆزدەمەوە، لە ڕێی جۆشدانی ژمارەیەكی زۆری دەنگدەر لە ڕووبەرێكی زێدە فراواندا، ئەمەش دەبێتە مایەی، كاتێك ئێمە بەم جۆرە ئەو دووانەیە ڕەچاو بكەین، ئەوا بە كردەنی بە سیستەمی هەڵبژاردنی ئازاد و كێبڕكێكارنە دەچێت.

پێكهاتە شرۆڤە، كە من لێرەدا ویستم مۆركی نیشانەدەرانە، لە توێژینەوەی بەراوردكارانەی كردەكانی هەڵبژاردندا بخەمە ڕوو، پێگەیەكی دەگمەنی لە لای ئیلیاس هەیە. ئەمە چەكێك بوو دەكرا بە شێوەی هەمەجۆر بەكار بێت. «بە شێوەیەكی باش لەسەر گرووپگەلی نیمچە بچووكدا پیادە دەبێت، بە هەمان شێوە بەسەر ئەو كۆمەڵگەیانەشدا پیادە دەبێت، كە لە هەزاران، یان ملیۆنان گیانداری پێكەوە گرێدراو پێك هاتووە». دەكرێ پێكهاتە «تا ڕاددەیەك ڕوون بێت»، واتە دەكرێت بەم جۆرە لێی حاڵی بن، لە لایەن یاریزانانەوە، لە حاڵەتی پێكەوە گرێدانی دووسەرەدا، یان پێكەوە گرێدانی «بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆی هەست پێ نەكراو»ـەوە، سەرەنجام ئەم خەسڵەتی شیكارییە وا دەكات، زنجیرەی پێكەوە گرێدانی قەبارەی گۆڕاو لە ڕوانگەیەكی ڕاستەوە، بەر ئەگەر بێت، دواجار هەڵبژاردنێكی جیاواز بێت وەك هەڵبژاردنی هیندستان، كە 814 ملیۆن دەنگدەری لە ساڵی 2014دا خستە جووڵەوە، بە هەمان شێوە هەڵبژاردنی دەیان كەس لە هەڵبژاردنی سەرژمێریی دانیشتووان بۆ نوێنەرێك لە سەردەمی بەدەستهێنانەوەدا.

ئەم دیدگایە دوو خەسڵەتی سەرەكیی پێكهاتە دەخاتە ڕوو: هاوسەنگیی پەشێوییەكان و دابەشبوونی نایەكسانی دەرفەتەكانی هێزی. كاتێك هاوسەنگیی پێكهاتە، لە ڕووی دەرەوە، یان ناوەوە، ڕاست و هەموار دەكرێت، ئەگەری هەیە ئەم پێكهاتەیە بەرەو جۆرێكی دیكە لە پێكهاتە گەشە بكات. هەرچی دابەشكردنی دەرفەتی هێزی نێوان یاریزانانە، لەم حاڵەتەدا دەرفەتی خۆپاڵاوتن، ئەوا تەنیا پشت بە فیزیای كۆمەڵایەتی نابەستێت، كە ئامار بوار دەدات ڕۆشنایی بخرێتە سەر، ئەویش لەسەر بنەمای خەسڵەتی تاكایەتی (وەك خۆم دەنگ دەدەم)، بەڵكوو دروستتر وایە كە پشت بە دابەشكردنی كار ببەستین، كە دەبێت دینامیكییانە تێی بگەین، بە شێوەیەك كە ئیلیاس ناوی نا «توێژینەوەیەكی جینی بە پاشە گەڕانەوە»، ئەمەش شێوازێكە ناكرێ ڕاڤە بكرێت و لێی حاڵی بین، مەگەر بە ئاماژەكردن بۆ پەرەسەندنی ئەو پێكهاتانەی كە سەر بە خۆیانن.

