د.حسێن ئیسماعیل خانی دەلــــۆ، مامۆستای زانكۆیە و بڕوانامەی دكتۆرای لە مێژووی نوێ و هاوچەرخ هەیە. لە دیمانەیەكی لەگەڵ گۆڤاری گوڵان باس لە مێژووی پڕ سەروەریی ئافرەتانی كورد دەكات.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

* لەگەڵ ئەوەی ئافرەت لە هەموو قۆناغەكانی مێژوویی نەتەوە بەشێكی تەواوكاری پیاو بووە، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكەین، لە سیاقە نەتەوەیی و ناشناڵییەكەیدا تەنیا باسی قارەمانیەتی پیاو دەكرێت و ژن وەك بەشێك لە مێژووی نەتەوە سەیر ناكرێت، ئایا لەگەڵ ئەم بۆچوونە هاوڕایت، یان سەرنجێكی دیكەت هەیە؟

-  لە سەرەتادا ئێمە كۆمەڵگەیەكی پیاوسالاری بووین، ڕەنگە ڕۆژهەڵات و تەواوی جیهانیش هاوشێوەی كۆمەڵگەی كوردی پیاوسالار بووبێت، بەڵام ئەوە كاریگەری و حوكمی مێژوو و زەمەن و كاتە، وردە وردە ژیان گۆڕاوە و گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ئافرەت بەشێك بووە لە هاوشان و هاوبەشی پیاو و هێدی هێدی وزە و تواناكانیان دەركەوتووە، مێژوو ئەو ڕاستییە پشتڕاست دەكاتەوە، كە زۆر باسی پیاو دەكرێت لە قارەمانەتی و لە ئازایەتی و لە سەنگەرگرتن و لە شەڕ و شۆڕ و لە ڕاپەڕین و لە شۆڕشەكاندا، بەڵام هاوكات ئێمە ئەوەمان لەبیر نەچێت، لە مێژووی بزاڤ و جووڵانەوە و ڕاپەڕینەكانی كورددا چەندین ئافرەتی هەڵكەوتوو و دەركەوتوو هەبوون و لاپەڕەكانی مێژووی كوردیان بە جوانی نەخشاندووە، بۆ نموونە:(خانزادی سۆران. زێڕینای ئامێدی لە میرنشینی بادینان و مەستوورەی ئەردەڵان و حەپسەخانی نەقیب لە سلێمانی و عادیلە خانم لە هەڵەبجە و لەیلا قاسم لە خانەقین) و...هتد.

ڕاستە ئەگەر بەراورد بەوەی كە پیاو زۆرترین ناوی هاتووە و وەكو هێمای چەلەنگی و عەگیدی و قارەمانیەتی، بەڵام ژنیش دەركەوتون وەكو فەرمانڕەوا و هەم وەكو خەباتگێڕ و تێكۆشەر لە هەموو كایە و بوارەكانی كۆمەڵایەتی و شۆڕشەكاندا بوونی خۆیان سەلماندووە، ڕەنگە ئەوەش ڕاستییەكی حاشا لێنەكراو بێت، كە مێژوو زیاتر بە شان و باڵی پیاواندا هەڵدەدات و دەبنە قارەمان و پاڵەوانی داستانەكان، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی سەرەتا پیاوان مێژوویان نووسیوەتەوە و هاوكات كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارین و ئەرك و ئیشەكانی ئافرەت لە سەردەمەكانی پێشوودا كابانی ماڵ بووە و بەخێوكردنی منداڵ و كاروباری ناوماڵی لە ئەستۆ گرتووە، بەڵام دواتر وەك دەبینین ژنان لە زۆربەی زۆری جووڵانەوە و شۆڕشەكاندا بۆ بەشداری و هاوبەشیكردنی پیاو هەنگاو بە هەنگاو بەرەو پێش مل دەنێن، ژن لەم چاخ و سەردمە ڕۆڵێكی ئەكتیڤ و كارای هەیە، بەردەوام لە پاڵپشت و پشتیوانی پیاو و شۆڕش و بزاڤەكاندا ئامادەیی هەبووە، وێڕای ئەركی ماڵداری و بەخێوكردنی منداڵ و هاوبەشی لەكاری هەرەوەزی شان بە شانی پیاوان لە ئەركی میوانداریی پێشمەرگە بێ درێغ بوون و، زۆر جاریش ژنان ڕۆڵێكی بەرچاویان لە مەتەرێز و سەنگەرەكاندا هەبووە، بۆ نموونە لە سەردەمی شۆڕشی ئیبراهیم خانی دەلۆ لە ساڵی 1920 ئافرەتێك بەناوی نەعیمە مستەفا ناوبانگی بە نەعە نێر دەركردبوو، هاوشانی شۆڕشگێڕان چەكی كردووەتە شان و چووەتە مەتەرێز و هاوشانی جەنگاوەران بەرگری و شەڕی كردووە، تەنانەت ئیبراهیم خان بە كاكە نەعیم بانگی كردووە، دواتر ئیشی پیاوانەی كردووە و دووكانی چەخماخسازی هەبووە، واتە:(دوكانی چاككردنی چەك داناوە).

