پ.ی.د.سامیە خالید حەسەن، پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە ئاماری پراكتیكی و زنجیرە كاتییەكان و زیرەكیی دەستكرد و، جیا لەوەی ئەندامی یەكێتیی ئابووریناسانی كوردستانە، لە هەمان كاتدا ئەندامی یەكێتیی ئامارناسانی عەرەبییشە و، خاوەنی زیاتر لە 14 كتێب و توێژینەوەی زانستییە و لە چەندین كۆلێژی زانكۆكانی كوردستانیش وەك مامۆستا وانەی بە قوتابیانی قۆناغی بەكالۆریۆس و ماستەر گوتووەتەوە. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتیی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی)، وێڕای ئەوەی بە شێوەیەكی زانستی باسی لە ئالنگارییەكانی بەردەم پرۆسەی سەرژمێری گشتی كرد، لە هەمان كاتدا پرێزنتەیشنێكیشی لەسەر مێژووی سەرژمێرییە گشتییەكانی عێراق ئامادە كردبوو و بەم جۆرە دیدوبۆچوون و تێڕوانینەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

ئامار یەكێكە لە بنەما سەرەكییەكانی توێژینەوەی زانستی و لە هەموو سێكتەرە جیاوازەكاندا ڕۆڵێكی گرنگ دەگێرێت بۆ گەیشتن بەو ئاكامەی كە توێژینەوەكە ئامانجیەتی، ئەمڕۆش كە لەم پەنێڵەدا كە گفتوگۆ لەسەر «ئاماری دانیشتووان و سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا» دەكەین، كە ماوەی نزیكەی سێ دەیەیە لە عێراق و زیاتر لە سێ دەیەیە لە هەرێمی كوردستان ئەنجام نەدراوە، ئەمە مانای ئەوەیە ئاماری دانیشتووان پێویستییەكی زۆر گرنگە و لەم چوارچێوەیەشدا سوپاسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، كە ئەم گفتوگۆ گرنگەی لەسەر ئەم پرسە هەستیارە ڕێك خستووە.

بۆ ئەم گفتوگۆیە من وەك پسپۆڕ و ئەكادیمیستێكی ئەم بوارە پرێزنتەیشنێكم ئامادە كردووە، كە تیایدا لە ساڵی 1919وە ئاماژەم بە پرۆسەی ئاماری دانیشتووان لە عێراقدا كردووە، بەڵام مێژووی ئەنجامدانی ئاماری دانیشتووانی عێراق زۆر لەو بەروارە كۆنترە و، لەسەر ئاستی تەواوی دەوڵەتانی عەرەبی، عێراق یەكەمین دەوڵەت بووە كە لە سەدەی هەژدەهەمدا یەكەمین پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووانی ئەنجام داوە.

ئەم پڕێزەنتەیشنە پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی لە ساڵی 1919 تا ساڵی 1997 كە دوایین پرۆسەی سەرژمێریی گشتییە لە عێراقدا لە خۆی گرتووە، داتا و زانیارییەكانی پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی ساڵی 1919 لەگەڵ ئەوەی لە توێژینەوەی زانستیدا پشتی پێ نابەسترێت، بەڵام وەك ئاماژەیەك بۆ مێژووی ڕاپرسییەكانی عێراق دامناوە.

لە زانستی ئاماردا، مەزندە و خەمڵاندن بۆ ئاماری دانیشتووان دەكرێت بەپێی ئاكامی سەرژمێرییەكانی پێشوو، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا منیش مەزندە و خەمڵاندنم بۆ ڕێژەی ئێستای دانیشتووانی عێراق كردووە، كە بەپێی مەزندە و خەمڵاندن، دانیشتووانی عێراق لە ئێستا (ساڵی 2024) بە نزیكەی 42 ملیۆن كەس دانیشتووان دەردەچێت، ئەم ڕێژەیەش ناتوانین بڵێن 100% تەواوە، لەبەر ئەوەی لەسەر ئاكامی ڕاپرسییەكانی پێشتر مەزندە و خەمڵاندنی لەسەر كراوە.

وەك لە سەرەتا ئاماژەم پێ كرد، ئامانجی سەرەكیی ئامار كۆكردنەوەی داتا و زانیارییە، بۆیە زۆر گرنگە ئەو داتاو زانیارییانە دروست و پیشاندەری واقیعی ئێستای كۆمەڵگە بێت، ئێمە لەم پرۆسەی سەرژمێرییە گشتییەدا داتا و زانیاری لەسەر هەموو سێكتەرەكانی ژیانی تاكێك لەم كۆمەڵگەیەدا تۆمار دەكەین.