كاتێك كار پەیوەست بە بەراوردی پێكهاتەكان دەبێت، هەر كارە دەبێتە بەر، ئەگەر لە كاتێك بەراورد لە حاڵەتی یەكەمدا لە باشترین حاڵەتەدا بێت، دەبێت مایەی ڕۆشنایی خستنە سەر جیاوازییە دامەزراوەكان، یان خستنە ڕووی دیدگایەكی كولتووری، جا بەرواردكردنی ئەم پێكهاتانە، كردەی هەڵبژاردن لە ڕوویەكەوە و لۆژیكی كاری یاریزانان لە لایەكی دیكەوە، دووپاتی دەكەنەوە. ئەو پەیوەستییانەی بەم شێوەیە ساز دەكرێن، هەرچەندە سەرەتا بە كتوپڕ دابندرێن، لەوە تێپەڕ ناكەن، كە تێگەیشتنمان لە چۆنیەتی داڕشتنی میكانیزمی هەڵبژاردن، لە ڕێڕەوی هەرە پەسند بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی پەرلەمانی بەهێزتر دەكات. ئەو ڕێڕەوانەی بۆ خۆیان كەوتوونەتە نێو كۆمەڵێك زنجیرەی درێژی زۆر پێكەوە گرێدراوی دووسەرەوە. هەروەها ئیلیاس ڕێچكەیەكی تەواوكارانەی توێژینەوەش پێشكەش بە پسپۆڕانی هەڵبژاردن دەكات: لێكۆڵینەوە لە درز (كەلێن) سەبارەت بە وڵاتێكی دیاریكراو دەكات، لە نێوان لۆژیكی كێبڕكێكارانەی هەڵبژاردن كە لە دەرەوە ڕا دەسەپێندرێت، ئەمەش بە زۆری لەم ڕۆژگارەدا ڕوو دەدات. هەروەها پرۆسەی شارستانیەت. ڕوونە كە ئەم درزە ئەمڕۆ بە لای پسپۆڕانی سیاسەتناسییەوە گرنگە، بەڵام شارەزایانی ئابووری لە پلەی یەكەمدا بە لای ئەوەدا دەچن، پێشینە بدەن بە چوارچێوەی شیكارانەی خۆیان لە بارەی سوودی هەڵبژاردن و خەرجییەكەی. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر ئەم چوارچێوە شیكارە خەسڵەتی فەرامۆشكردنی سكاڵای باوی ڕۆشنبیرانە لە بارەی وڵاتانی باشوورەوە هەبێت، بەڵام لە ڕاستیدا ڕەنگە ببێتە مایەی ملكەچكردنی توێژینەوە لە كردارەكانی هەڵبژاردن، ئەویش لە پای توانای ئەوە كە ببێتە بەشێك لە ڕێسای حوكمڕانیی هۆشمەند، بۆ كەمكردنەوەی توندو تیژی و ڕۆنانی سیستەمی نوێی كۆمەڵایەتی.

 

