دكتۆر ئەمین ئەلئیدریسی یەكێكە لە ئابووریناسەكانی عێراق و شارەزاییەكی بەرزی لە زانستی پەرەپێدانی ئابووریدا هەیە. خاوەنی پڕۆژەی بونیادنانی شاری نێودەوڵەتییە، بەوەی چۆن شارێكی وەكو هەولێر لە شارێكی لۆكاڵییەوە بكرێتە شارێكی گەشتیاری و بازرگانیی نێودەوڵەتی. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار بە ئابووریی عێراقی و هەنگاوەكانی گەیشتن بە ئابووریی فرەچەشن و پەرەسەندنی ئابووری لە نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقدا چەندین پرسیارمان ئاراستەیان كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* عێراق دەوڵەتێكی دەوڵەمەندە بە نەوت و سامانی سرووشتی، كەچی بەردەوام كێشەی خراپیی ژێرخانی ئابووری و لاوازیی خزمەتگوزارییەكانی هەیە. هۆكارەكانی چین كە ئەم وڵاتە لەناو چوارچێوەی داخراوی هەژاری و بێكاری و هەڵاوسان و دەیان كێشەی دیكە دەربازی نابێت؟

- ڕاستە عێراق دەوڵەتێكی دەوڵەمەندە و خاوەنی دەیان سامانی ژێر زەوی و سەر زەوییە و ژینگەیەكی لەباری هەیە بۆ پەرەپێدانی ئابووری، بەڵام ئەم وڵاتە تووشی خراپیی بەڕێوەبردنی ئابووری بووە. زیاتر لە 95%ی داهاتەكانی لە فرۆشتنی نەوتدا دەست دەكەوێت و وڵاتێكە زۆربەی كاڵا و شمەكەكانی لەدەرەوە دەهێنێت. واتا تەرازووی بازرگانیی عێراق ناهاوسەنگە و بەردەوام لە لێواری قەیرانێكی سەختی دارایی و ئابووریدایە. خۆ ئەگەر بەهای بەرمیلێك نەوت لە 70 دۆلار بێتە خوارەوە، ئەوا زیانەكانی پڕكردنەوەی خەرجییە زەبەلاحەكەی زەنگێكی مەترسیدارە و زیانی گەورەی بۆ سەرجەم سێكتەرە ئابووری و ژیارییەكانی دەبێت. لە ئێستادا داهاتی فرۆشتنی نەوتی عێراق لە سەرووی هەشت ملیار دۆلارەوەیە، كە تەنیا لە مانگێكدا 103 ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتووە و ڕۆژانە 3،3 ملیۆن بەرمیل نەوت دەنێرێتە دەرەوە و داهاتێكی زەبەلاحی دەست دەكەوێت، بەڵام كێشەكە لەوەدایە ئەم داهاتە زۆربەی بەفیڕۆ دەچێت، بەهۆی خەرجییەكی زەبەلاحی بودجەی بەكارخستنەوە، واتا ئەوەندەی ئەم داهاتە بۆ دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و چاودێریی كۆمەڵایەتی و خەرجییەكانی سەربازی و ئەمنی و كڕینی پێداویستییەكانی دەرمان و خۆراك لە دەرەوە دەچێت، ئەوەندە لە بودجەی وەبەرهێنان و بونیادنانی ژێرخانی ئابووری و ئاراستەكردنی وەبەرهێنان بەرەو كەرتێكی بەرهەمهێن بەكاری ناهێنێت، بەتایبەتی بۆ بووژانەوەی هەرسێ كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری، تەنانەت عێراق لە كەرتی پترۆكیمیاوی و پیشەسازیی نەوتیشدا دواكەوتووە و ناتوانێت سەرجەم پێداویستییەكانی لە غاز و نەوت و بەنزین و گازوایل دابین بكات و لەم ڕووەوەش كورتهێنانێكی گەورەی هەیە. بۆیە تا ئەم نەزیفە داراییەی خەرجییەكان لە عێراقدا هەبێت، ئەوا نەك بواری خزمەتگوزاری و كەرتەكانی پەروەردە و تەندروستی و كشتوكاڵ و پیشەسازی لە ئاستێكی توانا نزمدا دەمێننەوە، بەڵكو مەترسیی داڕمانی دۆخی دارایی و تێكچوونی ئابووری لەگەڵ داشكانی بەهای نەوتیش زیاتر دەبێت.

