نیداء عەبدوڵڵا، بەڕێوەبەری سەنتەری بڵاوكردنەوە و ماركیتینگە بۆ پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی عێراق بۆ ساڵی 2024 لە وەزارەتی پلاندانانی فیدڕاڵی، ئامانجی ئەم سەنتەرە ئەوەیە كە هاووڵاتیان بە ئامانج و گرنگیی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە سەرانسەری عێراق ئاشنا بكات، ڕوونكردنەوەشی ئەوەیە كە پرۆسەی سەرژمێریی گشتی، پرۆسەیەكە بۆ خزمەتی پلان و پڕۆگرامەكانی پەرەپێدان كە دەبێت لە كاریگەرییە سیاسییەكان جیا بكرێنەوە. لە میانەی بەشداریكردنی لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی)، بە زمانی داتا و ژمارە و لە چوارچێوەی پێشكەشكردنی پرێزەنتەیشنێكدا زۆر بە وردی ئامانج و گرنگیی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا بەمجۆرە خستە ڕوو.

 

زۆر سوپاسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، كە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئەم پرسە گرنگە ئێمەی بانگهێشت كردووە، بۆ ئەوەی لەم پەنێڵەدا قسە لەسەر پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا بكەین، كە ماوەی نزیكەی سێ دەیەیە ئەم پرۆسەیە لە عێراقدا ئەنجام نەدراوە.

بۆ ئەم گفتۆگۆیە ئێمە لە وەزارەتی پلاندانانی فیدڕاڵی ئەم پرێزەنتەیشنەمان بە ناونیشانی «سەرژمێریی عێراق . پەنجەرەیەك لەسەر ئایندەی نیشتمان» ئامادە كردووە، دەخوازم لەسەر سكرین نمایشی بكەم و پاشان لەسەر خاڵەكانی ڕوونكردنەوەی پێویست دەدەم.

گرنگیی هەرەمی دانیشتووان بۆ ئێستا و داهاتووی عێراق

- پرسیاری سەرەكی ئەوەیە: ئایا هەرەمی دانیشتووان بۆ ئێستا و داهاتووی عێراق لە چی ئاگادارمان دەكاتەوە؟ چۆن جیاوازییەكانی قۆناغەكانی تەمەن كاریگەری دەبێت لەسەر لایەنە جیاوازەكانی ژیان هەر لە ئابووری تا دەگاتە خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییەكان؟

لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێین: هەرەمی دانیشتووان وەك نەخشەی ڕێگە وایە بۆ تێگەیشتن لەو ئالنگارییانەی ڕووبەڕووی وڵات و بە دیاریكراوی پەرەپێدانی داهاتوو دەبێتەوە. لە ڕێگەی شیكردنەوەی ئەم هەرەمەوە، ئێمە دەتوانین ڕێژەی لاوان و بەتەمەنەكان دیاری بكەین، مەزندەش بۆ گۆڕانكاریی هێزی كار لە داهاتوو گوشار لەسەر خزمەتگوزارییە گشتییەكان بكەین.

هەرەمی دانیشتووان بە پەنجەمۆری هەر كۆمەڵگەیەك دادەنرێت، چیرۆك و مێژووەكەی ئاشكرا دەكات. لە عێراقدا هەرەمی دانیشتووان چیرۆكێكی سەرنجڕاكێشمان بۆ دەگێڕێتەوە، بە ڕێگەی شیكردنەوەی ئەم هەرەمە، هەوڵ دەدەین لە پێكهاتەی دانیشتووانی ئێستا تێبگەین، مەزندەش بۆ گۆڕانكارییەكانی داهاتوو بكەین، كە كاریگەری لەسەر لایەنە جیاوازەكانی ژیان لە عێراقدا دەبێت.

- پرسیاری دیكە ئەوەیە گرنگترین ئالنگاریی دیمۆگرافیا كامەیە؟ ئایا دەرفەتی گونجاو هەیە بۆ ئەوەی ئەم ئالنگارییە بگۆڕین بۆ دەرفەت؟

لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێین: بەپێی تازەترین مەزندەی دانیشتووان بۆ پێكهاتەی تەمەن، مەزندەی ئەوە دەكرێت كە ئێستا عێراق گەیشتووەتە قۆناغێك كە ژمارەی دانیشتووانی گەیشتووەتە لوتكەی دیمۆگرافیا (الهبة الدیموغرافیة)، لەوانەشە پێش كۆتایی ئەم دەیەیە بگاتە ئەم لوتكەیە. هەر بۆیە ئاكامەكانی سەرژمێریی گشتیی داهاتوو دەبێتە دەرفەتێكی باش بۆ باشتركردنی پێشبیینەكانی دانیشتووان و گۆڕینی پێكهاتەی تەمەنی دانیشتووان، هەروەها دابینكردنی داتا سەبارەت بە ئاستی تەمەنی توێژەكانی كۆمەڵگە، بەوەش لایەنەكانی پلاندانان و جێبەجێكردن دەتوانن پێداویستییەكانی پەرەپێدان وەك «قوتابخانەكان، نەخۆشخانەكان، خزمەتگوزارییەكانی شارەوانی» دیاری بكەن و وەك پێویست دەستەبەریان بكەین.

