د.عەبدوڵڵا شێركاوەیی ئەندامی مەكتەبی تەنفیزی و بەرپرسی ڕاگەیاندنی یەكێتیی زانایانی ئایینی ئیسلامی كوردستانە و، ئەندامی بۆردی باڵای وتاری هەینییە لە وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی، پسپۆڕیی لە شەریعتناسی و یاسادا هەیە و خاوەنی چەندین بابەت و توێژینەوەی ئەكادیمی و بەرهەمی چاپ كراوە، یەكێكە لەو زانایانەی ئایینی ئیسلام كە بەپێی گۆڕانكارییەكانی سەردەم و لە ڕوانگەی شەریعەت و ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە سەیری كۆی كێشەكانی كۆمەڵگەی كوردستان دەكات و، هەوڵەكانی بەو ئاراستەیە كە گیانی تەبایی و برایەتی و پێكەوەژیان لە نێوان سەر‌جەم ئایین و نەتەوە جیاوازەكانی كوردستان پتەوتر ببێت، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا «هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» زۆر بە وردی لە ڕوانگەی ئەحكامەكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە باسی لە گرنگیی كۆمەڵگە و خێزان و مافی ئافرەت و منداڵ كرد و بەم جۆرە دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

یاسای باری كەسیی عێراق كە بە ژمارە 188ی ساڵی 1959 پەسەند كراوە و لە 94 ماددە پێك دێت و ماوەی پتر لە 60 ساڵە لە دادگاكان پەیڕەو دەكرێت، یەكێكە لە یاسا بەركارە گرنگ و هەستیارەكانی پەیوەست بە ڕێكخستنی كاروبارەكانی تاك و خێزان لە هەموو عێراقدا، سەرچاوەی سەرەكیی ئەم یاسایەش شەریعەتی ئیسلامە (كە لە قورئاندا 72 ئایەت باسی بەش و بابەتەكانی باری كەسی دەكات) كە جاری وا هەیە ڕاستەوخۆ یان لە ڕێی هەڵێنجان و بۆچوونی گەورەزانایان و مەزهەبی موعتەمەد و مودەوەنی ئیسلامییەوە بڕگە و حوكمەكانی ڕوون كراونەتەوە، وە شارەزایانی بواری شەریعەت و یاسا لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی گشتی و گشتگیربوون و ڕەچاوكردنی ماف و كەرامەتی هاووڵاتی و پێگەی خێزاندا داڕشتیان بۆ كردووە و كۆدەنگبوون لەسەری، ئیدی سەباری كەم و كورتییەكان یاسای باری كەسی بە شاهێدیی پسپۆڕانی شەریعە و یاساناسان بە باشترین و پێشكەوتووترین یاساكانی عێراق دادەندرێت، چونكە توانیویەتی كاروبارەكانی پەیوەندیدار بە خێزان ڕێك بخات و كێشە و ئاڵۆزییەكانیش چارەسەر بكات، لەگەڵ ئەوەشدا هاوسەنگی و یەكڕیزیی نێوان پێكهاتەكان بە جیاوازیی مەزهەبی و فكری و سیاسی و نەتەوەیی و كلتوورییەوە ئیحیتیوا بكات و وەك یاسایەكی مەدەنی مامەڵە لەگەڵدا هاووڵاتیاندا بكات، كە دەكرێت لەسەر هەموو ئەوانەشەوە ئەم یاسایە تایبەتمەندی لە دوو ڕووەوە دەر بكەوێت:

یەكەم: یاسایەكە ڕۆحی ئیسلام و مەقاسیدی شەرعی و بۆچوونە گەوهەرییەكانی ناو هەر چوار مەزهەبی هەڵگرتووە.

دووەم: لە ڕێی هێزی مەنتیقەوە بەهاو چوارچێوەی ئەخلاقی و عەدالەتی ڕاگرتووە.

