پ.د.محەمەد عومەر مەولوود یەكێكە لە دادوەرە ناسراوەكانی كوردستان و ئوستادی یاسای دەستوورییە و نامەی دكتۆراكەی لەسەر "فيدڕاڵيیه ت و ده رفه تی جێبەجیكردنی لە عێراقدا" و، ئەندامی لیژنەی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری عێراق و لیژنه‌ی  ئامادەكردنی ڕەشنووسی دادگای فیدڕاڵیی عێراقە، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا " دادگای فیدڕاڵیی عێراق .. هەڵوێست و گفتوگۆ" زۆر بە ڕاشكاوانە بیربۆچوون و ئەزموونی پراكتیكیی خۆی لەسەر ئەم پرسە هەستیارە خستەڕوو.

پێش ئەوەی باس لە بڕیارەكانی ئەم دواییەی داگای فیدڕاڵیی عێراق بكەم، دەمەوێت هەڵوەستەیەك لەسەر باكگراواندی ئەو دادگايه بكەم كە لە سەرەتاوە چۆن دامەزرا. ئەم دادگايه لەبەر ڕۆشنایی فەرمانی ژمارە 30ی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق كە هێزی یاسایی هەبووە لە ساڵی 2005 دامه زرا، واته پێش پەسندكردنی دەستووری عێراق.

دوای پەسندكردنی دەستوور، دەبوو بەپێی ماددەی 92ی ئەو دەستوورە، دادگایەكی  تازە به پێی یاسایەكی تايبەت به دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران دابمەزرێت، بۆ ئەوەی دادگایەكی فیدڕاڵیی دەستووریمان هەبێت، من یەكێك بووم لەو داداوەرانەی كە ئەندامی ئەو لیژنەیە بووم، كە بۆ مەبەستی ئامادەكردنی ڕەشنووسی یاسی ئەو دادگايه   لە ساڵی 2007 دامەزرا، ئەم لیژنەیە بە سەرۆكایەتیی دادوەر مەدحەت ئەلمەحموود سەرۆكی دادگای فیدڕاڵی و سەرۆكی ئەنجوومەنی باڵای دادوەریی عێراق بوو، من وخاتوو پەخشان زەنگەنە كە ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بوو، منیش كە ئەندامی دادگای تەميیز بووم نوێنەری هەرێمی كوردستان بووین لەو لیژنەیەدا، وەك شاندێكی عێراقی چووینە توركیا بۆ ئەوەی لەوێ ڕەشنووسی ياسای دامەزراندنی ئەو دادگایە و ڕەشنووسی یاسای ئەنجوومەنی باڵای دادوەری  بەپێی دەستوور ئامادەبكەین، ئەگەر بهاتایە ڕەشنووسی یاسای ئامادەكراو له لایەن ئەو لیژنەیە وەكو خۆی پەسند بكرابايه لە لايەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ئەو دادگا تازەیە بەو ڕێڕەوە دابمەزرابایە، ئەوه  دادگایەكی دەستووری ياسایی دەبوو، ئەو دادگا فیدڕاڵییەی كه لەبەر ڕۆشنایی یاسای ژمارە 30 ی سەردەمی حكومەتی كاتی دامەزرابوو كۆتایی دەهات.

لێرەدا پێویستە ئاماژه بەوە بكەم كه بەپێی ماددەی 92ی دەستووری 2005 دەبيت دادگای فیدڕاڵی لەم سێ چینەی خواره وه پێكبێت.

1-  دادوەران.

2-  پرۆفیسۆرانی بواری یاسا.

3-  شارەزایانی شەریعەتی ئیسلامی.

هەروەها پێویستە ياسای ئەم دادگایە بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان پەسند بكرێت.