 

سەرژمێری و پێوەرەكانی پەرەپێدان

بەهای هەر نەتەوەیەك، یان وڵاتێك بەندە بە دانیشتووانەكەی و ئەو سیفەت و تایبەتمەندییانەی كە هەیانە، بەهای سەرژمێرییش بە زانینی تایبەتمەندیی كۆمەڵایەتی و ئابووری و دیمۆگرافی ئەو تاكە دەردەكەوێت، كە لە وڵاتەدا نیشتەجێن. هەر بۆیە زۆر ئەستەمە بتوانرێت میكانیزمێك بۆ كۆكردنەوەی داتا لەسەر تایبەتمەندیی تاكەكان و ئەو خزمەتگوزارییانەی تایبەتمەندن بە دانیشتووانەكەی و دامەزراوەكانی، گشتگیرانە كۆبكەینەوە، بێجگە لە ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان، بۆیە ناتوانین چڕیی دانیشتووان و دابەشكردنی سەرچاوەكان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە ڕێك بخەین، ئەگەر داتای ڕاستەقینە و واقیعیمان لەبەر دەست نەبێت.

سەرژمێری، پرۆسەیەكی سیستماتیكە بۆ كۆكردنەوەو تۆماركردنی داتاكان بۆ هەموو ئەو تاكانەی لە پێگەیەكی جوگرافی دیاریكراو و لە كاتی دیاریكراودا لێی دەژین، هەروەها پرۆسەیەكی سیستماتیكە بۆ كۆكردنەوەی داتای دیمۆگرافی و كۆمەڵایەتی و ئابووری كە پەیوەندیدارە بە هەموو ئەو تاكانەی لەو نیشتمانە دەژین و ئامڕازێكە بۆ بەدیهێنانی پەرەپێدانی بەردەوام و دابەشكردنی سەرچاوەكان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و، لە میانەی شرۆڤەكردنی داتای سەرژمێرییەكە، دەتوانرێت پێداویستییەكانی دانیشتووان دیاری بكرێت و پلان بۆ وەبەرهینان و بەرەوپێشبردنی ئەو سیاسەتانە دابنرێت، كە دەبێتە هۆكارێك بۆ باشتركردنی كوالێتیی ژیان بۆ سەرجەم هاووڵاتیان.

 

گرنگیی سەرژمێریی گشتیی عێراق لە ساڵی 2024

سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان پرۆسەیەكی سەرەكییە بۆ هەر دەوڵەتێك، وێنایەكی گشتگیر و ورد بۆ كۆمەڵگە لە ساتەوەختێكی دیاریكراودا دروست دەكات. ئەو داتایانەی كۆدەكرێنەوە كە ڕۆڵێكی گرنگ و یەكلاكەرەوە دەگێڕن لە دروستكردنی ئەو بڕیارانەی پەیوەندیدارن بە گەشەپێدان و پلانی ئایندەیی وەك «پلاندانان بۆ خزمەتگوزارییەكان، هەڵسەنگاندنی ئەدا، پشتگیریی توێژینەوەی زانستی، دیاریكردنی پێداویستییە تایبەتەكان، پەرەپێدانی ئابووری، پلاندانانی ئاوەدانی».

لایەنێكی گرنگی دیكەی بایەخی سەرژمێری ئەوەیە كە سەرژمێریی گشتی وەك وێنەیەكی فۆتۆگرافی كۆمەڵگەیە لە ساتەوەختێكی دیاریكراودا و، میكانیزمی سەرەكییە بۆ تێگەیشتن لە گۆڕانكارییانەی كە لە كۆمەڵگە ڕوو دەدەن و پێویستیان بەوەیە پلانی ئایندەیان بۆ دابنرێت.

