شڤان حەمدی ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و بەرپرسی ئاژانسی هەواڵی زاگرۆس و، یاساناسە‌، لە گفتوگۆی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆدا (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی . خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن) بەم جۆرە دید و تێڕوانین و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

پێش ئەوەی باس لە زیانەكانی نەبوونی «یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی» بكەم، بەوەی تاچەند نەبوونی ئەم یاسایە دەرهاویشتەی خراپ بەدوای خۆیدا دەهێنێت و،‌ دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی هەیكەلەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق بە ناتەواوی بمێنێتەوە و، نەتوانرێت ستراتیژییەتێكی دروست دابنرێت، بۆ ئەوەی ژێرخانی ئابووریی عێراق بە شێوەیەكی پتەو بونیاد بنرێتەوە و پرۆسەی بونیادنانەوە و پەرەپێدانی كۆی كایەكانی ئەم دەوڵەتە بگاتە ئەوەی پێی دەڵێن پەرەپێدانی بەردەوام (Sustainable Development)، ئەوا لەو پرسیارە جیهانییەوە دەست پێدەكەم كە دەپرسن: نەوت نیعەمەتە یان نەفرەتە؟ (Oil Blessing or Curse). ڕاشكاوانەتر بۆچی نەوت وەك سامانێكی سرووشتیی پڕداهات بۆ وڵاتانی وەك (نەیجیریا، فەنزویلا، ئێران، عێراق و.. هتد) بووەتە بەڵا و نەفرەت، بەڵام لە بەرامبەردا بۆ دەوڵەتگەلێكی وەك (ئیمارات، قەتەر، نەروێژ، سەڵتەنەی عومان و...هتد) بووەتە نیعمەتێكی ئیلاهی و دەوڵەت و وڵاتی خۆیان گەیاندووەتە ئەو ئاستەی بەرزەی كە هەموو جیهان بە سەرسامییەوە سەیریان بكات؟.

 ئەزموونی وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت پێمان دەڵێت، هۆكاری سەرەكی كە هەم نەوت دەكاتە نیعمەتێكی ئیلاهی و لە هەمان كاتدا دەیكاتە بەڵا و نەفرەتێكی ئیلاهی، شێوازی مامەڵەكردنە لەگەڵ ئەو سێكتەرە گرنگەی كە پێی دەگوترێت «سێكتەری نەوت، یان سێكتەری نەوت وگاز».

لێرەوە ئەگەر بە زمانی ژمارە هەڵوەستەیەكی كورت لەسەر داهاتی ئەو سامانی نەوتە بكەین كە خوا بە عێراقی بەخشیوە، ئەوا ماوەی 20 ساڵی تەواوە هیچ ساڵێك بودجەی عێراق لە 100 ملیار دۆلار كەمتر نەبووە، بەڵام بودجەی ئەمساڵی عێراق نزیكەی (120-150) ملیار دۆلارە، كە وەك هەموو بەڕێزانیش ئاماژەیان پێ كرد بە ڕێژەی 90%ی بوجەی عێراق داهاتی نەوتە.

ئەوجا ئەگەر داهاتی ئەم 20 ساڵەی نەوتی عێراق كۆ بكەینەوە، ئەوا زیاتر لە دوو ترلیۆن دۆلار داهاتی نەوتی بووە، بەڵام لە بەرانبەردا واقیعی پارێزگاكانی عێراق بەم جۆرەیە ئاوی خواردنەوە و كارەبا نییە، بەغدا وەك پایتەخت بەپێی ئاماری جیهانی لە ساڵی 2022 پیسترین پایتەخت بووە لە جیهاندا و نەتوانراوە خۆڵ و خاشاك كۆ بكرێتەوە. بەسرا كە گەورەترین پارێزگای بەرهەمهێنەری نەوتە لە عێراق، نەتوانراوە هەلی كار و خزمەتگوزارییەكان لەو پارێزگایە دابین بكرێت، ئەمە بەراورد بە ئەوروپای دوای شەڕی دووەمی جیهانی كە لە ماوەی ساڵانی 1947-1959 توانرا 16 دەوڵەت لە چوارچێوەی پلانی مارشاڵ ئاوەدان بكرێتەوە، هیچ وڵاتیكی ئەوروپی پێویستی بە چەند ملیار دۆلارێك زیاتر نەبووە و توانییان بناغە بۆ یەكێتیی ئەوروپا دابنێن.