دوای ئەوەی هەردوو ڕەشنووسەكەمان ئامادەكرد، ئەو ڕەشنووسە پێشكەشی ئەنجومەنی نوێنەران كرا و، خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كرا، بەڵام لەوە ئاگادار نیم كە خوێندنەوەی دووەمی بۆ كرابێت، بەڵام ئەم كارە سەری نەگرت و پشتگوێیان خست، دەشزانم هۆكاری پشتگوێ خستنەكە چی بوو، لەبەر ئەوەی من ئەندامی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور بووم، كه له سالي 2003 پێكهات، ئەو لیژنەیە لە 25 ئەندام  پێكهاتبوو، كە تیایدا " (13) شیعە، (5)كورد ، (5) سوننه، (1) توركمان، (1)كریستیان"، لە ماوەی بەردەوام بوونی ئەو لیژنەیە هەستمان بە فێڵێكی نوێنەرانی شیعە كردبوو، هەستمان دەكرد پلانیان هەیە، بۆیە هەموو هەفتەی ڕۆژێك ئەو (13) كەسە شيعەيه دەچوون لە مزگەوتی " بڕاثە" لای جەلالەدین سەغیر كۆدەبوونەوە، ئەمەش مانای ئەوە بوو، كە لەگەڵ ئێمە كۆدەبوونەوە قسەیەكیان دەكرد، كە خۆشیان كۆدەبوونەوە قسەیەكی دیكەیان دەكرد، وەك پەروەردگاریش لە قورئان فەرموویەتی " وإذا لقوا الذين آمنوا قالوا آمنا وإذا خلا بعضهم إلى بعض قالوا أتحدثونهم بما فتح الله عليكم ليحاجوكم به عند ربكم افلا تعقلون"، بۆیە لە پرسی دامەزراندنی دادگای فیدڕاڵیشدا وایان كرد و، نەیاندەویست عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و خاوەنی دادگایەكی باڵای فیدڕاڵی و دەستووری بێت، ئەوجا بە حوكمی ئەوەی نامەی دكتۆراكەشم لەسەر " فیدڕاڵییەت و دەرفەتی جێبەجێكردنی لە عێراقدايه، كه لە ساڵی 1998 له زانكۆی لوبنانیی حكومی له بەیروت  تەواوم كردووە" واتە (5) ساڵ پێش ڕووخانی ڕژێمی پێشوو و 7 ساڵ، پێش نووسینەوەی دەستووری عێراق"، زۆر به ڕوونی هەستم دەكرد نوێنەرانی شیعە لە سەرەتا زۆر بە حەماس بوون بۆ فیدڕاڵی، بەڵام لە دوايیدا كه ديتيان ئەوان زۆرینەن له عێراقدا، پاشگەزبوونەوە له پشتگيری كردنی  سیستمی فیدڕاڵی، بۆ ئەوەی تاكڕەوانە حوكمی عێڕاق بكەن، ئەوجا ئەگەر ئەو دادگا فیدڕاڵییە دەستوورییە دابمەزرابایە دەبووە بناغەیەك بۆ ئەوەی عێراق بەرەو دەوڵەتێكی فیدرالی ته واو هەنگاو بنێت و چەندین هەرێمی دیكەی فیدڕاڵی بێتە ئاراوە، بەڵام هەر لە سەرەتاوە ڕێگەیان لە دامەزراندنی ئەو دادگا فیدڕاڵییە دەستوورییە گرت بۆ ئەوەی ئاستەنگ بۆ بونیادنانی عێراقێكی فیدڕاڵی دابندرێت، هەروەها ڕێگايان له دامەزراندنی هەرێمی ديكه له عێراقدا گرت وەكو بەسرا  و ئه نبار .

لە ساڵی 2021 لەبری ئەوەی جارێكی دیكە یاسایەك دەربكەن بۆ دامەزراندنی دادگای فیدڕاڵی، هاتن یاسای ژمارە (3) ی ساڵی 2005 " یاسای پێش پەسندكردنی دەستوور" یان هەمواركردەوە، بەم هەمواركردنەوەیە وەك پێشتر ئاماژەم پێكرد ماددەی (130)ی دەستووريان پێشێل كرد، كە دەڵێت" ئەو یاسایانەی پێش پەسەندكردنی دەستوور دەرچوون كاریان پێدەكرێت، تا پووچەڵ ياخود  هەموار دەكرێنەوە به پێی دەقەكانی دەستوور " بەم ڕێگەیە هاتن یاسای ژمارە (3)ی ساڵی 2005یان بە زۆرینە نەك " دوو لەسەرسێی دەنگی ئەندامانی پەرلەمان" هه موار كرد، بەپێی یاسای (25) ی ساڵی 2021ی پەرلەمانی عێراق له كاتيك كه دەبوایە، به پێی ماددەی (130)ی ده ستوور ئەو ياسايه به دەنگی دوو لەسەر سێی ئه ندامانی پەرلەمان دەربچووبایە.

