میدیا سەڵاح یابا مامۆستا لە بەشی دارایی و بانك لە كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابووریی زانكۆی سەڵاحەدین بۆ گوڵان: وەبەرهێنان و فرەچەشنكردنی ئابووری لە هەرێمی كوردستاندا پێویستی بە كەرتێكی پێشكەوتووی بانكی هەیە
* بەو پێیەی لەبەشی دارایی و بانك وانەبێژیت و شارەزاییت لە سیاسەتی نەختی و بانكی هەیە. دەكرێت بپرسین، ئایا چ ڕێگایەك هەیە، بۆ ئەوەی هەوڵەكانی بەدیجیتاڵكردن و بەئەلەكترۆنیكردنی كەرتی بانكی و مامەڵەی نەختینەیی خێراتر بكەین؟
- حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم چەند ساڵەی دوایی خواستی هەیە شێوازی كلاسیكی و كۆنی مامەڵەكردنی بانك بگۆڕێت و بەكارهێنانی كارتی بانكی بۆ پێدانی مووچەكان و مامەڵەكان فراوان بكات و ئامێرەكانی ATM لە شوێنە گشتییەكان دابنێت. ئەگەرچی لە قۆناغی سەرەتادایە و بەراورد نەك بە وڵاتانی جیهانی پێشكەوتوو ئەم هەنگاوە لە دواوەین، بەڵكو بەراورد بە وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بەپێی پێویست و قۆناغەكە نەچووینەتە پێشەوە. بۆ نموونە ئەگەر وڵاتێكی وەكو توركیا وەربگرین، دەبینین هەنگاوەكانی بەئەلەكترۆنیكردنی سیستەمی بانكی لەو وڵاتە زۆر پێشكەوتووترە و جیاوازە لەو سیستەمە كلاسیكییەی كە لە وڵاتی ئێمەدا هەیە. لە هەرێمی كوردستان و عێراقیش كەرتی بانكی بەراورد بە پێشكەوتنەكانی دیكە پەرەی پێ نەدراوە، بۆیە لاوازیی كەرتی بانكی و مانەوەی مامەڵەی كلاسیكی كاش لەم وڵاتەدا بووەتە خاڵێكی لاوازی گەشەكردنی ئابووری و وەبەرهێنان و پەرەپێدانی سێكتەرەكان. ئەم حاڵەتە بە ڕوونی دیارە، كاتێك سەردانی وڵاتانی دەرەوە دەكەیت، یان كاتێك كۆمپانیایەكی پێشكەوتوو ڕوو لەم هەرێمە دەكات، دەبینێت كەرتی بانكی و سیاسەتی دارایی و نەختینەیی و ناسەقامگیری بەهای ئاڵووێری دراو بووەتە لەمپەڕ لەبەردەم كارەكانیدا. لە وڵاتانی پێشكەوتوو كەرتی بانكی زۆر لەو ئەرك و كارانەی ئێستا كە بانكەكانی ئێمە ئەنجامی دەدەن، پێشكەوتووترن و ڕۆڵ و پێگەیان لە سەقامگیریی ئابووریی وڵات و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی زۆری وەكو قەرزی بانكی و بەڕێوەبردنی مامەڵەكانی ڕۆژانەی ڕسومات و باج و پێداویستییەكانی دیكەی هاووڵاتیانیان هەیە. لەوێ مامەڵەكردن بە كاش نزیك بووتەوە لە كۆتاییهاتن. ئێمە تاكو ئێستا لە هەرێم و عێراقیشدا مامەڵەكان زۆربەی هەرە زۆری بە كاش دەكرێت و بانكەكان لە كایەی وەبەرهێناندا خزمەت پێشكەش ناكەن. لە وڵاتان بانكەكان لەڕێگای بانكی ناوەندییەوە متمانەیان بۆ دروست بووە و خەڵكی بڕوا و متمانەیان بە بانكەكان هەیە، چونكە ئەو بانكانە وەدائیعیان هەیە و بڕێك پارەیان وەكو یەدەك لەلای بانكی ناوەندی دادەنێن، تاوەكو لە كاتی قەیرانی دارایی و هەر ئەگەرێكی نەخوازراو مامەڵەكارانی بانكەكە زیانیان بەرنەكەوێت، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ هوشیاریی هاووڵاتیان لە بواری ئابووری و دارایی و بانكی.