لێكەوتە و لایەنە خراپەكانی ئەم پرۆژە پێشنیاری هەمواری یاساكە:

ئەگەر بە وردی لەم هەموارە بڕوانین، هەست دەكەین كۆمەڵێك ئاماژە و لێكەوتەی هەیە، كە پێویستە هەموو لایەك لێی بە ئاگا بین، چونكە ئەم یاسایە پەیوەندیی بە تاك بە تاكی كۆمەڵگە و بیر و باڕوەری تاك و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و خێزانییەوە هەیە، وەك یاساكانی دیكە نییە، بە گشتی ئەم پێشنیارە هەموارە بە خراپ و مەترسی دەزانین بۆ سەر كۆمەڵگەی عێراقی لە چەند لایەكەوە:

یەكەم: بانگەشە و هۆكار و دەستبردن بۆ هەمواری ئەم یاسایە زۆر لاواز و ناپێویستن، بە واتایەكی دی هەست بە بۆشاییەكی ئەوتۆی یاسایی لە بواری كەسیدا ناكرێت، كە گرفتێكی گەورەی لە بەرەدەم هاووڵاتیاندا دروست كردبێت، تا پێشنیار بۆ هەمواری یاساكە بكرێتەوە. هیچ پێویستی و زەروورەتێكی شەرعی و خواستێكی جەماوەری نەهاتووەتە پێش، تا هەموارێكی وا بێنێتە كایەوە، چونكە ئەگەر یاسا هەموار بكرێتەوە دەبێ هۆكارێكی واقعی و پێویستییەكی ڕۆژگار لە ئارادا بێت، وە دەبێ هەموارەكە یاسا بەرەو پێشەوە ببات و بۆشاییەك پڕ بكاتەوە و بەدیلێكی جوانتری هەبێت نەك بیگەڕێنێتەوە بۆ دواوە.

ئەگەر یاسایەكە كەموكورتییەكی جەوهەریی هەبووایە، بە دڵنیاییەوە مەرجەعە ئایینییەكان ناڕەزایەتییان دەردەبڕی و داوای هەموار كردنەوەیان دەكرد، بەڵام لەبەر ئەوەی هیچ هۆكار و زەرورەتێك نییە، داوایەكی فەرمی نەبووە.

دووەم: یاسای باری كەسی كە تێیدا «هاووڵاتی» پێوەر و سەنتەرە، دەتوانین بڵێین سەدا سەد لە شەریعەتی ئیسلامەوە وەرگیراوە، لە ڕووی گشتگیری و پەسندەوە زۆرینە لە ئاستی مەزهەب زیاترە، بەو واتایە یاساكە لە شەریعە و كۆی مەزهەبی موعتەمەد وەرگیراوە نەك تەنیا مەزهەبێك یان دوو مەزهەب یان مەرجەعێك و موفتییەك، بۆ هەموو هاووڵاتیانی عێراق نوسراوەتەوە نەك پەیڕەوانی مەزهەبێك.

سێیەم: ئەم پێشنیارە هەموارە خواستی گرووپێكە نەك زۆرینە یان مەراجیعی دینی و نوخبەی ئەكادیمی و شارەزایانی یاسا و شەریعەت، بۆیە هەست دەكرێ دەست و مەرامێكی سیاسی لە پشتەوە بێت، ئەگەرنا وەك ڕێڕەوی یاسایی، پێویستە حكومەت یان سەرۆكایەتیی كۆمار یان لێژنەی تایبەتمەند كە لە 10 ئەندام پەرلەمان بەسەرەوە بێت، مافی پێشكەشكردنی پرۆژە پێشنیاری هەمواركردنەوەیان هەیە، نەك كەس و گرووپ! چونكە ئەمە كاری یاساناس و شەرعزان و پسپۆڕانی فیقهی ئیسلامییە و ناكرێ یاسایەكی وا هەستیاری پەیوەست بە خێزانی عێراقی ڕادەستی ئەم جۆرە گرووپانە بكرێت.