پرۆسەی سەرژمێریی گشتی هەموو لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵگە لە ڕووی «ئابووری، تەندروستی، خوێندن، هەیكەلەی پێكهاتەی تەمەنی دانیشتووان، ڕێژەی ڕەگەزی نێر و مێ و...هتد» دەگرێتەوە، هەر بۆیە كاتێك ئەم داتایانە بە دروستی كۆ دەكرێنەوە و تۆمار دەكرێن، وێنەی هەموو سێكتەرە جیاوازەكانی كۆمەڵگە وەك وێنەیەك لە بەردەستماندا دەبێت، دەزانرێت چۆن كەموكورتی و كێشەكان دیاری بكرێت، هەر بۆیە لەسەر ئاستی جیهان پرۆسەی سەرژمێریی گشتی بە پێوەرێك دادەنرێت بۆ دیاریكردنی ئاستی پێشكەوتنی هەر وڵاتێك، داتا و زانیاییەكانی ئاماری دانیشتووان پرۆسەیەكی بەراوردكاری لە پێداویستیی سەرجەم سێكتەرەكانی كۆمەڵگە دروست دەكات. بۆ نموونە: «بەراوردكردنی ڕێژەی دانیشتووان لەگەڵ ئاست و ژمارەی پزیشك و كارمەندانی كەرتی تەندروستی، بەراوردكردنی ژمارەی قوتابیان و ژمارەی قوتابخانەكانمان و...هتد»، كەواتە كە ئەم داتا و زانیارییە دروستانەمان لەبەردەست بوو، ناچار دەبین توێژینەوە و دیراسات لەسەر پێداویستییەكانی كۆمەڵگەی خۆمان بكەین.

لەسەر ئاستی نەتەوە یەكگرتووەكان، پرسی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووانی دەوڵەتەكان بڕیاری لەسەر دراوە، كە هەر 10ساڵ جارێك بكرێت، ئەم ماوەیە زۆرە لەبەر ئەوەی لە ماوەی 10ساڵدا كۆمەڵگە گۆڕانكاریی گەورەی بەسەردا دێت، بەڵام لەبەر ئەوەی پرۆسەی سەرژمێری پرۆسەیەكی قورسە، یەكەم پێویستی بە تەرخانكردنی بودجەیەكی گەورە هەیە، دووەمیان ئامادەسازی بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری هەوڵێكی زۆری دەوێت، سێیەمیشیان پێویستی بە ڕاهێنان و ئامادەكردنی سەرچاوەیەكی گەورەی مرۆیی دەبێت، بۆیە دەوڵەتان لەسەر ئەوە ڕێككەوتوون لانی كەم دەبێت لە 10ساڵ جارێكدا لە هەر وڵاتێك سەرژمێری بكرێت.

لە دوماهیی قسەكانمدا دەمەوێت بە زمانی ژمارە و ئامار ئاستی گەشەكردنی دانیشتووان لە ساڵی 1919 وە تا ئێستا بخەمە ڕوو، كە دابەشم كردووە بەسەر 12 ماوەی جیاوازدا، لە هەندێكیاندا ماوەكان لە 10 ساڵ كەمترن، بەڵام وەك پسپۆرێكی بواری ئامار پەیڕەوی مەزندە و خەمڵاندنی ئاماریم كردووە كە بەم جۆرە لە پرێزەنتەیشنەكەدا خراوەتە ڕوو.

ئامار و مەزندەكان ژمارەی دانیشتووانی عێراق

1. ساڵی 1919         2،850،000

2. ساڵی 1927         2،968،450

3. ساڵی 1934         3،213،174

4. ساڵی 1947         4،816،195

5. ساڵی 1957         6،536،109

6. ساڵی 1965         8،261،527

7. ساڵی 1977         12،497،221

8. ساڵی 1987         16،335،199

9. ساڵی 1997         22،210،000

10. ساڵی 2005                27،962،988

11. ساڵی 2017                37،139،519

12. ساڵی 2024                42،397،833

لەم پرێزەنتەیشنەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە گەشەی دانیشتووان هەر لە نێوان سەرژمێرییەك بۆ سەرژمێرییەكی دیكە چەند گۆڕانكارییەكی بەسەردا دێت، ئەم گۆڕانكارییانە تەواوی كۆمەڵگە دەگرێتەوە و، دەبێت بە داتا و زانیاریی دروست مامەڵە لەگەڵ ئەم گۆڕانكارییانەدا بكرێت، بەڵام بۆ ئێمە لە هەرێمی كوردستان و لە سەرتاسەری عێراقیشدا ماوەی نزیكەی چوار دەیەیە سەرژمێریی دروست نەكراوە و، سەرژمێریی ساڵی 1997یش هەرێمی كوردستانی نەگرتووەتەوە، بۆ داتا و زانیارییەكانی لە ڕووی زانستیەوە پشتی پێ نابەسترێت، ئەمە پێمان دەڵێت ماوەی 37 لەسەر بنەمای مەزندە و خەمڵاندن مامەڵە لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی كۆمەڵگەدا دەكەین، ئەمەش بەربەستێكی گەورە بۆ گەشەپێدان و پەرەپێدانی كۆی سێكتەرەكانی كۆمەڵگە دروست دەكات.