كەموكوڕی و شكست هەڵبژاردن پووچەڵ دەكەنەوە

هەندێك لە كەموكووڕی و شكستەكان هەڵبژاردن پووچەڵ دەكەنەوە. زۆرجار، ناڕازییان دوور دەخرێنەوە و دەستكاریی سنووری ناوچەی هەڵبژاردن دەكرێت. بانگەشەكانی هەڵبژاردن بوارێكی نایەكسان بۆ حزبەكان دابین دەكات. میدیای سەربەخۆ بێدەنگ دەكرێت. هاووڵاتیان لەو بژاردانەی كە لەبەردەستیاندان بێئاگا دەبن. بە هۆی خوێنڕشتنەوە پرۆسەی دەنگدان پەكی دەكەوێت. سندوقەكانی دەنگدان پڕدەكرێنەوە. دەستكاریی ژماردنی دەنگەكان دەكرێت. حزبە ئۆپۆزسیۆنەكان دەكشێنەوە. ڕكابەرەكان قبووڵكردنی بژاردەی گەل ڕەت دەكەنەوە. ناڕەزایەتییەكان پرۆسەی دەنگدان پەك دەخەن. بەرپرسان سەرچاوەكانی داهاتی دەوڵەت دەقۆزنەوە. تۆمارەكانی هەڵبژاردن كۆن دەبن. بەربژێران بە نهێنی كۆمەك دەبشنەوە، دەنگەكان دەكڕدرێن. بانگەشەكانی هەڵبژاردن بە پارەی نهێنی بەڕێوە دەچن. ڕێساكانی پارەداركردنی سیاسی ئاسان دەبن. كارتەكانی دەنگدان لای بەرپرسانی ناكارامەی ناوخۆ نامێنن. بەربژێرانی ئێستا لەچاو ڕكابەرە كاریگەرەكان پارێزبەندییان دەبێت. گردبوونەوەكانی هەڵبژاردن دەبنە هۆی نانەوەی ئاژاوەگێڕی. بەربژێرانی ژن ڕووبەڕووی جیاكاری دەبنەوە، كەمینە نەتەوەییەكانیش تووشی چەوسانەوە دەبن. ئامێرەكانی دەنگدان پەكیان دەكەوێت. ڕیزەكانی دەنگدان درێژتر دەبنەوە. مۆرەكانی سندوقی دەنگدان دەشكێن. هاووڵاتیان بە كارتێك زیاتر دەنگ دەدەن. یاساكان مافی دەنگدان پێشێل دەكرێن. ناوەندەكانی دەنگدان بەردەست نابن. بەرنامەسازییەكان پەكیان دەكەوێت. مەرەكەبی دەنگدان لە پەنجەكان لادەبرێن. دادگاكان بە بێلایەنی سكاڵاكان یەكلایی ناكەنەوە. دەكرێت هەریەكێك لەم كێشانە هەڵبژاردنێكی مشتومڕاوی بێننە ئاراوە، كە تەحەددای درێژخایەنی دادگا دەكەن، هەروەها بایكۆتی ئۆپۆزسیۆن، ناڕەزایەتیی گشتی، یان لە خراپترین حاڵەتدا، توندوتیژیی كوشندە بەرهەم دەهێنێت. لە هەندێك حاڵەتدا شكستەكان مەبەستدار دەبن؛ لە شوێنەكانی دیكەدا بە ڕێكەوت سەرهەڵدەدەن، هەرچەندە زەحمەتە كامیان دیاری بكرێت.

كێشەی ڕەفتاری دەنگدەرانی دوودڵ

لە ڕاستیدا كێشەی ڕەفتاری دەنگدەرانی دوودڵ پێشتر بووەتە جێی مژارێك بۆ زۆر مشتومڕ و وتوێژ، بەڵام لێكۆڵینەوە لە پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و فیكری ئەم گرووپە هێشتا بە شێوەیەكی سیستماتیك ئەنجام نەدراوە. فەقیهی دەستووری فەرەنسی مۆریس دوڤێرجیە (١٩١٧-٢٠١٤) چەند گریمانەیەكی لەسەر پرسی دەنگدەرانی ڕاڕا خستەڕوو.

تێبینی ئەوە دەكرێت كە جووڵاندنی یەك لەسەر دەی دەنگی ئینگلیزەكان بەسە بۆ گۆڕینی تەواوی ئاراستەی سیاسیی بەریتانیا. ئێستا بە لێكۆڵینەوە لە پێكهاتەی ئەم یەك لەسەر دەیە، بە قووڵی دەتوانین بگەینە ئەو ئەنجامەی كە ئەم یەك لەسەر دەیەی دەنگی ئینگلیز تەنیا بەشێكە لە دەنگدەران.