لە لایەكی دیكەوە شیعەكان بە تەواوەتی لەگەڵ ئەم هەموارە نین، بەڵكو بەشێكیان دژی وەستاونەتەوە، هەروەك سوننەكانیش ڕازی نین و ڕەتی دەكەنەوە، ئەوەش باس دەكرێ ڕێككەوتنێك لە نێوان هەردوو لا هەبێت بەوەی سوننە پالپشتی تێپەڕاندنی هەموارەكە بۆ شیعە بكات و لە بەرامبەریشدا ئەوان یاسای لێبوردنی گشتی بۆ سوننەكان دەنگ پێ بدەن.

چوارەم: هەموارەكە خزمەت بە كۆمەڵگە ناكات و دەمارگیریی مەزهەبی و تائیفی زیاد دەكات، چونكە داوا دەكات هاوسەران پێش گرێبەستی هاوسەرگیری، مەزهەبی خۆیان دیاری بكەن، بۆ ئەوەی كارەكانیان بە پێی مەزهەب ڕایی بكرێت، ئەمەش دەرهاویشتەی تائیفیی لێ دەكەوێتەوە، مەترسی دەمارگیریی مەزهەبی، چونكە گەڕانەوە بۆ مەزهەبێك یان مەرجەعێكی ئایینی ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە، دابەشكردنی دادگاكانە بەسەر دووبەرەدا (شیعە و سوننە) ئەمەش دەرەنجامی خراپی لێ پەیدا دەبێت، لە كاتێكدا بە پێی دەستوور دینی ئیسلام ئایینی فەرمی دەوڵەتە، وە لە بڕگەی 2ی ماددەی یەكەمی یاسای باری كەسیدا هاتووە: ”إذا لم يوجد نص تشريعي يمكن تطبيقَه، فيحكم بمقتضي مبادئ الشريعة الاسلامية الأكثر ملاءَمة لنصوص هذا القانون”. واتە: ئەگەر دەقێكی یاسایی نەبێت بۆ جێبەجێكردن، ئەوا كار بە بنەماكانی شەریعەتی ئیسلام دەكرێت كە زیاتر گونجاو بێت لەگەڵ دەقە قانوونییەكەدا.

پێنجەم: ئەوەی جێی مەترسییە ڕاسپاردنی هەردوو وەقفی شیعە و سوننەیە بە نوسینەوەی پەڕاوێك دوای شەش مانگ لە پەسندكردنی هەموارەكە، بۆ ئەوەی بە درێژی هەموو یاسا و ڕێنماییە پەیوەستەكان لە مودەوەنەیەكدا بنووسنەوە، كە ئەمە بە لایەك تەخویلكردن و كردنەوەی ئۆفیسی باری كەسییە لە دەرەوەی دادگاكان، لەلایەكی تریشەوە كەس نازانێ چی تێدا دەنووسرێت، یان كێ دەڵێ هەر دەنوسرێت! ئیدی ئەم پەرتەوازەییە دەبێتە هۆكاری ئەوەی مافەكان لەو بەینەدا بفەوتێن و بەپێی ڕێككەوتن و بەهێزی و لاوازیی كەسەكان نادادپەروەری لە دیاریكردن و وەرگرتنەوەی مافەكاندا ڕوو بدات.

شەشەم: گرفتێكی دیكەی ئەو پێشنیارە هەموارە ئەوەیە كە بۆچوونە فیقهی و ئیجتیهادییەكانی ئێستای ناو مەرجەعە دینییەكان، بەتایبەت شیعە دەكاتە حاكم بەسەر دادگاكانەوە، نەك سەرچاوە سەرەكییەكان (دەق و ئیجماع ) ئەمەش ڕێخۆشكەر دەبێت بۆ بەشوودانی كچ لە تەمەنی خوار 15 ساڵی، دوا جار ئەمە ستەمێكە بە ناوی ئیسلامەوە لە مافی مرۆڤ، بەتایبەت لە ئافرەت دەكرێت.