* لەگەڵ ئەوەی چالاكانی ئافرەتان داكۆكی لەوە دەكەن، ئەگەر ژن خاوەنی ئابووریی خۆی بێت، دەتوانێت باشتر خێزان بەڕێوە ببات، بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین، ئەوەیە كە خەریكە ڕێژەی جیابوونەوە هێندەی ڕیژەی هاوسەرگیری لێ دێت، بەشی زۆری حاڵەتەكان لەنێوان ئەو هاوسەرانەیە كە ژنەكان خاوەنی سەرچاوەیەكی داهاتی خۆیانن، هەڵكشانی ڕێژەی جیابوونەوەی هاوسەران بۆچی دەگێریتەوە و تا چەند ئەم دیاردەیە هەڕەشە لە ئاشتیی كۆمەڵایەتی دەكات؟

- خێزان یەكەم پایەی كۆمەڵگەیە و دیارە دروستكردنی خێزان بەردەوامیدانە بە كۆمەڵگە، لە دێرزەمانیشەوە ئەو ئافرەتانەی كە پیاوەكانیان مردووە، شانیان داوەتە بەر بەخێوكردنی منداڵەكانیان و كورد واتەنی بێوەژن كۆشیان كردووە، ئافرەتان كاری كشتوكاڵ و مەڕداری و دووكاندارییان كردووە بۆ بژێوی منداڵەكانیان، بەڵام لە سەردەمی ئێستادا ئافرەتان هەوڵ دەدەن تا ڕاددەیەك لەبواری بزنێس و ئابووریدا وەكو بازرگان و سەرمایەدار دەركەون، ڕەنگە بەو پێوەدانگەی كە من تێزی دكتۆراكەم لەسەر ژیانی كۆمەڵایەتییە، ئەو ڕاستییە حاشاهەڵنەگرە بزانم كە گۆڕانی كۆمەڵگە بە شێوەیەك دەبێت لە قۆناغی یەكەم لە دەستپێكی گۆڕانكارییەكاندا هەندێك جەنجاڵی و پشێوی پێوە دیارە و خاڵی نەرێنی دەردەكەون، ئەو پشێوییەش وای كردووە كە هەرسكردنی لەلایەن بەرانبەرەوە نامۆ و قورس بێت، لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا ئافرەت زۆر هاتووەتە ناو كایەی ئابووری و كایەی كاركردنەوە. بێگومان كاردانەوەی بوونی ئافرەت كە دەبێتە خاوەن دارایی و پارەی خۆی، كاریگەری لەسەر پیاوان هەیە، چونكە ئەگەر تەماشا بكەین، كاتی خۆی كە توانا و ئیمكانیەتی خۆبژێوی نەبووە لای ماڵی باوكی، یان لای ماڵی براكەی، نەیتوانیوە لە ژیانێكی ئاسوودە و باش بەسەر بەرێت، بۆیە شانی دواتە بەر خۆگونجاندن، یان هەندێك لە ژنان لە سۆشیاڵ میدیاكاندا دەردەكەون، دەڵێن من كە خاوەن پارە و ڤێلا و سەیارە و خاوەن مووچەی خۆمم، لە بری ئەوەی من شوو بكەم، ژن دێنم، یانی ئافرەتەكە دەڵێت من شوو ناكەم ژن دێنم، ئەمە كاریگەرییەكی نێگەتیڤی لەسەر كۆمەڵگە دروست كردووە و وای كردووە وەك ئاماژەم پێكرد، ڕێژەی جیابوونەوە و تەڵاق لە مارەبڕین و هاوسەرگیری زیاتر بێـــــت، ئەمیش دوای ئەوە هەڵچوونی ئەو دۆخە هێواش هێواش بنیشێتەوە و ئاسایی دەبێتەوە.

