د.محەمەد سەید نووری بازیانی، یەكێكە لە كەسایەتییە سیاسییە ئیسلامییە دیارەكانی كوردستان و بێجگە لە كاری سیاسی، توێژەرە و چەندین كتێب و توێژینەوەی پێشكەشی كتێبخانەی كوردی و عەرەبی كردووە، لەكابینەی سێیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو بووە و ئێستا وتەبێژی فەرمیی بزووتنەوەی پەیوەندیی ئیسلامییە لە كوردستان، لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆ (هەرێمی كوردستان لەناو گێژاوی ململانێی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا)بەمجۆرە بیربۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خستە ڕوو:

 

 

بۆ ئەم گفتوگۆیە بابەتێكم ئامادەكردووە بە ناونیشانی «حكومەتی هەرێمی كوردستانی عێراق و ئالنگارییە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان»، لەبەر ئەوەشی لەم گفتوگۆیەدا بەشێك لە بەشداربووان برایانی عەرەبن و لەگەڵمان بەشدارن و ئامادەبووانیش هەموویان لە عەرەبی تێدەگەن و كێشەیان نییە، بۆیە من باسەكەی خۆم بە عەرەبی پێشكەش دەكەم، بۆ ئەوەی مەبەستەكە وەك خۆی بگات، نەك لە كاتی وەرگێڕانی ڕاستەوخۆدا هەندێك لە بڕگەكان بپچڕێن.

سەرەتا لە ئالنگارییە خودی و ناخۆییەكانەوە دەست پێدەكەم. ئەم ئالنگاریانە دەتوانین بە كورتی لەناو هەندیك خاڵی گەوهەریدا بەمجۆرە پۆلێنیان بكەین:

ا- لەبەریەكهەڵوەشانی سیاسی.

بە واتایەكی دیكە ئامێری ڕووخێنەر لە ناوخۆدا وەك دەڵێن، ئەمە ترسناكترین هۆكارە كە هەڕەشە لە هەرێمی كوردستان و ئەزموونە تازەپێگەیشتووەكەی دەكات، كە ئومێد لێی ئەوە بوو كە ببێتە نموونەیەك و پارچەكانی دیكەی كوردستانە بریندارەكەمان شانازی پێوە بكەن، كە ئەم نیشتمانە لەلایەن دەوڵەتانی ئیمپریالیزمەوە و دوای پەیمانی سایكس پیكۆ پارچە پارچە كراوە.

ئەم ئامێرە ڕووخێنەرە لە دوای پێكهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شەڕی ناوخۆی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و پێش ئەویش شەڕی ناوخۆی نێوان یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستانی عێراق دەستی پێكردووە.

دەوڵەتانی هەرێمی و هەروەها دەوڵەتانی گەورەش وەك ئەمریكا بەتایبەتی دەستتێوەردانیان لەم تەنگژەیە كرد، بۆ ئەوەی ئەم خوێنڕشتنە ڕابگیرێت.

بێگومان ئەم شەڕانە پێش ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق، لەسەر بنەمای «پەرتكە و زاڵ بە»، حكومەتی عێراق زیاتر ئەم تەنگژەیەی فراوانتر دەكرد، لە هەندێك حاڵەتیشدا حكومەتی عێراق ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی لە شەڕەكاندا گێڕاوە، كە لەم شەڕانەدا گیانی هەزاران لاوی دروێنە كردووە و خێزانی هەر سێ لایەنەكە بە هۆی ئەم شەڕانە دەركران، یان ناچاربوون ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێ بهێڵن و بەمەش كەلێنكی گەورەیان لە جەستەی كورد و كوردستاندا دروست كرد.

ب- بەردەوامیی ململانێی نێوان پارتی و یەكێتی، ئێستا دەبینین لەو پەڕی توندیدایە، لایەك بایكۆتی هەڵبژاردن دەكات، لایەكەی دیكەش خۆی بۆ هەڵبژاردن ئامادە دەكات و لە كۆنگرە ڕۆژنامەنووسییەكاندا بانگەشەی ئەوە دەكات، هەڵبژاردنی 10ی حوزەیرانی داهاتوو لە بەرژەوەندیی خۆیدا دەبێت.

ج- هەموو دەبینین كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دابەش بووە بۆ دوو حكوومەت و دوو هەرێم، ئەم دابەشبوونە بەرچاوە و تەنانەت لە بەرگی سەربازیی هێزی هەردوو حزبەكە دیارە كە لە یەكتری جیاوازن.