* لەگەڵ ئەوەی لە عێراق ئابووری بە شێوەیەكی خراپ بەڕێوەدەبرێت و سیاسەت و ستراتیژیەتێكی ڕوون نییە بۆ پەرەپێدانی ئابووری، گرفتی گەندەڵییش ئەوەندەی دیكەی دۆخەكەی بەرەو خراپی بەلكێش كردووە، ئایا تا چ ڕاددەیەك گەندەڵی زیانی بە ئابووری عێراق گەیاندووە؟

- گەندەڵی بە یەكێك لە هەرە كێشە سەرەكییەكانی عێراق دادەنرێت و زیانەكانی بە ملیۆنان دۆلار مەزەندە دەكرێت. یەكێك لە هۆكارەكانی ئەو خراپ بەڕێوەبردنەی ئابووری و هەڵكشانی خەرجییەكان و بەفیڕۆدانی داهاتی وڵات بۆ گەندەڵی دەگەڕێتەوە. زۆربەی وڵاتە بەرهەمهێنەكانی نەوت لە جیهانی سێیەم تووشی ئەم گەندەڵییە بوون. گرفتەكە لێرەدا لەوەیە سیاسەت دەبێت لە خزمەتی ئابووری و پەرەپێدان و بووژانەوەی ئابووریدا بێت. ئایا ئێمە توانیومانە كەسە بەتوانا و دڵسۆز و دەستپاكەكان لە شوێنە گرنگ و ستراتیژییەكان دابنێین، یان بە واسیتە و مەحسووبییەت خەڵكەكەمان لە شوێنە هەستیارەكان داناوە؟ ئەم حاڵەتە هەرێمی كوردستانیش دەگرێتەوە، چونكە ئابووریی هەرێمی كوردستان و زۆربەی سیما و شێوازی بەڕێوەبردنی ئابووری لە هەرێمی كوردستان درێژكراوەی هەمان عەقڵییەت و واقیعی خراپی ئابووری و تەشەنەكردنی گەندەڵییە.

* لە هەرێمی كوردستان هەنگاوەكانی فرەچەشنكردنی ئابووری و گرنگیدان بە كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری دەستی پێكردووە. وەكو شارەزایەكی ئابووریی عێراق چۆن دەڕوانیتە ئەم هەنگاوانەی فرەچەشنكردنی ئابووری؟

- ئێمەی ئابووریناسان بەردەوام داوای ئەوە دەكەین، سیاسەت لە خزمەتی ئابووریدا بێت و چیتر ئەوەندە پشت بە داهاتی فرۆشتنی نەوت و خراپ بەكارهێنانی داهاتەكەی نەبەستین، بەڵكو لە كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاریدا وەبەرهێنانی تێدا بكرێت و سەدان هەلی كار بۆ گەنجەكانمان دابین بكەین و داهات و سامانی ئەم وڵاتە بەفیڕۆ نەدرێت. من لە نزیكەوە چاودێری و بەدواداچوونی هەنگاوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەم بۆ ڕاستكردنەوەی ئابوورییەكەی، بەڵام لە ئاست خواست و ویستی من و زۆربەی ئابووریناسان نییە. هەڵە و خراپ تێگەیشتنێك هەیە لە پەرەپێدانی سەرجەم سێكتەرەكان پێكەوە. ناكرێت گرنگی بە كشتوكاڵ بدەیت و پیشەسازیی خۆراكت بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمەكە نەبێت. ناكرێت باسی گەشتیاری بكەیت و هەرچی خواردن و پێداویستی و كەلوپەلی گەشتیاریت هەیە، لە دەرەوەی سنوورەكان بۆت بێت. تۆ سەیری وڵاتانی كەنداو وەكو ئیمارات و قەتەر و تەنانەت سعودییە بكە، توانا و ژینگەی لەباری عێراق بۆ گەشەكردنی كشتوكاڵ و گەشتیاری لە كوێیەو ئەو وڵاتانە لە كوێن؟ كەچی لەوێ گەشە هەیە و پەرەپێدانی بەردەوام هەیە و لێرە نییە. بەرهەمی شیرەمەنیی قەتەر و ئیمارات و سعودییە لە بازاڕەكانی عێراق و كوردستان پڕە، كەچی لەوێ نە خاك و نە ئاو و هەوا و نە ژینگەی كشتوكاڵی و ئاژەڵداریی لەبار نییە، كەچی لەوێوە بەرهەممان بۆ دێت. ئەوان فرەچەشنكردنی ئابوورییان دەست پێكردووە و داهاتی نەوت تەنیا داهاتێك نییە بۆ بودجەی وڵات، بەداخەوە نابێت دڵی خۆمان زۆر خۆش بكەین بەوەی كە لە عێراق و هەرێمی كوردستان لە بواری فرەچەشنكردنی ئابووری كاری گەورە كراوە. ساڵانی حەفتاكان و هەشتاكان چ بەرهەمێكی خۆماڵیمان هەبوو، ئێستا چیمان هەیە؟ لە پەنچاكان لە 50%ی داهاتی ناوخۆ داهاتی نانەوتی بووە و داهاتی نەوت تەنیا بۆ بونیادنانی ژێرخانی وڵات بەكارهێنراوە. من پڕۆژەیەكم هەیە بۆ بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ لە خوارووی شاری هەولێرەوە، بەوەی چۆن ئەو دەشتە بەپیت و گەرمە بكەینە دارستانێكی خورما بۆ بەرهەمهێنانی جۆرێك لە درەختی خورما كە زۆر خێرا گەشە دەكات و بەرهەمەكەی لێرە پێ دەگات و دارستانێكی گەورەش بۆ ئەو دەشتە بەپیتەی خوارووی شاری هەولێری لێ دروست دەبێت، كە بۆ ژینگە و ئاو و هەوای شاری هەولێر و ناوچە پیشەسازییەكانی گرنگە و خورماش بە یەكێك لە بنەماكانی پاراستنی ئاسایشی خۆراك دادەنرێت. ئەمە وێڕای ئەوەی دەكرێت لەناو ئەم دارستانانەدا مانگا و مەڕ و باڵندەی جۆراوجۆر بەخێو بكرێت و پیشەسازیی خۆراكی لێ بونیاد بنرێت، بەرهەمەكەشی بۆ شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق بگوازرێتەوە و بە سەدان هەلی كاریش بۆ گەنجان دابین بكرێت.