لە ڕوانگەیەكی دیكەوە بڕوانین كاریگەرییەكە تەنیا لەوە نییە كە ئافرەت خاوەن داهاتی سەربەخۆی خۆی بێت، چەند فاكتەر و هۆكاری دیكەش لە پشتی زۆربوونی تەڵاقەوە هەیە. كاتی خۆی تەڵاق عەیبەیەكی گەورە بووە و ئێستا نۆڕماڵە، ئافرەت هاتووەتە ناو دنیای سۆشیال میدیا و فەیسبووك و ئینستاگرام و تویتەر و ئەوانی دیكەوە، ئەمانە كاردانەوەیان هەیە، ئەمە وای كردووە ئافرەت ئاگای لە ژیانی خەڵكی دیكە بێت كە خۆشتر و باشتر دەژێت. ئێستا وەكو جاران نییە كە ئافرەت هەر لەماڵ قەتیس بێت و هیچ نەچێتە دەرەوە، ئەمە و چەند فاكتەرێكی دیكە كاریگەریی زۆریان هەیە لەوەی كە تا ڕاددەیەك ئافرەتان ئارەزووی سەربەخۆیی زیاتر دەكەن و خوێندەوارن و ڕێگای دادگا شارەزان و مافەكانی خۆیان ناسیوە. واتە ئافرەتان ئێستا چاوكراوەترن و دەیانەوێت لە بڕیاردانەكان هاوبەشی پیاو بن، بوونی خۆیان لەو بڕیاردانە هەبێت، لەلایەكی دیكەوە نەك هەڕەشە بێت لە ئاشتیی كۆمەڵایەتی، بگرە ئەگەر دۆخەكە ئاوا بەردەوامی هەبێت، هەڕەشەیە لەسەر هەڵوەشانەوە و هەڵتەكانەوەی كۆمەڵگە، چونكە خێزان یەكەم پایە و كۆڵگەی گرنگی كۆمەڵگەیە و ئەگەر خێزان هەڵبووەشێتەوە، ئیتر كۆمەڵگەش هەڵدەوەشێتەوە.

* ئەگەر سەیری ڕێژەی قوتابیانی كچ بكەین، دەبینین لە هەموو قۆناغەكانی خوێندن بە خوێندنی باڵاشەوە، ژمارەی قوتابیانی كچ لە كوڕان زیاتر نەبن، كەمتر نین، بەڵام لە بواری كاری حكوومی و سیاسی و بازاڕدا، دەبینین ئەو دەرفەتەی بۆ كوڕان و پیاوان فەراهەم دەبن، بۆ كچان و ژنان فەراهەم نابن، هەروەها لەسەر ئاستی كاری ئەكادیمی و زانكۆكانیشدا هێندەی پۆستەكان بەر پیاوان دەكەون، هێندە بەر ژنان ناكەون، ئایا وەك ئەكادیمییەك چۆن سەیری ئەم پرسە دەكەیت؟

- سەرەتا قۆرخكارییەكی تێدا بووە، پیاوان هەستاون بە كاری سیاسەت و بازرگانی و ئەوانەی كە لە بازاڕان، زیاتر ئەوان كاریان كردووە، ئێستا وردە وردە ژنان هاتوونەتە ناو پرۆسەی دەركەوتنەوە، ئەمەش كاتێكی زۆرتری دەوێت، تاكو یەكسانییەك ئەنجام بدرێت، یانی ئەو پڕۆسەیە پڕۆسەیەكی ئاسان نییە، كە ئەوان بێنە ناو تەواوی كایەكانەوە، ئێستا وەك دەبینین ئافرەتان كاری بازرگانی دەكەن، كاری سیاسەت دەكەن، پەرلەمانتار و وەزیرن، ئەندامی سەركردایەتیی حزبەكانن، بەڵام بە ڕێژەیەكی كەمتر لە پیاو، بەڵام ئافرەتی واش هەیە سەرۆكی زانكۆیە و سەرۆكی پەرلەمانە و ڕەنگە كارەكان ئەوان جوانتر و باشتر لە پیاوان ڕایپەڕێنن.