* ئەگەر لەسەر ئەم خاڵە كەمێك ڕاوەستین، بۆچی تاكو ئێستا وێڕای هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی كەرتی بانكی كاروبارەكانی ڕێك بخرێت و بەئەلەكترۆنی بكرێت و هاووڵاتیان مامەڵەی زیاتری لەگەڵ بكەن و ڕوو لە بەكارهێنانی كارتی بانكی بكەن، كەچی بە بەراورد بە پێشكەوتنەكانی سەردەم و بارودۆخی ئابووریی جیهانی لە ئاست خواست و ویستدا نییە؟
- سەرەتا گۆڕانكاری و پێشكەوتن لە كەرتی بانكی و بەئەلەكترۆنیكردنی كاروباری بانكەكان پەیوەندی بە بانكی ناوەندیی عێراقەوە هەیە، چونكە ئێمە هەرێمێكی فیدڕاڵین لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، كە یەك دەسەڵاتی بانكی ناوەندی بەسەر هەموو ئەو بانكانەدا هەیە، كە لە سنووری ئەو دەوڵەتە كار دەكەن، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، دواتر دێتە سەر پێگەیاندنی دەستی كارا و شارەزای بانكی و دارایی.
خاڵی گەوهەری متمانەیە كە بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان بە هۆی قەیرانی دارایی و نەبوونی سیولەی نەختینەیی لە بانكەكان ئەو متمانەیە ونە، ئەمەش هاوكات لەگەڵ پەرەپێدانێكی بەردەوامی هوشیاریی تاك لەدایك دەبێت، بەوەی تۆ چۆن خەڵكەكە ڕادەهێنیت، بەوەی متمانەی هەبێت بە دامەزراوەكانی حكومەت. ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە ڕێگاچارەیەك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی متمانە بە سیستەمە بانكییەكە بكرێت، كە لە چەند ڕێگایەكەوە دێتەدی، لەوانە ڕێژەی یەدەكی دراوی بیانی و نیشتمانی لەناو بانك هەبێت، یان لە ڕێگەی ئەو گەرەنتیانەی بانكەكان پێشكەشی مامەڵەكارانیان دەكەن، بەوەی تا چەند زانیارییەكانی خۆی خستووەتە خزمەتی هاووڵاتی و بەدەستهێنانی متمانەوە، بەڵام لە هەمووی گرنگتر بوونی ڕێژەی یەدەكی دراوی بیانییە لە بانكەكان، هەرچی بانكە وەبەرهێنەكان، یان بانكە بازرگانی و ئەهلییەكانیش هەیە، كە داوای كاركردن دەكەن لە عێراق و بە هەرێمی كوردستانیشەوە، پێویستە پێشتر مۆڵەتی بانكی ناوەندییان وەرگرتبێت، كە دوای وەرگرتنی مۆڵەتەكەیان لە دەستەی وەبەرهێنان دواتر دەچنە ژێر هەموو ئەو ڕێنمایی و ڕاسپاردانەی كە لە بانكی ناوەندیی عێراقی دەرچووە. دواتر ڕۆڵی ڕاگەیاندن و خول و هوشیاری دێت كە لە ڕێگەی بانكەكانەوە، یان لە ڕێگەی كارمەندانی وەزارەتی دارایی و ئابوورییەوە، یان لە ڕێگەی ڕێكخراوە پەیوەندیدارەكانەوە دێت، كە تاكی كورد و كوردستانی هوشیار دەكەن، لەسەر زەروورەتی بەكارهێنانی كارتی بانكی و وەرگرتنی مووچە بە كارتی بانكی و مامەڵەكردنی ئەلەكترۆنی و كۆتاییهاتن بە مامەڵەی كاش و مەترسییەكانی چ لە ڕووی ساختەكاری دراوەوە بێت، یان لە ڕووی ونبوون و دزین و دڕانی دراوە كاغەزییەكانەوە بێت، ئەمە جگە لەوەی دراوەكان لە ڕووی تەندروستیشەوە هۆكارێكن بۆ گواستنەوەی پەتا و ڤایرۆسی جۆراوجۆر.
بەمشێوەیە دوو هۆكاری سەرەكی لە گەڕانەوەی متمانە بە بانكەكان و بە دۆخی دارایی وڵات هەیە، یەكەمین دەسەڵاتی دارایی و نەختینەیی وڵات (حكومەت و وەزارەتە پەیوەندیدارەكان و بانكەكان) تا چەند هاووڵاتیان هان دەدەن بۆ ئەوەی ڕوو لە مامەڵەی ئەلەكترۆنی و كەرتی بانكی بكەن. دووەمیش تا چەند خەڵكەكە هاندەرە بۆ ئەو گۆڕانكارییە.