 

بڕیاردان بۆ جێبەجێكردنی سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا

لە بەرواری 18ی تەموزی 2023 ئەنجومەنی وەزیرانی فیدڕاڵی ڕەزامەندی لەسەر پێداویستیەكانی جێبەجێكردنی سەرژمێریی گشتی كرد، ئەم پێداویستییانە پێشنیار و ڕاسپاردەكانی وەزارەتی پلاندانان و دەستەی ئامار و ڕێكحستنی زانیارییە جوگرافییەكان دیاریان كردبوو.

ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدڕاڵی، 18 بڕگەی لەخۆی گرتووە، گرنگترینیان داوا دەكات كە وەزارەتی پەروەردە فەرمانبەرانی پەروەردە و مامۆستایان بۆ جێبەجێكردنی چالاكییەكانی سەرژمێریی گشتی تەرخان بكات، هەروەها وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندن و لایەنە پەیوەندیدارەكانی ئاسایش گەرەنتی گواستنەوەی داتاكان بە شێوازیكی نهێنی و سەلامەت دابین بكەن و، هەردوو وەزارەتی پەروەردە و خوێندنی باڵاش ڕادەسپێرین بۆ ئەوەی پشتگیری كاری ئەلیكترۆنیی پرۆسە بكەن و دەوامی خۆیان بە ڕێكوپێكی بكەن، بۆ ئەوەی هەتا ڕۆژی 5ی تشرینی دووەمی 2024 فۆڕمی وەرگرتنی قوتابیان لە كۆلێژ و پەیمانگاكان تەواو كرابێت.

لە دوای دەرچوونی ئەم بڕیارە حكومەتی فیدڕاڵی ئاسانكاری بۆ دابینكردنی هەموو پێداویستییەكانی جێبەجێكردنی سەرژمێریی گشتی كردووە، وەك تەرخانكردنی بوودجەی گونجاو، دەركردنی بڕیار و ڕێنمایی بۆ پارێزگاكان و دەستە و لایەنە بەرپرسەكان، بۆ ئەوەی پشتگیریی تەواوی فەرمانگە دەستەی ئاماری هەموو پاریزگاكان بكەن.

ئەو ئامادەكارییانەی هەتا ئێستا تەواو بوون:

- سیستمی زانیارییە جوگرافییەكان.

- بونیادنانی سەنتەری داتاكان.

ئەم سەنتەرە ‌بڕبڕەی پشتی پرۆسەی شیكردنەوەی داتاكان و بەرهەمهێنانی ئاماری دیمۆگرافی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییە و بە بەردی بناغەی دروستكردنی بڕیارەكانی حكومەت و پلاندانانی داهاتوو دادەنرێت.

- گواستنەوەی ئەلیكترۆنیی داتاكان بە پارێزراوی.

- پاراستنی تایبەتمەندی: ڕێگرتن لەوەی كەسانی ڕێگەپێنەدراو دەستیان بە داتا هەستیار و كەسییەكان ڕابگات.

- پارێزگاری لە نهێنیی داتاكان: ڕێگرتن لە دزەكردنی زانیارییە نهێنییەكانی بازرگانی و حكوومی و تاكەكەسی.

- گەرەنتیی سەلامەتی داتاكان: پاراستنی داتاكان لە ونبوون و خراپبوون لە كاتی گواستنەوەدا.

- ڕاهێنانی ستافێكی جۆری كە شارەزاییان لە پڕۆگرامەكانی ئەلیكترۆنی هەبێت.

وەبەرهێنان لە ستافێكی جۆری، وەبەرهێنانە لە ئاسایشی دامەزراوە و پاراستنیەتی لە هەڕەشە سایبەرییەكان.

ئەنجامدانی سەرژمێری ئەزموونی لە 30ی ئایاری 2024.

ئامانج لە ئەنجامدانی سەرژمێری ئەزموونی بۆ تاقیكردنەوەی هەموو ئامێرەكانی پرۆسەی سەرژمێرییە، لەوانە فۆڕم و بنەماكانی وردبینیی ئامێری بۆ دڵنیابوون لە كوالێتیی تاپلێتەكان و سیستمی زانیارییە جوگرافییەكان و سیستمی گواستنەوەی داتاكان بە پارێزراوی.

لەو سەرژمێرییە ئەزموونییەدا، 86 گەڕەك بەسەر 18 پارێزگا دابەش كراون كە 46 گەڕەك بۆ گوندەكان و 40 گەڕەكیش بۆ ناوەندەكانی شار تەرخان كرابوون. لە جێبەجێكردنی ئەم پرۆسەیە 764 توێژەر و تەكنیكی و كارگێڕی لە ئەندامانی دەستەی ئامار بەشدارییان كردووە.