حەوتەم: ئەم هەموارە مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر كاروباری خێزانی و كۆمەڵگەی عێراقی لە چەند لایەكەوە، وەك:

- قووڵكردنەوەی ئاراستەی مەزهەبی و بەهێزكردنی مەرجەعییاتی مەزهەبی، هەڕەشەیە بۆ یەكڕیزیی نێو گەلانی عێراق و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و، ڕۆیشتنە بەرەو تائیفیەت و دابەشبوون، باڵادەستكردنی مەزهەبی شیعەیە بەسەر یاساكانی باری كەسییەوە.

- پێشێلكارییە لە جوانییەكانی خێزان و مافی مرۆڤ، بەتایبەت مافی ئافرەت، زیادبوونی كێشەی خێزانی و ڕێژەی تەڵاق بەرەو هەڵكشان دەبات و بەرپرسیارێتیی خێزان دەخاتە چارەنووسێكی نادیارەوە، لە كاتێكدا ڕێژەی تەڵاق لە عێراق لە ماوەی حەوت مانگی ڕابردوودا لە كۆی 23 هەزار پرۆسەی زەواج نزیكەی حەوت هەزار حاڵەتی تەڵاق هەبووە، واتە بە رێژەیی، لە چوار حاڵەتی هاوسەرگیری یەكێكیان تەڵاق دەدرێت، هەورەها لە كوردستان ساڵی 2023 بە پێی ئاماری فەرمیی ئەنجومەنی دادوەری 14312 حاڵەتی جیابوونەوە (تەڵاق) هەبووە، هەر بەپێی ئامارەكان یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم ڕێژە زۆرەی تەڵاق بریتییە لە هاوسەرگیریی پێشوەختە! دەی ئەگەر ئەم هەموارە سەر بگرێت؛ بەپێی قسەی یاساناسان بە شوودانی كچ لە تەمەنی نۆ ساڵ بەلای سەرەوە ئاسایی بێت، ڕێژەی تەڵاق بۆ چ ئاستێك بەرز دەبێتەوە؟

- ئەم هەنگاوە دەبێتە هۆكاری ناكۆكی و توندوتیژی، سەرەكێشێت بۆ زۆربوونی زەواجی موتعە و میسیار دیاردەی فرەژنی نا ئاسایی و نا یاسایی و مارەكردنی ئافرەت بە نهێنی زۆر دەبێت، چونكە فیقهی شیعە مەرجەكانی یاسایی بۆ فرەژنی ددان پێدا نانێت، لەمەشدا زەرەمەندی یەكەم ئافرەت دەبێت، بەمەش بازاڕی بازرگانیكردن بەم جۆرە هاوسەرگیرییانە گەرم دەكا و دواجار كۆمەڵگەش بەرەو ئاقارێكی مەترسیدار دەبات.

- لە ماددەی دووەمی هەموارەكەدا بڕگەی پێنجەمی ماددەی دەیەمی گۆڕیوە و سزای هاوسەرگیریی دەرەوەی دادگای لا داوە، ئەمەش مارەبڕین لە دەرەوەی دادگاكان زیاد دەكات، مەرجە پێشوەختەكان بەهایان نامێنێ وەك پشكنینی پزیشكی، جیابوونەوەی دادوەری (التفریق القچائی) جێبەجێ ناكرێت، ماف زایەع دەبێت، دەرەنجام ئافرەت دەبێتە قوربانی.