 دەكرێت تێبینی ئەوە بكرێت كە ئەم بەشە نوێنەرایەتیی زیندووترین و گەشەسەندووترین بەشی دانیشتووان دەكات، بەشێكە كە دواجار زۆرترین توانای كردەی سیاسی هەیە، هاوكات ئەو بەشەیە كە دەزانێت چۆن سوود لە وانەكانی ئەزموون وەربگرێت و دواتریش ڕەفتاری هەڵبژاردنی خۆی دیاری بكات، متمانەی خۆی دەدات بە حزبێك دوای چالاكییەكانی پێشووی و ملكەچی ڕەفتاری داهاتووی دەبێت، لە كاتێكدا نۆ لەسەر دەی ئەوەی ماوەتەوە بەهۆی وابەستەیی نەریتی خۆیان بە حزبێكەوە كە بە شێوەیەكی كردەیی دەستبەردارییان دەبن، ئامادە نین ئەنجامی ئەرێنی ببینن و دەنگ بدەنە هەر دەسەڵاتێك. بەڵام نووسەرانی دیكەش هەن كە بۆچوونی تەواو پێچەوانە دەردەبڕن. بۆ نموونە ڕامسای مویر (Ramsay Muir)، وەك ئاماژە بۆ ڕووداوەكانی وەك بڵاوبوونەوەی نامەكەی زینۆڤیێڤ Zinoviev چوار ڕۆژ پێش هەڵبژاردنی گشتیی بەریتانیا لە ساڵی ١٩٢٤دا، توانی ئەوە بنووسێت كە دەنگدانی بەردەست the floating vote represented نوێنەرایەتیی لاوازترین و كەم خوێندەوارترین و كەمترین دانیشتووی دەنگدەران دەكات. ئەوانەی دەتوانن لێرە و لەوێ بكەونە حاڵەتی ترس و دڵەڕاوكێی كتوپڕ و دروشمی هەڵبژاردن و بانگەشەی چەواشەكاریی ناوزڕاندنی نهێنی یان بەڵێنی خەیاڵی ڕێبەرایەتی بكرێن. لە ئینگلتەرا گۆڕینی بەشێكی كەمی دەنگدەران ڕەنگە سەركەوتن بۆ لایەنێك یان لایەنێكی دیكە بهێنێتە ئاراوە، لە كاتێكدا هەموو بۆچوونەكانی پیاوانی ماقووڵ كە ناتوانرێت بەم شێوەیە مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت هیچ بەهایەكیان نابێت. نووسەرانی دیكەش بۆچوونگەلێكی هاوشێوەیان داڕشتووە. بەڵام پێدەچێت پێچەوانەی بیرو بۆچوون لەوەتەی ئەرستۆ (٣٢٢ پێش زایین كۆچی دوایی كردووە) لایەنگری زیاتری بەدەستهێنابێت.

ئایا تاقیكردنەوە ڕێگەمان پێدەدات لە نێوان ئەم دوو گریمانەیەدا یەكێك هەڵبژێرین، بە مەبەستی لێكۆڵینەوە لە كێشەكە لەسەر ئاستی ئەزموونییەوە؟

پۆڵ لازارسفێڵد لێكۆڵینەوەیەكی قووڵی لەسەر كاریگەرییەكانی بانگەشەی هەڵبژاردن لە ناوچەی كەرتی ئێری لە باكووری ئەمریكا ئەنجام دا. بەپێی ئەنجامی ئەم توێژینەوەیە، ئەو كەسانەی لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا بۆچوونەكانیان گۆڕیوە، زیاتر لەو گرووپە دەنگدەرانە بوون كە سەبارەت بە سیاسەت پەرۆش و هاندراو بوون. ئەمانە ئەو دەنگدەرانەن كە كەمترین گرنگییان بە هەڵبژاردن و ئەنجامەكانیان داوە. ئەوانەی كەمتر گرنگییان بە گفتوگۆی سیاسی دەدا. ئەو كەسانەی بۆچوونێك پێكدەهێنن و لە كۆتا خولەكدا بڕیار لەسەر دەنگەكانیان دەدەن، ئەوانە زۆرجار ئەو كەسانەن كە ڕایەك پێكدەهێنن، لە ساتی كۆتاییدا بڕیار لە دەنگدان دەدەن و دەكەونە ژێر هۆكارگەلی دەرەكی، بۆ نموونە، كاریگەریی كەسێكی نزیك لە خۆیان. لازارسفێڵد دەڵێت: ئەم ئەنجامە چاوەڕواننەكراو بوو، چونكە شارەزایانی سیاسی زۆرجار لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا دەیانگوت دەنگدەرێكی زیرەكتر و ئارەزوومەندتر دەنگ بە بەربژێرێك بەسەر بەربژێرێكی دیكەدا دەدات، لەمیانی ئاشنابوونی زیاتر بە بەرنامەكەیان. لە ڕاستیدا كەم كەس بەپێی ئەو شێوازە چەقبەستووە هەڵسوكەوت دەكات. پێوەری دەنگدەرێكی دیموكراسیخوازی عەقڵانی و دەستپاك دەنگدەرێكی بێلایەنە كە ڕاستگۆیانە هەوڵ دەدات دەرئەنجامەكانی دەنگەكەی هەڵسەنگێنێت و لە ڕوانگەی بەرژەوەندیی هەموو وڵاتەوە حوكم لەسەر بەهای بەربژێرەكان بدات.