ح- سەبارەت بە هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن كە دەبێت بەبێ ئیحراجی قسەی لەسەر بكرێت، ئەوانیش لەبەریەكهەڵوەشاون و بریتین لە زۆربەی حزبەكانی دیكە كە ئایدیۆلۆژیای «نەتەوەیی و چەپ و ئیسلامی» لەخۆ دەگرن. زۆر بەداخەوە ئەم حزبانە وەك ئۆپۆزسیون لەبری ئەوەی چارەسەری گونجاوی كێشەكان بخەنەڕوو، هەموو كار و هەوڵدانیان ئەوەیە كە بە دوای بۆشایی و كەموكورتییەكانی حكومەتدا بگەڕێن، لە هەمان كاتدا حكومەتیش جددی نیە لە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكان، بەتایبەتیش ئەو گەندەڵییە بەربڵاوە كە لەناو شادەماری حكومەتدا هەیە، لە سەرووی هەموویانەوە دواكەوتنی مووچەی فەرمانبەران و بارقورسكردنی شانی هاووڵاتییان لە ڕێگەی باج و بەرزبوونەوەی نرخی شتومەك و خۆراك، هاتنە خوارەوەی داهاتی هاووڵاتیان و بوونی بێكاریی ڕووپۆشكراو بۆ گەنجی دەرچووی زانكۆكان و هێزی كار. هەموو ئەمانە وای كردووە، ئۆپۆزسیون بەتایبەتی لە كەرتی پەروەدە پەنا بۆ خۆپیشاندان و پەناگیری لە گۆڕەپانەكان و لەبەردەم بینایە حكوومییەكان بەرن، پاشانیش پەنابردن بۆ پەكخستنی خوێندن لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا. هەروەها حزبە ئۆپۆزسیونەكانیش ڕوویان كردە حكومەتی فیدڕاڵی و دادگای فیدڕاڵی لە بەغدا، ئەمە لە كاتیكدا پێیان وابوو حكومەتی هەرێمی كوردستان چارەسەری گونجاو بۆ كێشەكان بدۆزێتەوە، بەر لەوەی بەو شێوەیە پەرە بسێنێت، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی حكومەتی هەرێم لە چاوی حكومەتی فیدڕاڵی و هاووڵاتییانی كوردستانەوە لاواز دەربكەوێت.

د- دواخستنی كاتی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان لە وادەی دیاریكراوی خۆیدا و، درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان كارەساتێكی گەورە بوو. هەروەها بەسەرچوونی تەمەنی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی هەرێم و ڕێكنەكەوتن لەسەر هەمواركردنەوەی، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی بۆشاییەكی دەستووری، حكومەتیش بووە حكومەتی كاربەڕێكەر و ئەنجومەنی پارێزگاكانیش پەك خران. هەموو ئەمانە وایان كرد، لە بری ئەوەی هەرێم بە سەرپەرشتیی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێم هەڵبژاردنەكان ئەنجام بدات، هەرێم ملكەچی بڕیارەكانی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بێت. بەم شێوەیەش هەرێم گرنگترین پایەی یاسایی خۆی لەدەست دا و دەرگاش بۆ دادگای فیدڕاڵی وەڵا بوو، بۆ ئەوەی بڕیارەكانی بەسەر هەرێمدا بسەپێنێت.

دووەم : ئالنگارییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان:

پێگەی جیۆپۆلیتیكی كوردستان لەنێوان هەردوو دەوڵەتی بەهێزی توركیا و ئێرانە، ئەم دوو دەوڵەتەش تەنگژەی مێژوویی لە نێوانیاندا هەیە و خێر و بەرەكەتێكی زۆریش لەسەر خاكەكەیان هەیە. ئەوجا لەبەر ئەوەی كوردستان لاوازترین ئەڵقەیە لە ناوچەكەدا و دەوڵەتی سەربەخۆش نییە، ئەوە وای كردووە، هەر دوو دەوڵەتی توركیا و ئێران و دەوڵەتانی دیكەش لەسەر خاكی كوردستان كێشەكانی خۆیان یەكلایی بكەنەوە.

