سعود مستۆ نەجم بەڕێوەبەری گشتیی كاروباری ئێزدییەكان لە وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی حكومەتی هەرێمی كوردستانە و دەرچووی كۆلێژی یاسا و لێكۆڵەری یاساییە، ئەندامی تیمی هەڵدانەوەی گۆڕەبەكۆمەڵەكانی قوربانیانی جینۆسایدی خوشك و برا ئیزدییەكانە.لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) بە شێوەیەكی تایبەتی تیشكی خستە سەر مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كارەساتی جینۆسایدی ئێزدییەكان و كەمتەرخەمیی حكومەتی فیدڕاڵی لەگەڵ ئەم كەیسە گرنگە و، بەم جۆرە وەك شاهیدێك كارەساتی كۆمەڵكوژی و جینۆسایدی ئێزدییەكانی خستە ڕوو.

 

من دەمەوێت وەك كەسێكی ئێزدی (غەیرە موسڵمانی سوننە و شیعە) باس لە مەزڵوومی و مەغدوورییەتی پێكهاتەی ئێزدیتان بۆ بكەم، لە نێوان سیاسەت و تێڕوانینی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەراورد لەگەڵ سیاسەت و تێڕوانینی حكومەتی فیدڕاڵی بۆ ئەم پرسە.

هەڵبەت كۆمەڵگەی ئێزدی وەك بەشێك لە كۆمەڵگەی كوردی لەسەر دەستی حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق تووشی زوڵمێكی هێجگار گەورە بووەتەوە، ئەوجا ئێمە هەم وەك كورد تووشی زوڵمێكی گەورە بووین، هەمیش وەك ئێزدی كە ئایینەكەمان جیاواز بووە، تووشی زوڵمێكی گەورە بووین.

لە دوای ساڵی 1970 پرۆسەی بەعەرەبكردن و ڕاگواستنی گوندەكانی ئێزدییەكان لە ناوچەی شنگال دەستی پێكرد و لە كۆمەڵگەی زۆرەملێدا ئێزدییەكان كۆكرانەوە، ئەمەش واتە كۆمەڵگەی ئێزدی بووە كۆمەڵگەیەكی «دەست بەسەر» و بەمەش بووە كۆمەڵگەیەكی دابڕاو لە هەموو بوارەكانی ڕۆشنبیری و سیاسی و ئابووری و زانستی لە كۆمەڵگەی عێراقیدا و هیچ ڕۆڵێكیان پێ نەدرا.

لەدوای ڕاپەرینە شكۆدارەكەی گەلی كوردستان لە بەهاری 1991، بە ڕێژەی 10% ناوچەكانی ئێزدی ئازادكران و، پاش ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەڕاستی بۆ یەكەمجار بوو بایەخ بە كۆمەڵگەی ئێزدی بدرێت، بۆ یەكەمجار بوو ئێمە هەست بكەین لەسەر ئاستی سیاسی بەشداریمان لە پرۆسە سیاسییەكەدا هەیە، هەمیش یەكەمجار بوو هەستمان كرد لەسەر ئاستی ڕۆشنبیری و جڤاكی و كەلتووری ئەو بوارەمان هەیە كە بتوانین ڕۆڵی خۆمان بە ئازادی بگێڕین، تا ساڵی 2003 كە ڕژێمی پێشوو ڕووخێندرا.

لە دوای ساڵی 2003، ئومێدی ئێمە ئەوە بوو عێراق بەرەو ئازادی هەنگاو هەڵدەگرێت و دەوڵەتی یاسا دروست دەبێت و یاسا سەروەر دەبێت، ئەو 90%ـەش كە ئەو ناوچانەی ئێزدی دەگرتەوە، ئەوانیش ئازاد دەبن و وەك ناوچەكانی هەرێمی كوردستانیان لێ دێت، بەڵام بەداخەوە ئێمە لە عێراقی نوێدا سەروەریی یاسامان نەبینی، لە یاسای كاتیی بەرێوەبردنی دەوڵەتدا لە ساڵی 2004 ماددەی 58 دانرا و پاشانیش لە نووسینەوەی دەستووردا ماددەی 140 دانرا، ئەمەش واتە 90%ی ناوچەی ئێزدییەكان بووە ناوچەی كێشە لەسەر و بە هەڵواسراوی مایەوە و ئازادیی بەخۆیەوە نەبینی.

ئەگەر جێبەجێكردنی ماددەی 140 بۆ هەرێمی كوردستان پرسێكی گرنگ بێت بۆ گەڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكانی دیكە بۆ سەر هەرێمی كوردستان، ئەوا ڕاشكاوانە دەڵێم جێبەجێكردنی ماددەی 140 بۆ ئێمە وەك ئێزدی 100 جار گرنگترە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ماددەی 140 جێبەجێ بكرایە و ناوچە ئێزدینشینەكان بگەڕانەوەیە سەر هەرێمی كوردستان، جارێكی دیكە كۆمەڵگەی ئێزدی تووشی كۆمەڵكوژی و جینۆساید نەدەبووەوە و تیرۆریستانی داعش نەیاندەتوانی ئەو كارەساتەمان بەسەر بهێنن.