* لێكتێگەیشتن و گفتوگۆكانی نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق و نزیكبوونەوە لە چارەسەركردنی كێشەكان بۆ بەرژەوەندیی ئابووریی عێراق بەگشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی تایبەتمەندێتی خۆی هەیە. ئایا تا چەند ئەم هەنگاوانە گرنگە بۆ گەیشتن بە تەكامولی ئابووری لەنێوان هەرێم و عێراقدا؟

- دووركەوتنەوە و چارەسەرنەكردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و عێراق زیانی بە هەموو گەلانی عێراق و كوردستان گەیاندووە، بەپێچەوانەشەوە لێكتێگەیشتن و نزیكبوونەوە بەرژەوەندیی هاوبەشی تێدایە و عێراق و كوردستان و ئابوورییەكەیان بەهێز دەبێت. من پڕۆژەیەكم هەیە بۆ ئەوەی كوردستان و شاری هەولێر بەتایبەتی لە شارێكی لۆكاڵی و نێوخۆییەوە بكەینە شارێكی نێودەوڵەتی و بە پڕۆژە و كاری گەورە وەبەرهێنەرانی هەموو عێراق و ناوچەكە و جیهان ڕابكێشین، بۆ ئەمەش پێویستە ژینگەی سەقامگیری و ئارامی و ئەمنی و ژێرخانی كارەبا و ئاو و ڕێگاوبان و نیشتەجێبوون و سەوزایی و ژینگەی بۆ دابمەزرێنین، بۆ ئەمەش دەبێت ئابووری پێشڕەو بێت و سیاسەت و یاسا و تەشریعاتەكان لە خزمەتی ئابووریدا بن. كوالالامبوری مالیزیا لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیادایە، كەچی خەڵكی لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواوە ڕوو لەم شارە دەكەن، لەم سەری بەریتانیا و وڵاتانی پێشكەوتووەوە تاوەكو وڵاتانی عەرەبی و ئەفریقی و ئاسیایی، چونكە ئەم شارە بووەتە شارێكی نێودەوڵەتی، بە هەمان شێوە كاتێك شاری هەولێر دەبێتە شارێكی نێودەوڵەتی، دەبێت سەرەتا ئابوورییەكەی بكرێتە نێودەوڵەتی، بۆ ئەمەش پێویستە دەستبەرداری داهاتی نەوت بین، تەنیا ئەم داهاتە بۆ گەشەی گەشتوگوزار و كشتوكاڵ بەكار بهێنین، ئەو كات لە هەموو دنیاوە خەڵكی ڕوو لە هەولێر دەكەن و شارەكە و كاروكاسبی تێیدا دەبووژێتەوە و شوێنەواری قەیرانەكانیشی لەسەر كەم دەبێتەوە. زۆر لە شارە نێودەوڵەتییەكان بەوە ناسراون شاری گەشتیارین و ناوجەرگەی شارەكە ڕەمزی ئارامییە و فڕۆكەخانە و شوێنەواری مێژوویی گەشتیاری و مۆڵ و بازاڕ و ماركێت و باخ و ئاو و كارەبا و ڕێگاوبان و هەوای خۆشی هەیە، بە گەشتكردنی هاووڵاتیان و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانەكەشی دەبێتە نەك تەنیا شارێكی بارزگانی، بەڵكو دەبێتە ناوەندێكی بازرگانی و سەرچاوەكانی داهاتی زیاد دەبێت، بەمەش هەرێمی كوردستان و عێراق دەبێتە خاوەنی پایتەختێكی گەشتیاری و بازرگانی و خێروبێری بۆ هەموو عێراقییەكان بەتایبەتی كوردستانییەكان دەبێت و ئەوەی شەڕ و توندوتیژی تێكی داوە، ئابووری و عەقڵیەتی پەرەپێدانی بەردەوام چاكی دەكاتەوە.