* كاتێك باسی بیری نەتەوەیی هەر نەتەوەیەك دەكرێت، باس لە زمانی دایك، پەروەردەی دایك دەكرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە قوتابخانەی یەكەم بۆ بیری نەتەوەیی ئەو دایكەیە كە ڕۆڵەكەی چۆن پەروەردە دەكات، كە ئەمە گرنگیی ئافرەت بێت بۆ بیری نەتەوەیی، ئایا لەناو بیری نەتەوەیی كوردستانیدا پڕۆژە بۆ ئازادیی ئافرەت دەبێت چۆن بیت؟

- دایك ڕۆڵی یەكەم مامۆستا و یەكەم پەروەردەكار و ڕاهێنەر دەبینێت لە ژیانی مرۆڤەكاندا، تەنانەت بیتهۆڤن كە مۆسیقاژەنێكی بەناوبانگە لە جیهاندا دەڵێت: دایكم فێری كردم)، لە كاتێكدا پیشەی دایكی مۆسیقا نەبووە. ئەدیسۆن نامەیەك دەبینێت كە نامەی بەڕێوبەری قوتابخانەكەیان بوو، كە باس لەوە دەكات كە ئەدیسۆن شایەنی ئەوە نییە لەو قوتابخانەیە بخوێنێت، بەڵام دایكی ئەو نامەیەی لە ئەدیسۆن شاردبووەوە، دواتر ئەدیسۆن بەناوبانگ دەبێت و ئەو زانا گەورەیەی لێ دەردەچێت، لە دوای مردنی دایكی، نامەكە دەبینێتەوە و سوپاسگوزاری دایكی بووە كە ڕۆڵی هەبووە لە پێگەیاندنی ئەو زانا بلیمەت و بەناوبانگە. لە تەواوی جیهان دەوترێت زمانی دایك، كەواتە دایك ڕۆڵی هەیە لەسەر منداڵ، زمانی دایك بۆ هاندان نەخشێكی تەواوی لە گەشەكردنی هزر و بیری نەتەوایەتی هەیە. بێگومان لە پشت هەر پیاوێكی سەركەوتوو ئافرەتێكی باش هەیە. كاتێك دایك ڕۆشنبیرە تەواوی خێزان ڕۆشنفكرە.

* كاتێك سەیری مێژووی نەتەوەكەی خۆمان دەكەین، دەبینین بەراورد بە نەتەوەكانی دیكەی دەوربەرمان، ئافرەتی كورد ئازادییەكی زۆر زیاتری هەبووە، دەكرا لەو مێژووەوە ئازادی ژنی كوردستان زیاتر پێناسە بكرایە، بەڵام ئەوەی ئێستا دەیبینین، ئەوەیە كە ئەو مێژووە فەرامۆش كراوە. چی بكەین بۆ ئەوەی جارێكی دی مێژووی كوردستان ئازادیی ژنان پێناسە بكاتەوە؟

- ڕۆژهەڵاتناس و گەڕیدەكان و گەشتیاران ئەوانەی كتێبیان چاپ كردووە و بەم كوردستانە تێپەڕیون، باسیان لە ئازادی و سەربەستیی ئافرەتانی كۆمەڵگەی كوردی كردووە، تەنانەت بابەتیان لەسەری نوسیووە كە ئازادی و سەربەستییان هەبووە و زۆر جاران خانمانی كورد لە دیوەخانەكان دانیشتوون و تێكەڵی قسەوباسەكانی پیاوان بوون و ڕاوێژیان پێ كراوە، جگە لەوەی كە هاوبەشیی كاری پیاوانیان كردووە لە بەروبوومی كشتوكاڵ و لە مەڕ دۆشین و كاری زەبارە و هەرەوەزیدا...هتد،

 پێویستە نووسەران و ناوەندە ئەكادیمییەكان و قەڵەم بەدەستان و ئەوانەی كار لەسەر ناساندنی ڕۆڵی ئافرەت لە مێژووی كوردیدا دەكەن، توێژینەوە لەو بوارەدا ئەنجام بدەن، بۆ ئەوەی نەوەی ئێستامان ئاشنای ئەو مێژووە بن، كە ئافرەتانی كورد خاوەنی چ پێگە و هێزێك بوون بۆ بەرەو پێشچوونی كۆمەڵگەی كوردی و بۆ گەشە پێكردنی مافی یەكسانی و هاوسەنگیی نێوان ڕەگەزی نێر و مێ‌.

ئێستا هیچ دامەزراوە و فەرمانگەیەكی حكوومی و هیچ ئۆرگانێك و كەناڵكی حزبی نییە ئافرەتی تێدا نەبێت، ئێستا دامەزراوەكانی ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەوانی ڕێكخراوە حكوومی و ناحكوومیەكان هەموویان ژنی تێدایە، تەنانەت لە دامودەزگا سەربازی و ئەمنییەكانیش ئافرەتی تێدایە، بەڵام لە ئاستی پیاواندا ژمارەیان كەمترە، ڕەنگە لە ساڵانی ئایندە ئەو بۆشاییە پڕبكەنەوەو هاوسەنگی ڕاگرن.