لە ئابووریی گشتیدا بابەتێك هەیە بەوەی مرۆڤ تا چەند متمانەی لا دروست دەبێت. ئایا تاكەكان تا چەند خوێندەواریی داراییان هەیە، بۆ نموونە ئەگەر كەسێك ئاستی خوێندەوارییە داراییەكەی نزم بێت، یان لە هەندێك حاڵەتدا خوێندەواریی نییە، یان تەمەنێكی زۆری هەیە و فێری ئەم تەكنەلۆژیا و مامەڵە ئەلەكترۆنی و بانكییانە نییە، بۆ نموونە لە هەژماری من، لە زۆر وڵاتانی دیكەی جیهانیشدا كەسە بەتەمەنەكان بە قورسی دێنە پێشەوە بۆ گۆڕینی مامەڵەكردن لە كاشەوە بۆ كارتی بانكی و زۆرجار لە وڵاتانی پێشكەوتووش دەكەونە بەر فرتوفێڵ و كاری ساختەكارییەوە.
* خاڵێكی دیكە كە ئاماژەت پێدا، گرفتی كارمەندی لێهاتوو و بەتوانای بانكی بوو. بەداخەوە ئێمە لەم بوارەدا زۆر لە دواوەین. پرسیارەكە ئەوەیە چی بكرێت بۆ ئەوەی هەنگاوەكانی پێگەیاندنی كادیری دارایی و بانكی دەست پێبكەین؟
- بەدیجیتاڵكردنی حكومەت و بەئەلكترۆنیكردنی كەرتی بانكی و وازهێنان لە مامەڵەی كاش پێویستی بە كادیری پێشكەوتوو هەیە. كەرتی بانكی لەم سەردەمەدا بزوێنەری پێشكەوتنەكان و پەرەپێدانی ئابووری و ڕاگرتنی سەقامگیریی دارایی و ئابوورییە، تەنانەت لە دۆخی قەیرانەكان و كێشە گەورەكاندا فاكتەرێكی سەرەكییە بۆ چارەسەرەكان، بۆیە دەبێت لایەنی مرۆیی و توانای بەشەریی لەئاست ئەم گۆڕانكارییە گەورە و خێرایانەدا بێت و، شارەزایی باش لە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا و هۆكارەكانی پەیوەندی و دیجیتاڵی هەبێت. دەبێت لە ڕووی شارەزایی دارایی و نەختینەیی و مامەڵكردن لەگەڵ مامەڵەكارانی بانكدا هوشیاری و بەهرەداریش بێت، كاتێك بانكەكان ئەم جۆرە شارەزاییە مرۆییانەیان هەبێت، خەڵكەكانیش متمانە بەو بانكە دەكەن، چونكە بە ئاسانی ناتوانرێت زیان بە سیستەمە بانكییەكەی بگەیەنرێت.
ئێمە لە بەشی دارایی و بانك لە هەوڵی ئەوەداین پڕۆگرامەكانی خوێندن شێوازێكی پراكتیكی بدەینێ، بەوەی توانا و لێهاتوویی قوتابییەكەمان بەرز بكەینەوە و لەگەڵ بازاڕی كاردا بگونجێت. وەكو مامۆستاكانیش شارەزایی باشیان لەگەڵ بانكی ئەلەكترۆنی و پێشكەوتنەكانی سەردەم هەیە. خاڵێكی دیكەی گرنگ كردنەوەی خولەكانی ڕاهێنان و پەرەپێدانە لە ناو فەرمانبەرانی بانكدا، هەر گۆڕانكاری و پێشكەوتنێك دێتە پێشەوە پێویستە بانكەكانی (چ حكوومی و چ ئەهلی و وەبەرهێنان) كاتێكی باشی خۆیان بۆ ئەو گۆڕانكارییانە تەرخان بكەن. لە كۆتاییشدا جێگرتنەوەی سیستەم و وەرچەرخان لە شێوازێكی كلاسیكییەوە بۆ سیستەمێكی پێشكەوتووی دارایی و نەختینەیی و بانكی چەند ساڵێكی دەوێت. بۆیە بواری باش هەیە لە ڕێگەی خولە خێراكانەوە ئاستی شارەزایی بانكی و دارایی و نەختینەیی پێش بخرێت. بۆ نموونە لە عێراقدا تەوتینی مووچە چەندین ساڵی ویستووە، بەڵام لە كۆتاییدا سەركەوتوو بووە. بۆیە هەنگاوەكانی هەژماری منیش كارێكی باشە، چونكە دواجار نەك تەنیا مووچەخۆر، بەڵكو دەبێت كارتی بانكی بۆ چین و توێژەكانی دیكەش هەبێت و لە بازاڕەكانیشدا سۆپەرماركێت و كاسبكارەكان ئامێری بەكارهێنانی كارتی بانكییان هەبێت.