لێرەدا گرنگە ئاماژە بەوە بكەین، پشتگوێخستنی دامەزراندنی دادگای فیدڕاڵی بەپێی دەستوور، بێجگە لەمەرامی خودی شیعەكان پشتگیری و دەستێوەردانی دەرەكیشی لە پشتەوەیە، بۆیە دادگایەكیان پێكهێنا، وەكو ئەوەی خۆیان مەبەستیان بوو، وەك ئەزموونی خۆم كە دادوەر بووم و دادوەرەكانیش دەناسم، ئەو دادوەرانەی كە بۆ ئەندامیەتیی ئەو دادگا فیدراڵییە دەستنیشانكران، جگە لە دادوەرعەبدولڕەحمان زێباری كە نوێنەری كوردە لەو داگایە، هیچ كام لە دادوەرەكانی دیكە پسپۆڕ و تایبتمەند نین لە دەستووردا، هەموو لایەكیش دەزانن دادگای فیدڕاڵی دادگایەكە تایبەتمەندیی خۆی هەیە و، ئەركی تەفسیركردنی ماددەكانی دەستوور و پاراستنی ئەو دەستوورەی له ئەستۆدايه، لەمەش زیاتر هەم سروشتێكی سیاسی هەیە و هەمیش سروشتێكی یاسایی، دەبێت هاوسەنگی لەناو پێكهاتەكانی ئەو وڵاتە ڕابگرێت، چۆن دەبێت دادوەرەكانی پسپۆڕ و تایبەتمەند نەبن لە دەستووردا، دەتوانم بڵێم كه پێكهاتەی دادگای پێشوو هەر چۆنێك بێت لە پێكهاتەی ئەم دادگایەی ئێستا باشتر بوو، لانی كەم پێكهاتەی دادگای پێشوو باشتر بوو و، هاوسەنگی ڕادەگرت، ئەمەش بە بەڵگەی ئەوەی لە ساڵی 2012 تانە لە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان درا، بەڵام ئەم دادگایە هەتا ساڵی 2019 ڕایگرت و، بڕیاری لەسەر نەدا، لەبەر ئەوەی دادگا لەوە تێدەگەیشت ئەمە پرسێكی گەورەیە و، لەوانەیە بارودۆخی سیاسیی عێراق تێكبدات.

ئەمه له لایەك و، له لایەكی ديكەوە هيچ ئه ندامێك له هزرڤانانی ياسا و شارەزايانی شەريعەت له پێكهاتەی دادگاكه دانەندرا، وەكو ئەوەی له ماددەی (92)ی دەستوور هاتووە.

لایەنە سیاسییەكانی شیعە كە زانییان دەستووریان بە ئاسانی بەپێی ماددەی 126دەستوور بۆ هەموار ناكرێتەوە، چونكه لە بەندی یەكەم و دووەمی ئەم ماددەیە هاتووە "

یەکەم: سەرۆک کۆمارو ئەنجومەنی وەزیران پێکەوە یان پێنج یەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران مافی پێشنیارکردنی هەموارکردنی دەستووریان هەیە.
دووەم: نابێت ئەو بنەما بنەڕەتییانەی لە بەندی یەکەم و ماف و ئازادیانەی بەندی دووەم کە لەم دەستوورەدا هاتوون هەمواربکرێن، مەگەر پاش دوو خولی هەڵبژاردنی دیكە و بە ڕەزامەندیی  (3/2)ی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەری و ڕازیبوونی گەل لە ڕێگای ڕاپرسی گشتییەوە و، پەسندکردنی سەرۆک کۆمار لە ماوەی حەوت ڕۆژدا." بۆیە یاسای ژمارە 3ی ساڵی 2005 یان هەمواركردەوە و، دادگای فیدراڵییان بەو جۆرە پێكهێنا، بۆ ئەوەی بتوانن بە ئاسانترین شێوە دەستوور هەموار بكەن و ماددەكانی دەستوور لە ڕێگەی ئەم دادگایەوە، بەجۆرێك تەفسیری بۆ بكەن، كە ببێتە هۆی هەمواركردنەوەی ماددەكانی دەستوور  بۆ بەرژەوەندیی خۆیان.