لازارسفێڵد ڕای وایە كە ئەو كەسانەی لە كۆتا ساتدا بۆچوونێك پێكدەهێنن، زیاتر بەپەرۆشن، ئایا ئێمە ئەو كاتە وا دابنێین كە زۆرینەی ئەو كەسانەی پێش دەستپێكردنی بانگەشەی هەڵبژاردن و ئەو پڕوپاگەندە چڕانە حزبەكانیان گۆڕیوە، ئەو كەسانە بوون كە لە چاو ئەوانی دیكەدا گرنگییان زیاتر بە پرسە سیاسییەكان داوە؟ پێناسەكردنی ئەم پرسیارە ئاسان نییە، بەڵام دەتوانین بە بەراوردكردنی توێژینەوەكانی هەڵبژاردن كە لە شوێنی جیاواز و لە كاتە جیاوازەكاندا ئەنجامدراون، بە ڕوونیتر ببینین. زۆرێك لە لێكۆڵینەوەكان لەسەر ڕەفتاری دەنگدان لە ئەمریكا و ئەوروپا ئەنجامدراون، ئەمەش لەژێر بارودۆخێكی ئەوەندە جۆراوجۆردا بووە كە بە ئاستێكی باش ڕێگە بە لانیكەم هەندێك هەوڵی گشتاندن بدرێت.

سەرەتا دەتوانین لە خۆمان بپرسین دەربارەی بنەما تیۆرییەكانی ئەم جۆرە گشتاندنانە. لە توێژینەوەیەكدا كە لە كۆنفرانسی ئەمریكی بۆ توێژینەوەی ڕای گشتی پێشكەشكرا، ستیوارت رایس Rice هەوڵیدا هێڵگەلێكی پانی گریمانەیەكی بیركاری بخاتەڕوو، كە مەبەست لێی ڕوونكردنەوەی ڕەفتاری دەنگدەران بوو لە ناوچەیەك كە لە بێباكیدا مامناوەندە.

لۆژیكی ڕایس بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ وا گریمانە دەكات كە هەر دەنگدەرێك بەركەوتەی ژمارەیەكی زۆر كاریگەریی جیاواز و ناپەیوەندیدار دەبێت، كە ئەوەش هەرگیز لە ژیانی سیاسیدا ڕوونادات. ئەو كاریگەرییانەی كە لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا لەسەر دەنگدەر دروست دەبن، زۆر دوورن لەوەی بە ڕێكەوت دیاری بكرێن.

بەڵام ئایا دابەشكردنی بیروبۆچوونەكان بەپێی یاسایەكی بیركاری دیاری دەكرێت؟ ئایا دابەشكردنی بۆچوونەكان لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی هاوتایە لەگەڵ چینی ناوەڕاست؟ ئەم بۆچوونە زیاتر جێی متمانەیە. ئەمەش لەبەرئەوەی دژایەتیی نێوان دەوڵەمەند و هەژاران زۆرجار مژاری باڵادەست دەبێت لە سیاسەتدا و، گروپی خاوەن داهاتی مامناوەند بە شێوەیەكی سروشتی مەیلی بەرەو هەڵوێستێكی ناوەندگەرایی دەبێت، هەندێك جار لایەنگری حزبێك و هەندێك جاریش حزبێكی دیكە. وا دیارە لەم ساڵانەی دواییدا لە ئینگلتەرا وابووبێت. بەڵام لە سیاسەتدا باو و ئاساییە كە دابەشبوونی جوگرافی، یان ئایینی گرنگتر بێت لە جیاوازییەكانی ئابووری. لەم حاڵەتانەدا، پێویست دەكات كە ئێمە بەدوای پێوەرێكی دیكەدا بگەڕێین بۆ وەسفكردنی دەنگدەری ئاسایی، بەم پێیە پرسی ئایینی لە سەردەمی كۆماری سێیەمدا ڕۆڵێكی گەورەی لە سیاسەتی فەرەنسادا هەبووە. لە شاری سارت كە یەكێكە لە كانتۆنە تایبەتەكانی ڕۆژئاوای فەرەنسا، ئەنجامی هەڵبژاردنەكان زیادبوونی مەیلی كۆمارییەكانی نیشان دا هەركاتێك حكومەتی پاریس سیاسەتێكی مامناوەندی بەرامبەر بە كەنیسەی كاسۆلیكی گرتبێتەبەر.