بەڕێزان ئاماژەیان بە مەترسیی «فشۆڵیی دەوڵەت و لاوازیی دامەزراوەكانی دەوڵەت» كرد، كە چەند مەترسیدارە بۆ ئاشتیی كۆمەڵگە، لە دەوڵەتی عێراقدا ئەم دوو دیاردەیە (فشۆڵیی دەوڵەت و لاوازیی دامەزراوەكان) هەبوو، بۆیە بارودۆخەكە سەری كێشا بۆ شەڕی خوێناویی مەزهەبیی نێوان شیعە و سوننە و پاشانیش هێرشەكانی تیرۆریستانی داعش و داگیركردنی یەك لەسەر سێ خاكی عێراق، لەمەشدا قوربانیی سەرەكی ئێزدییەكان بوون و، لەو هێرشەی كە لە ئابی ساڵی 2014 كردیانە سەر ناوچەكانی ئێزدی لەو ناوچانەی پێیان دەڵێن «كێشە لەسەر» لە یەك ڕۆژ 1300 هاووڵاتی ئێزدی شەهید بوون و زیاتر لە 6600 كەسیان ڕفاندین، كە هەموویان ئافرەت و منداڵ بوون، ئەم كارەساتە هێندە گەورە بوو، هەتا ئێستاش ئەقڵی ئێمە تەقەبولی ئەوە ناكات، بەوەی ئێمە لەسەدەی بیست و یەكەمدا دەژین، بەڵام ئەقڵییەتێكی وەحشیی ئەوتۆ هەیە كە كچ و ژنی ئێزدی دەكاتە كەنیزەك و سەبایە لە دەوڵەتی عێراقدا.

ئێمە 100 گۆڕی بە كۆمەڵمان هەیە، هەتا ئێستا بە هاوكاری لەگەڵ تیمی نەتەوە یەكگرتووەكان (یونیتاد) 51 گۆڕمان هەڵداوەتەوە، 49 گۆڕی بەكۆمەڵی دیكەمان ماوە، حكومەتی عێراق هاوكاریمان ناكات هەڵیان بدەینەوە و ڕوفاتەكانیان ببینەوە بۆ شوێنی خۆیان. بەشێك لەو ڕوفاتانەی لە گۆڕە هەڵدراوەكاندا دەرمان هێناونەتەوە نێردراون بۆ پزیشكی دادی بەغدا بۆ پشكنین بۆ ناسینەوەیان، هەتا ئێستا هەر لەوێن و بۆیان نەگەڕاندوینەتەوە.

دوای ئازادكردنی شنگال لە تیرۆریستانی داعش، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو هەوڵی خۆی خستەگەڕ بۆ ئەوەی بارودۆخی شنگال ئاسایی بكرێتەوە، بەڵام ئێمە چەند هەفتەیەكی دیكە یادی 10 ساڵەی كارەساتی شنگال دەكەینەوە، هەتا ئێستا 300 هەزار هاووڵاتی ئێزدی لە كەمپەكانی سنووری پارێزگای دهۆك ژیان بەسەر دەبەن، لەبەر ئەوەی هەڕەشەیان لەسەرە و 20%ی كۆمەڵگەی ئێزدی كۆچیان كردووە بۆ هەندەران، بەشێكی دیكەش لەبەر ئەوەی هەڕەشەیان لەسەرە بیر لەوە دەكەنەوە كە ئەم وڵاتە بەجێ بهێڵن و كۆچ بكەن. هۆكاری ئەم گرفت و نەهامەتییەی ڕووبەڕووی كۆمەڵگەی ئێزدی دەبێتەوە، ئەوەیە كە حكومەتی فیدڕاڵی هاریكار و هەماهەنگ نییە لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی ئەم نەهامەتییانە كۆتاییان بێت و بارودۆخی شنگال ئاسایی ببێتەوە و خەڵكەكانمان بگەڕێنەوە سەر زێدی خۆیان.

حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو هەوڵی خۆی خستەگەڕ هەتا ڕێككەوتنی شنگالی بە ناوبژیوانیی نەتەوە یەكگرتووەكان لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی ئیمزا كرد، جێبەجێكردنی ئەم ڕێككەوتنە وەك نەخشە ڕێگەیەك بوو بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی شنگال و زەمینەسازی بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكانی ئێمە بۆ شوێنی خۆیان، بەڵام نە نییەتێكی خێر هەیە بۆ جێبەجێكردنی ڕێككەوتنی شنگال، نە هەنگاوێكیش هەیە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری عێراق.