هەرێمی كوردستان كە بەشێكە لە عێراق لە دوای ساڵی 2005 و نووسینەوە و پەسندكردنی دەستووری عێراق، بە ڕۆئیایەكی پڕ ئومێد و گەشبینییەوە سەیری بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراقی نوێی دەكرد، هەربۆیە زۆر بە پەرۆشەوە لە هەموو بوار و جومگەكانی دەوڵەتی عێراقدا هاریكاری حكومەتی فیدڕاڵیی عێراقی دەكرد، بۆ ئەوەی ڕۆژێك زووتر عێراق وەك دەوڵەت بكەوێتەوە سەر پێی خۆی، لە سێكتەری نەوت و گازیشدا، پێش ئەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێم یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007ی پەرلەمانی كوردستان دەر بكات، ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵیی نووسی و دای بە حكومەتی عێراق و لەسەری ڕێككەوتن، ئینجا یاسای نەوت و گازی هەرێم لەسەر بنەمای ئەو ڕەشنووسە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كرا و دەست بە وەبەرهێنان لە سێكتەر نەوت و گازی هەرێم كرا، بەڵام دواتر لە بەرانبەر ئەم پەرۆشی و گەشبینییەی هەرێم بۆ بونیادنانەوەی عێراقی نوێ، بەدگومانی هاتە ئاراوە و كەوتنە بیانووگرتن بە ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی و، هەوڵەكان بەو ئامانجە بوون كە كۆی ماف و دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەرێم لە بەڕێوەبردنی سێكتەری نەوت و گاز لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی لە ناو یاساكەدا بسڕنەوە، ئەمەش بووە ئاستەنگی سەرەكی و ڕێگر لە بەردەم بونیادنانەوەی عێراقی نوێ وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و، پەرەپێدانی فراوانیش لە هەرێمی كوردستاندا.

لە ئێستادا كە ڕێككەوتنێكی زۆر باش لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت كراوە و بووەتە پڕۆگرامی حكومەتەكەی د.محەمەد شیاع سوودانی و ئەم پڕۆگرامە لە پەرلەمان پەسند كراوە، هەماهەنگی و لێكتێگەیشتنی زۆر باشیش لە نێوان هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی دروست بووە، تەنانەت لەسەر پرسی بەبازاڕكردنی نەوتی هەرێمیش لە لایەن كۆمپانیای سۆمۆوە ڕێككەوتن كراوە، بەڵام هێشتا نەتوانراوە لەسەر تەفسیرێكی هاوبەش بۆ هەردوو ماددەی (111 و 112) ی دەستوور ڕێك بكەون، كە دەبێتە نەخشەی ڕێگە بۆ تێپەڕاندنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی و هەموو هەوڵەكان بۆ ئەوەیە بە شێوازێك ئەو دوومادەیە تەفسیر بكرێت، كە لە چوارچێوەی ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵیدا بە ڕێگەی زۆرینە و كەمینە و زهنییەتی سەنتڕاڵی لە بەڕێوەبردنی سێكتەری نەوت و گازدا هەر وەك خۆی بمێنێتەوە.

لە دوماهیدا دەمەوێت ئاماژە بۆ خاڵێكی دیكە بكەم، كە ئەویش ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستانە دوای بڕیارەكەی دادگای بارزگانیی پاریس لە 25ی ئاداری 2023، كە ماوەی 15 مانگە و بەپێی ڕاپۆرتی كۆمپانیاكانی نەوت، ئەم ڕاگرتنە مانگانە زیانی یەك ملیار دۆلاری لە ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان داوە، كە هەتا ئێستا دەكاتە نزیكەی 15 ملیار دۆلار، ئەوجا ئەم 15 ملیۆن دۆلارە كە دەكاتە زیاتر لە 22 ترلیۆن دینار، دەتوانرا هەموو كێشەكانی كارەبا و ئاوی خواردنەوەی لە سەرانسەری عێراقدا پێ چارەسەر بكرێت، بیانووی بێ بنەماش بۆ ئەم هەموو زیانە ئەوەیە كە دوو ماددەی دەستووری جێبەجی نەكرێت كە ئەو ماف و دەسەڵات بە هەرێم و پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت دەدات، بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی پێكەوە (معا) سێكتەری نەوت و گاز بەڕێوە ببەن.

كلیلی چارەسەری ئەوەی كە نەهێڵین نەوت لە نیعمەتەوە ببێتە بەڵا و نەفرەت، هەتا ئێستا لە دەستی عێراقییەكانە، ئەگەر ئەقڵییەتی خۆمان بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە سەنتڕاڵییەوە نەگۆڕین بۆ دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی، ئەوا نە یاسای نەوت وگازی فیدڕاڵی ڕووناكی دەبینێت، نە مێژووی عێراقیش لە 100 ساڵی ڕابردوو باشتر دەبێت.