لە یەكەم هەوڵدا بۆ داڕشتنی یاسایەكی گشتی، دەتوانین بڵێین ئەو دەنگدەرانەی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن دیاری دەكەن، خۆیان لە نێوەندی دوو جەمسەری پێچەوانەی نێو سیاسەت دەبیننەوە، ئیدی ئەو دوو جەمسەرە بەرجەستە بن لە دژبەرە كۆمەڵایەتی، یان ئاینییەكان، یان پانتاییەكی جوگرافی، یان تێكەڵێك بن لەم هۆكارانە، یان توخم و ڕەگەزەكانی دیكە. لەگەڵ ئەوەشدا، ڕەوایە بڵێین كە جەمسەرگیری نێو ژیانی سیاسی باوترین دیاردەیە. ئەوەش شتێكی سروشتییە كە لە سایەی سیستمێكی فرەحزبی و هەروەها سیستمی دوو حزبیشدا بۆچوونە سیاسییەكان بە ئاڕاستەیەكدا بڕۆن بۆ ئەوەی یەك بگرن لە بەرژەوەندی یان دژ بە كۆمەڵەیەكی دیاریكراو لە پەیوەندیدا بە پرسە سەرەكییەكانەوە، بەو پێیە جیاوازییەكان لەبارەی خاڵەكانی دیكەوە گرنگییەكی لاوەكییان هەیە.

بە گەڕانەوە بۆ پرسیارەكەمان، ئایا دەكرێت بەشی مامناوەندی دەنگدەران بە ڕەگەزێكی سەقامگیری لە ژیانی سیاسی دا هەژمار بكەین؟ پێدەچێت پەند و وانەكانی مێژوو ئاماژە بەوە بكەن- هەروەك دواتر بەدی دەكەین- كە هەندێ جار وەڵامەكە ئەرێنییە، و هەندێ جاریش ئەم وەڵامە نەرێنییە. لە كاتی هاتنەئارای ململانێیەكی توند لە نێوان دوو لایەنی توندڕەوەدا، دەنگدەرەی ڕاڕا هاوشێوەی كەسێكە كە لە نێو بەلەمێكدایە و شەڕی ژیان دەكات لە نێو دەریایەكی هەڵچوو و هەڵكشاودا، و هەندێ جار قورسایی خۆی دەخاتەسەر لایەكی بەلەمەكە و هەندێ جاریش سەنگی خۆی دەخاتە سەر لایەكی دیكەی بەلەمەكە. و پارێزگاریكردنیش لە هاوسەنگییەكە تەنها بەند نییە بە قورسایی و سەنگییەوە، بەڵكو لە هەمان كاتدا پەیوەستە بە كارامەی و لێهاتوییەكەیەوە. واتە ڕەنگە بتوانێت جڵەوی دۆخەكە بكات، بەڵام بۆی هەیە دەریاوانێكی ناكارامە بێت، و ڕەنگە هەوڵ و تەقەلاكانی تەنها ببنەهۆی خێراتركردنی ڕوودانی كارەساتەكە.

بۆی هەیە دەنگدانی ڕاڕا ببێتە هۆی هۆكارێكی هێنانەئارای هاوسەنگی لە نێوان دوو حزبدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگە ئاماژە بە هەندێ لەو ڕەگەزانەی ناسەقامگیری بكەین كە بۆی هەیە دەنگدەرە ڕاڕاكان بیهێننە نێو ژیانی سیاسییەوە، ئەوەش شایەنی ئاماژەپێكردنە ئەوەیە كە ئەو نووسەرانەی پێیان وایە دەنگدانی ڕاڕا هۆكارێكە لە هۆكارەكانی پشێوی لە بواری سیاسەتدا بە شێوەیەكی گشتی بیری لەم ڕاڕاییە لە نێوان حزبە تەقلیدییەكان ناكەنەوە، بەڵكو بیر لەو ڕۆڵەش دەكەنەوە كە دەنگدەرە ڕاڕاكان بینیویانە لە كاتی سەركەوتنە فاشیستییەكاندا، و بە شێوەیەكی دیاریكراوتر لە میانەی سەركەوتنی ئیشتراكییەتی نیشتیمانی لە ئەڵمانیادا. و ئاشكرایە ئەو ئەڵمانییانەی دەنگیاندا بە پارتە ناوەندەكان نزیكەی هەموویان لە بەرژەوەندی هیتلەر دا لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1932دا.