سەنگەر و پڕۆژەكان ئەمڕۆ لە كوردستاندا بەیەكداچوون، تەنگژەی هەرێمی و نێودەوڵەتی بۆ هەمووان و لەبەرزترین ئاست ڕوون بووەتەوە، بەتایبەتی دوای شەڕی ئۆكرانیا و ڕووسیا، شەڕی غەززە، دروستكردنی نەخشەی تازە بۆ ڕێڕەوی وزە كە لەلایەن هەندێك دەوڵەتی عەرەبی وەبەرهێنانی تێدا دەكرێت، ڕەوتی هەرێمی بەرەو ئەوەی ڕێڕەوی ئەو وزەیە سووریا بێت، نەك توركیا، هەموو ئەمانە ململانێیەكی گەورەیان لە ناوچەكەدا دروست كردووە، بەتایبەتیش توركیا و ئێران و ئەمریكا، بە نیسبەتی توركیا بەوجۆرە سەیر دەكرێت، كە توانای ئەوەی هەیە، ئیدارەی هاوسەنگیی تەنگژە نێودەوڵەتییەكان بكات، بۆیە دەبینین هەوڵ دەدات هێزی سەربازیی لە هەرێمی كوردستان هەبێت، لە پێناوی ئەوەی ئەم هێزە وەك كارتێكی گوشار لەسەر حكومەتی فیدڕاڵی بەغدا بەكار بهێنێت.

لەلایەكی دیكە كۆماری ئیسلامیی ئێران خۆی وا دەبینێت، كە كاراكتەری سەرەكییە لە ئیدارەی تەنگژەكان لە ناوچەكەدا، ئەمە سەرباری ململانێی نێوان ئەمریكا و ڕووسیا و چین و تەنگژەی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل، بەشێك لەمانەش بەداخەوە لەسەر خاكی كوردستان یەكلایی دەكەنەوە. هەروەها هەوڵێكی نێودەوڵەتی هەیە، بۆ بە ئامانجگرتنی هێزەكانی توركیا لە كوردستان، ئەمەش وەك بەشێك لە هەماهەنگی و هەڵوێست، یان وەك بەشێك لە یەكلاكردنەوەی نێودەوڵەتی لە نێوان هێزە گەورەكاندا، ڕوونتر بڵێین، شەڕێكی بە‌وەكالەت لە ناوچەكەدا هەیە.

ئێران وای دەبینی وەبەرهێنانی كوردستان لە سێكتەری گاز لە ڕێگەی دەوڵەتی ئیماراتەوە هەوڵێكە بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییەكانی ناوخۆی هەرێم و ئەمەش بە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی خۆی سەیر دەكات.لەبەر ئەوە دەبینین كە دەستتێوەردان لە كاروباری ناوخۆی كوردستان و عێراق و توركیادا خەریكە سەرهەڵبدات، بەتایبەتی دوای هەوڵەكانی حكومەتی فیدڕاڵی بۆ وازهێنان لە گازی ئێران، توركیاش وای دەبینێت كە كوردستان لە ڕێگەی سووریاوە گاز هەناردە بكات، نەك لە ڕێگەی توركیاوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەرێم دەستبەرداری توركیا دەبێت و، لەم حاڵەتەشەدا سووریا دەبووژێتەوە و دەیكاتە كاراكتەرێك لە هاوكێشەی هاوسەنگیی ناوچەكە بەتایبەتی كە سووریا لەگەڵ ڕووسیا هاوپیمانە، بۆیە دەبینین هاوكارییەكی توركی – ئێرانی هەیە بۆ لەباربردنی پڕۆژەیەكی لەو شێوەیە.

پرسیاری گرنگ ئەوەیە: چارەسەر چییە بۆ دەرچوون لەم تەنگژانە؟ یان لانیكەم كاریگەرییەكانی چۆن كەم بكەینەوە و كوردستان نەبێتە چوارگۆشەیەك بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە هەرێمی و نیودەوڵەتییەكان لەم قۆناغە هەستیارەی كحە ناوچەكە پێیدا تێدەپەڕێت؟

 

دەتوانم زۆر بە كورتی وەڵامی ئەم پرسیارانە بدەمەوە. ئەمە لەگەڵ ئەوەی ناتوانین ئاماژە بە هەموو چارەسەرەكان بدەین لەم گفتوگۆ كورتەدا كە بە بۆچوونی من بریتین لە:

یەكەم: پتەوكردنی و یەكخستنی ڕیزەكان لە ناوخۆی هەرێمدا، كە وای دەبینم ئەمە مەحاڵ نەبێت. ئەگەر هەست بە مەترسیی ئەم قۆناغە بكەین كە پێیدا تێدەپەڕین، كە داوای هەموومان ئەوەیە دەستبەرداری بیركردنەوەی تەسكی حزبی بین و بەرەو ئاشتەواییەكی نیشتمانی لەناو هەرێمدا هەنگاو هەڵبگرین و، بەرژەوەندیی باڵای گەلی كوردستان بخەینە سەرووی هەموو ئیعتیبارێكی دیكەوە. من وای دەبینم و یەكڕیزی و تەبایی لە هەرێمدا بە دوور نازانم. بۆیە پێشنیار دەكەم، بەڕێز كاك مسعود بارزانی دەستپێشخەری ئاشتەوایی لە نێوماڵی‌ كورد بكات، بۆ گەیشتن بەو ئامانجەش بە باشی دەزانم، بەڕێزیان میوانداریی هەموو حزبە كوردستانییەكان بكات، لەسەر مێزێ گفتوگۆی هاوبەش و بە سەرپەرشتیی ڕاستەوخۆی بەڕێزیان تاوتوێكردنێكی ڕاشكاوانە لە پێناوی دەرچوون لەو تەنگەژەیە و زۆر كێشەی هەڵواسراوی دیكە لە هەرێمدا تێپەڕێنن، هەروەها بۆ لێكنزیكردنەوەی دیدوبۆچوونەكان و گەیشتن بە گوتار و نەخشەی كاری هاوبەش كە ڕەهەندی ستراتیژی هەبێت، هەنگاو بنێن. بە دیدی من ئەوە دەكرێت، بەڵام بە مەرجێك بە گیانی كۆمپرۆمایز لەسەر دەستكەوتەكانی گەلی كوردستان ڕێكبكەون.

من وای دەبینم ئەمە دەكرێت، لەبەر ئەوەی كەسایەتیی كاریزمای كاك مسعود بارزانی و ئەزموون و مێژووەكەی و پێگەی سیاسی و كۆمەڵایەتییەكەی، وادەكات هەوڵە نیشتمانییەكەی لەم قۆناغە سیاسییە دژوارەدا بەرهەمدار بێت. لەبەر ئەوەی بەڕێز كاك مسعود بارزانی تەنیا ڕەمزێكە كە لەناو سەركردە كۆنەكاندا ماوەتەوە، زۆر كەسیش لەسەر ئاستی ناوخۆ و هەرێمی و نێودەوڵەتی پشت بەم كەسایەتییە دەبەستن و ئەمە شتێكی شاراوە نییە و هەمووان دەركی پێدەكەن.

دووەم: گفتوگۆیەكی ڕاشكاو و بونیادنەر لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی لە بەغدا بكرێت، چونكە زۆرێك لە كێشەكانی حكومەتی هەرێم چارەسەری لە بەغدایە، لەبەر ئەو هۆیانە پێشنیار دەكەم، شاندێكی دانوستاندن لە پسپۆڕان (بەتایبەتی پسپۆڕانی یاسایی كە شارەزان لە دێڕە شاراوەكانی یاسا و سیاسەت) ئامادە بكرێن، ناكرێت ئەم لێژنانەی دانوستاندن تەنیا بۆ سیاسییەكان سنووردار بكرێت، بەڵكو دەبێت بە هەموو پسپۆڕییەكان موتوربە بكرێن، پێشتریش دەبێت پڕۆژەكە بە ئاستی ڕەهەندەكانی دانوستاندن و دیراسەتی كەسایەتی و ئەو لایەنانەی دانوستاندیان لەگەڵ دەكەین، ئامادە كرابێت.

بە كورتی ئێمە زۆر پێویستمان بە كەسانی لێهاتوو هەیە لە هونەری دانوستاندندا، خەڵكانێك كە ئاشنای دەرەنجامە یاساییەكانن و شارەزان لە سیاسەتدا، كوردستانیش لەو كەسایەتییە پسپۆڕانە بێبەش نییە و بە دەیان هەن، ئەگەر دەرفەتیان بۆ بڕەخسێنرێت.

سێیەم: لەم قۆناغە هەستیاردا دەبێت سیاسەتی هاوسەنگی لەنێوان دەوڵەتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی پیادە بكەین و، دوور بكەوینەوە لەوەی ببینە سووتەمەنیی ئەو تەنگژانەی لە نێوانیاندا هەیە، لەبەر ئەوەی لە ئێستادا هەموو ناوچەكە دەكوڵێت و بە قۆناغێكی پێكدادانی پڕۆژەكاندا تێدەپەرێت، چارەسەریش بۆ ئێمە ئەوەیە «دارەكە لە ناوەڕاستەوە بگرین»، كە زۆر دەوڵەت ئێستا وای كردووە، هەر بۆ نموونە ئەوەی توركیا كە تەنگژەی ڕووسیا و ئۆكرانیا كردی، بە مەزندەی من ئەمەشیان دەكرێت. دەبێت ڕۆڵەكان لەنێوان خۆماندا بەرانبەر ئێران و توركیا و ئەمریكا و بەغدا دابەش بكەین، بەمەش كوردستان بە سەلامەتی ڕزگاری دەبێت و، ململانێكان لەناو خاكی كوردستاندا یەكلا ناكرێتەوە و كوردستان پارێزراو دەبێت.