* بەو پێیەی بەشێك لە شارەزاییت لە بواری وەبەرهێنانە و ئەم سێكتەرە گرنگەش پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆی بە وەبەرهێنانەوە هەیە و هاوكات بانكە وەبەرهێنەكانیش ڕوویان لە زیادبوون كردووە، ئایا خوێندنەوەت بۆ یاسای وەبەرهێنان و دامەزراوەكانی ئەم بوارە و پەیوەندییان بە كەرتی بانكییەوە چییە؟
- یاسای وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان لە 2006 دەرچوو و هەموار كرایەوە، بەڵام لە ئێستادا وەبەرهێنان چووەتە ئاستێكی دیكە و گۆڕانكاریی زۆری بە سەردا هاتووە. بۆیە پێویست بوو لە پەرلەمان كار بۆ هەمواركردنەوە، یان دەرچوونی یاسایەكی نوێی وەبەرهێنان بكریت، كە لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی سەردەم و پێداویستییەكانماندا بگونجێت. كۆمەڵێك ئاسانكاریی زۆر بۆ وەبەرهێنەران لە عێراق و وڵاتانی دەوروبەر هەیە. كارێكی باشە ئاراستەی وەبەرهێنان بەرەو فرەچەشنكردنی ئابووری برا، كە ئەمەش پێویستی بە بانكی وەبەرهێنان هەیە و دەكرێت ئەم سێكتەرە زۆر ئاسانكاریی بۆ بكرێت، بەڵام لەسەر حسابی متمانە و گەرەنتی نا. ئێمە دەبێت زۆر وریا بین لە مەترسییەكانی سپیكردنەوەی پارە و قۆرخكاری و گەندەڵی كە زیانی گەورە بە ئابووری و دارایی و پرۆسەی متمانە دەگەیەنێت. كاتێك ئابووری هەمەچەشن دەبێت، كۆمەڵێك كێشە و قەیران لە كۆڵی حكومەت دەكاتەوە و تەنانەت خەرجییەكانمان كەم دەبێتەوە و بە پێچەوانەوە داهاتەكانمان زیاد دەبێت. ئەم فرەچەشنكردنە لە مەترسیی قەیران و كەمیی سیولەش ڕزگارمان دەكات، بە پێچەوانەشەوە كاتێك وڵات پشت بە ئابوورییەكی ڕەیعی ببەستێت و واتە تەنیا پشت بە یەك كەرتی نەوتی ببەستین، ئەوا لەگەڵ داشكانی بەهای نرخەكاندا ڕووبەڕووی داڕمان دەبینەوە. ڕاستە بەهای بەرمیلێك نەوت لە سەرووی 84 دۆلارە و كورتهێنانی بودجەی عێراق كەم بووەتەوە، بەڵام ئەگەر ئابووریی عێراق ڕوو لە كەرتەكانی دیكەی بەرهەمهێنان نەكات، ئەوا لە دواڕۆژدا ڕووبەڕووی قەیرانی دارایی دەبێتەوە و ئێمەش لە گەڵیدا زیانمەند دەبین، چونكە خەرجی و بودجەی بەكارخستن و بەكاربردنی ئەوەندە قەبە و گەورەیە تەحەمولی هیچ قەیرانێكی داشكانی بەهای نەوت ناكات.
ئەگەر نزیكبوونەوەی زیاتری حكومەت لەگەڵ خەڵك و خواستەكانیدا بێت و پتەوكردنی پەیوەندییەكانی هەرێم لەگەڵ عێراقدا كارێكی باشە و ئومێدبەخشە، بەڵام لەمە گرنگتر بەدامەزراویكردنی دەزگاكانی كوردستان و گرنگیدانە بە فرەچەشكردنی ئابووری، لەم كاتەدا تا ڕاددەیەك كێشەكانمان لە بواری مووچە و پێداویستییەكان چارەسەر بووە، بەڵام پێویستە پشت بە خۆشمان ببەستین و نێوماڵی كورد یەك بخەین و دەستبەرداری دوو ئیدارەیی و بەرژەوەندیی حزبی بین و لێبگەڕێین حكومەت چاكسازی و گۆڕانكاریی ڕاستەقینە ئەنجام بدات.