بۆ ئەم پرۆسەیە هەوڵی هاوبەشی نیشتمانی خراوەتە گەڕ، هەتا ئێستا 120 هەزار توێژەر و تۆماركەر ئامادە كراون، 80 هەزار توێژەر بۆ ڕۆژی سەرژمێری ڕاهێنانیان پێكراوە بۆ قۆناغی گەمارۆدان و ژمارەكردنیش 40 هەزار توێژەر ئامادە كراون.

 

قۆناغی گەمارۆدان و ژمارەكردن

لە 1ی ئەیلوول تا 30ی تشرینی دووەمی 2024

ئەمە قۆناغی یەكەمە كە گرنگترین قۆناغە لە پرۆسەی سەرژمێریی گشتیدا، لەم قۆناغەدا ناوچە جوگرافییەكان بەسەر یەكەی بچووكتردا دابەش دەكرێن، بۆ ئەوەی پرۆسەی كۆكردنەوەی داتاكان ئاسانتر بێت، پاشان بینا و دامەزراوەكان ژمارە دەكرێت و سنووری هەر یەكەیەكی نیشتەجێ دیاری دەكرێن. سەرجەم بینا و دامەزراوەكان بە شێوەی زنجیرە و بە ڕوونی ژمارە دەكرێن و جۆری بیناكە «نیشتەجێ، بارزگانی، پیشەسازی و.. هتد» داگیر دەكرێت، بە شێوەیەكی زۆر ورد سنووری یەكەكانی نیشتەجێ ژمارە دەكرێن، ئەوجا ئەو شوێنی نیشەجێیە خانوو بێت، یان شوققە و یەكەی نیشتەجێ بێت.

لە پرۆسەی گەمارۆداندا، داتا سەرەتاییەكان لەسەر هەر یەكەیەكی نیشتەجێ، (ژمارەی خێزان - نێر و مێ - و جۆری بیناكە و خاوەنداریەتی) كۆدەكرێتەوە. ئەم قۆناغە دەبێتە یارمەتیدەر بۆ دڵنیابوون لە وردیی ئەو داتایانەی كە كۆدەكرێنەوە.

 

ئەو ئالنگارییانەی لەم قۆناغە ڕووبەڕووی دەبینەوە

1- بارودۆخی ئاسایش: بارودۆخی ئاسایش لە هەندێك ناوچە كاریگەری لەسەر توانای تیمەكانی سەرژمێری هەیە بۆ گەیشتنیان بە هەموو خێزانەكان.

2- كێشەی خانووە تۆمار نەكراوەكان لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان: ئەم ناوچانە بە زۆری ئەو ناوچانەن كە زۆر هەستیارن و هاوسنوورن لەگەڵ هەرێمی كوردستان، لەم ناوچانە خانووی تۆمارنەكراوی شاراوە هەیە، كە ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی زەحمەت گەمارۆ بدرێت.

3- گۆڕانكارییە دیمۆگرافیە خێراكان: لە هەندێك ناوچە گۆڕانكاریی دیمۆگرافی بە خێرایی ڕوودەدن، ئەمەش پێویستی بەوەیە داتاكان بە بەردەوامی نوێ بكرێنەوە.

 

گرنگیی هۆشیاریی كۆمەڵگە بۆ سەرژمێریی گشتی

هۆشیاریی كۆمەڵگە سەبارەت بە پرۆسەی سەرژمێریی گشتی، هۆكاری یەكلاكەرەوەیە بۆ سەركەوتنی هەر پرۆسەیەكی سەرژمێری، چەندی هۆشیاریی كۆمەڵگە لەسەر گرنگی و ئامانجەكانی سەرژمێری بەرزتر بێت، بەشدارییان لە پرۆسەكە زیاتر دەبێت و، ئەو داتایانەی كۆدەكرێنەوە، وردەكاریی زیاتریان تێدا دەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی بوونی هوشیاریی بەرز بە گرنگی و ئامانجەكانی سەرژمێریی گشتی دەبێتە هۆكاری ئەوەی ئامادەباشیی هاووڵاتیان بۆ بەشداری لە پرۆسەكە زیاد بكات و لە هەمان كاتدا زانیارییە پێویستەكان بە دروستی پێشكەش بكرێن، ئەمەش وادەكات، كە هەڵەی باوی پێشتر لە كۆكردنەوەی داتاكان كەمتر بێت، ئەم ئامادەباشییەی هاووڵاتیان بۆ بەشداری لە سەرژمێری وادەكات، كۆمەڵگە متمانەی زیاتری بەو دامەزراوە حكوومییانە هەبێت، كە بەرپرسیارن‌ لە پرۆسەی سەرژمێریی گشتیدا.