لایەنێكی دیكە كە دەمەوێت قسەی لەسەر بكەم، لایەنی سیمبوولی و مەعنەوییە، وەك دەبینین پەرلەمانی كوردستان تاوانی كۆمەڵكوژی ئێزدیی بە جینۆساید ناساندووە، چەندین پەرلەمانی ئەوروپی و جیهانی ئەم تاوانی كۆمەڵكوژییەیان بە جینۆساید ناساندووە، بەڵام هەتا ئێستا پەرلەمانی عێراقی كۆبوونەوەیەكی تایبەتی بۆ ناساندنی تاوانی كۆمەڵكوژی بە جینۆسایدی ئێزدیان گرێ نەداوە و، تەنیا یەك یاسای دەر كردووە، كە ئەویش یاسای ڕزگاربووانی دەستی تیرۆریستانی داعشە و بۆ بچووكردنەوەی ئەو كارەساتەیە بەسەر ئێزیدییەكان هاتووە، لەیەك بڕگەی ئەو یاسایەدا هاتووە «ئەو كارەساتەی بەسەر ئێزدییەكان هاتووە، كۆمەڵكوژییە»، لە یاسادانەری عێراقیشدا (المشرع العراقی) پێناسەی كۆمەڵكوژی نییە، لەمەش زیاتر پەرلەمانی عێراق نە ئامادەیە یاسایەك دەربكات بۆ ناساندنی جینۆسایدی ئێزدییەكان، نە هاوكاری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشە بۆ ئەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان هەڵ بدەینەوە.

 پێش دوو ساڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان پڕۆژەیەكی پێشكەش كرد بۆ ئەوەی هەرێم ئەو كارە بكات، بەڵام دادگای فیدڕاڵی ڕەتی كردەوە و ئاماژەی بەوە كرد ئەوە لە دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان نییە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە ڕێگە نادەن بە ڕیكخراوی نێودەوڵەتی، ڕێگە نادەن حكومەتی هەرێمی كوردستان بیكات، فەرموون خۆتان بیكەن.

بوونی ڕێكخراوی (یونیتاد) كە تیمی نەتەوە یەكگرتووەكانە بۆ لێكۆڵینەوە لە تاوانەكانی تیرۆریستانی داعش بۆ ئێمە زۆر گرنگ بوو. حكومەتی عێراق بەبێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ ئێزدییەكان وەك قوربانیی ئەو تاوانە یەكسەر بڕیاری دا كاری ئەو تیمەی نەتەوەیەكگرتووەكان ڕابگرێت، من لەگەڵ ڕاویژكاری بەڕێز محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆ بوومەوە و پێم گوت: ئێمە هێشتا كارەكانمان تەواو نەكردووە و پێویستمان بە كاری زیاترە، بەڵام پێی گوتین»یاسای تیرۆر بەسە و تیمی یونیتاد لەگەڵ ئێمە هەماهەنگ نییە و كۆتایی بە كارەكانیان دەهێنین».

بەڕێزان، یونیتاد ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانە و چۆن هەماهەنگیی نەكردووە؟ ئەم بیانووە حكومەتی عێراق بۆی دروست كردووە، هەتا ئەم تیمە نێودەوڵەتییە نەهاتن حكومەتی عێراق هیچ هەنگاوێكی هەڵنەگرتبوو بۆ هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان، بۆیە خۆمان بە ناچاری تیمێكمان لە دهۆك پێك هێنا و بەسیفەتی ئەوەی لێكۆڵەری یاساییم منیش ئەندامی ئەو تیمە بووم و سەردانی شنگالمان كرد و گۆڕە بە كۆمەڵەكانمان دیاری كرد لە سنووری سنونێ.

دواقسەی من ئەوەیە، هەموو داخوازیی ئێمە وەك كۆمەڵگەی ئێزدی لەو چوارچێوەیەدا دێن و دەچن، كە حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق هاریكار و هەماهەنگ بێت لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی چارەنووسی ناوچەكانی ماددەی 140 یەكلایی بكرێنەوە، بۆ ئەوەی ئێمەی كۆمەڵگەی ئێزدی وەك بەشێك لە كۆمەڵگەی كوردی كە دەگەڕێینەوە سەر زێدی خۆمان، جارێكی دیكە هەست نەكەین تووشی كۆمەڵكوژی و جینۆساید دەبینەوە، بەڵام ئەگەر لەم بارودۆخەی ئێستادا كە لە شنگال هەیە، ئاوارەكانمان بگەڕێنەوە بۆ شنگال، ئەوا ڕاشكاوانە دەڵێین ئێمە ترسی ئەوەمان هەیە جارێكی دیكە تووشی كۆمەڵكوژی و جینۆساید ببێنەوە، بۆیە هەتا بارودۆخەكە بە تەواوەتی ئاسایی نەبێتەوە، ئاوارەكانمان ناتوانن بگەڕێنەوە بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان لە شنگال.