- كردنەوەی دەرگای فەوزا و ئاڵۆزییە لەبەر هەموو ئەوانەی تووشی گرفتی خێزانی دەبن، چونكە ئەگەر مەزهەب سەرچاوەی وەرگرتنەوەی ماف بێت، ئەو كات خەڵك لە كام مەزهەب مافی پارێزراو بێت، ئەو ئەو مەزهەبە بۆ خۆی هەڵدەبژێرێت، چونكە هەموارەكە ئاماژەی بەوە نەكردووە كام مەزهەب هەڵدەبژێردرێت، بەڵكو بەكراوەیی ئەمەی جێ هێشتووە، ئەمەش دەرفەتی تەفسیراتی زۆر و جیا دروست دەكات، لە كاتێكدا یاسا وەك مەرجەع و پارێزەری ماف دەبێ حەسمی گرفتەكان بێ هیچ جیاكارییەك بكات.

بەكورتی:

ئاساییە لە ڕووی سیاسی و فكری و مەزهەبییەوە جیاوازیمان هەبێت، بەڵام لە ڕووی یاساوە بەتایبەت یاسای باری كەسیدا جیاواز بین كارەساتە، چونكە ئەمە كۆمەڵگە دابەش دەكات بەسەر گرووپ و مەزهەبدا، وە مەترسییە بۆ سەر یەكپارچەیی عێراق.

ئەم هەموارە بۆ زیاتر باڵادەستبوون و فەرزكردنی هەژموونی شیعەگەراییە لە عێراقدا بۆ ملكەچكردنی سوننە لە بەرامبەر هەنگاوە سیاسی و پەیوستەكانی حوكمڕانیدا، هەروەها سیاسەتی ئیزدیواجییەتە، ئەگەرنا لە لایەك دەڵێن لەگەڵ بابەتی (زواج القاصرات) نین، لەلایەكی دیكەیش شەرعییەت دەدەنە ئەوەی كچی ناباڵغ شوو بكات!

لاوازكردنی ڕۆڵی دادگاكانە، ڕاستە لە ڕواڵەتدا دوو ماددە پێشنیاری هەمواری بۆ كراوە، بەڵام لە ناوەرۆكدا مەترسی لەسەر تەواوی یاساكە هەیە و بۆنی هەڵوەشانەوەی كۆی یاساكەی لێ دەكرێت، چونكە ئەوەی تەحەكوم دەكات (مودەوەنەكەیە) نەك یاسای بەركار، بەوەش هیچ ڕۆڵێك بۆ دادگا و دادوەرەكان نامێنێت، وە بۆی هەیە ئەو مودەوەنە كە پاشی شەش مانگ دەنوسرێت، پاشی شەش مانگی دیكە گۆڕانكاریی دیكەی بەسەر دابێت.

هەڕەشەیەكی ناڕاستەوخۆیە بۆ سەر ئاسایشی خێزان، لە كاتێكدا دۆخەكە پێویستی بە ئاشتی و پێكەوەژیان و سەقامگیریی كۆمەڵایەتی هەیە، پرسارێك دێتە پێشەوە بەوەی عەجەب ڕێگە بە نەتەوەیەك نەدەی «سەربەخۆیی» خۆی هەبێت! بە بیانووی پاراستنی یەكپارچەیی عێراق، كەچی دەست بۆ گرنگترین یاسا ببەیت كە مەترسیی دابەشبوونی عێراقی لێ دەكرێت و پەرتەوازەیی دروست دەكات!!

ئەم پێشنیارە ڕەفتارێكی نامۆیە بۆ عێراقییەكان و سەرقاڵكردنی شەقام و ڕای گشتییە، ئەگەرنا دەیان كێشەی دیكەی گرنگ و گەورە هەن قسەی لەسەر ناكرێت، ئەم هەنگاوە دێننە پێشەوە..

ئەگەر ئەم هەموارە سەر بگرێت مەترسی و كاردانەوەی لەسەر كوردستانیش دەبێت، چونكە لەوانەیە بەیانی بەپێی مودەوەنەكە بڕیار بدرێت قازییەكان «قازیی شیعی و قازیی سوننی» لێك جیا بكرێنەوە، یان داوا بكرێ لە كوردستانیش بە بیانووی هەبوونی شیعە «قازیی شیع» لە ناو دادگاكانی هەرێمدا جێ بكەنەوە!