پرۆفیسۆری فەڕەنسیی بە ناوبانگ ئەندریە سیگفرید (SIEGFRIED) لە میانەی توێژینەوەیدا لەبارەی ڕۆژئاوای فەڕەنسا وە ئاماژە بەوە دەكات كە دەكرێت بزوتنەوە سیاسییەكان لە چەند ناوچەیەكی دیاریكراودا سەركەوتن بەدەست بهێنن، كە دابەشبوونە تەقیلیدییەكانی ژیانی سیاسی فەڕەنسا گرنگییەكی كەمیان هەبوو، ئەوە بوو هەڵبژاردنەكان بوونە هۆی ئەوەی خەڵكی لە بارێكی نەرێنیدا بن، تەنها لە چەند سەردەمێكی دیاریكراوی ورووژانی سیاسیدا نەبێت كە بە شێوەیەكی كتوپڕ دەبێتەهۆی هەژانی خەمساردی دەنگدەران و گوڕوتین و بزاوتێكی بۆ دروست دەبێت، ئیدی لەو كاتەدا گرنگ نییە كە ئایا ئەو كەسە یان جوڵەكانی نوێنەرایەتی ڕاستڕەوی ئاینی یان چەپڕەوی بەرهەڵستكار بۆ پیاوانی ئاینی بكات. واتە هیچ بایەخدانێك نەبوو لەلایەن دەنگدەرانەوە كە شایەنی ئاماژەپێكردن بێت بە سیاسەتی حزبی تەقلیدی لەو هەڵبژاردنانەی كە خەسڵەتی ڕاپرسیان نەبوو، هەندێكیان دوودڵ بوون لە نێوان ڕاستڕەو و چەپڕەوەكان و هەندێكییان هەر دەنگیان نەدا.

شتێكی سرووشتییە كە بڵێین: بە مانایەك لە ماناكان ئەو دەنگدەرانەی كە كەمتر پەیوەستن بە پارتەكانەوە، ئەگەری زیاتریان لێدەكرێت كە دەنگدانیان بە كەسێك بە هۆی سەرنجڕاكێشی كەسایەتی – دەنگپێدراوەوە- بێت. سیگفرید ئاماژە بەوە دەكات، كە هەندێ جار دەنگدەرە دوودڵەكان بە بێ ڕەچاوكردنی پارتە سیاسییەكان شوێنكەوتەی پاڵێوراوێكی جەماوەری دەبن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، ئەمە دیاردەیەكی نموونەییە لە كات و سەردەمە ئارامەكاندا. لە كاتی ململانێكاندا پارتە سیاسییەكان دەتوانن لایەنگرە دوودڵەكانیان سازبدەن لەم ناوچەیەی كە ململانێیەكی ئاینی توندی تێدایە، كە تێیدا سەرنجڕاكێشانی سیاسی سەركەوتوو نابێت لە سەركردایەتیكردنی دەنگدەران بۆ سنورێكی دوورتر لە كەمەندكێشكردنی بێبەرییانە، لەبەر ئەوە كارێكی زەحمەتە كە بتوانرێت لە گشتاندنێك بكرێت لەسەر بنەمای ئەزمونە ئاماژەپێكراوەكانی هەڵبژاردنەكانەوە، و بۆی هەیە ئەوە بووترێت كە دەنگدەرە ڕاڕاكان پتر دەكەونە ژێر كاریگەریی بزوتنەوەكانی ڕاپرسییەوە، كە تێیدا بەشێكی گەورەی دەنگدەران دەردەكەون تێیدا و تەنیا پێگەیەكی مامناوەندیان نابێت لە نێوان دوو حزبەكە، یان دوو كۆمەڵەی حزبەكەدا كە بایەخ نادەن بەو پرسانەی كە ناكۆكن لەبارەیانەوە، یان كاتێك دەنگدەرە سەربەخۆكان جۆرێك لە نامۆبوونیان بەسەردا دێت و دەبنە گرووپێكی دوورەپەرێز لە تەوەری سەرەكیی ژیانی سیاسی وڵاتەكەوە.