 من زیاتر لە (25) ساڵە لەناو دادگاكانم و خەریكی جێبەجێكردنی یاسام، ئەوەی ئەم دادگای فیدراڵییەی ئێستای عێراق دەیكات، هیچ دادگایەكی دیكە نەیكردووە، لەناو دادگا دوو جۆر ڕاڤەكردن بۆ یاساكان هەیە، ڕاڤەكردنێكی فراوان و ڕاڤە كردنێكی تەسك بەپێی تێگەیشتنی دادوەرەكە لە یاساكە، بەڵام ئەوەی دادگای فیدڕاڵیی عێراق دەیكات، هەموو ڕاڤەكردنێكی تێپەڕاندووە و، ئێستا دەستوورەكە بە ئارەزووی خۆی هەموار دەكاتەوە و، چۆنی بوێت ئاوا تەفسیری دەكات، باشترین بەڵگەش بڕیارەكانی ئەو دادگايه وەكو بڕياری پوچەڵكردنەوەی ياسای نه وت و گازی هەرێمی كوردستان و پوچەڵكردنەوەی ڕيفراندۆم و بڕیاری بەستنەوەی بابەتی مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان به حكومەتی فیدڕاڵ كه پێچەوانەی سيستەمی فيدڕاڵییە، هەروەها بڕياری ڕەتكردنەوەی كورسیی كۆتاكانی پەرلەمانی كوردستان كە بەشێكە لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و بەپێی ماددەی (141)ی دەستووریش كە دەڵێت " کارکردن بەو یاسایانەی کە لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1992 ەوە دەرکراون بەردەوام دەبێت، بەهەمان شێوە ئەو بڕیارانەش کارپێکراون کە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دراون - لەوانەش بڕیارەکانی دادگا و گرێبەستەکان - ئەگەر هەموار نەکرابن، یان هەڵنەوەشابنەوە بە پێی بڕیارەکانی هەرێمی کوردستان لەلایەنی پەیوەندیدارەوە، بە مەرجێک پێچەوانەی دەستوور نەبێت".

دادگای فیدڕاڵیی عێراق نەك هەر ماددەی (141) ی دەستووری پێشێلكردووە، بەڵكو هاتووە بەتەواوەتی ئەو ماددەی لابردووە و دووبارە یاسای هەڵبژاردنی بۆ هەرێمی كوردستان داناوە و، خۆی خستۆتە جێگەی دەسەڵاتی یاسادانان لە هەرێمی كوردستاندا. ئەمە لە كاتيكدا بڕگەی یەكەمی ماددەی 117ی دەستوور دەڵێت " یەکەم: ئەم دەستوورە لە بەرواری پیادەکردنیەوە، ددان بە هەرێمی کوردستان و ئەو دەسەڵاتەی ئێستای دادەنێت وەک هەرێمێکی فیدڕاڵی."

ئەو دەسەڵاتانەی لە هەرێمی كوردستان دەستووری عێراق ددانی پێداناوە، هەموو دەسەڵاتەكانی " یاسادانان، جێبەجێكردن، دادوەری" دەگرێتەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دادگای فیدڕاڵی بەچ بەڵگەیەكی دەستووری و یاسایی دێت ڕێز لە دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان ناگرێت له كاتيكدا دەستوور ڕێزی لێیان گرتووه ؟ وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر ڕاشكاوانە ئەوەیە كە دادگای فیدڕاڵی سەرلەبەر دەستوورەكەی 2005ی پشتگوێ خستووه  و دەستوورێكی تازەمان بۆ دادەڕێژێت.

پرەنسیپێك هەیە كە لە دادگاكان كاری پێدەكرێت ئەو پرەنسیپە ئەوەیه كە " داوا بە عەریزەكەی دیاری دەكرێت - الدعوى تحدد بعريضتها-" ئەو دوایەی لەسەر یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان بەرزكراوەتەوە بۆ دادگای فیدڕاڵی تێدا داوای ئەوە نەكراوە كە كورسیی كۆتاكان پوچەڵ بكرێتەوە، بەڵكو داوایان كردووە كە كۆتاكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن دابەشبكرێت، باشە ئەمە پێشيلكاریی دەستوور نییە، كە دادگای فیدڕاڵی ئەو مافە بەخۆی بدات، كە شتێك لە داواكەدا نییە خۆی بۆ زیاد كات، ئایا ئەمە پێشیلكردنی بڕگەی یەكەمی ماددەی (49) ی دەستوور نییە كە دەڵێت" دەبێت  ڕەچاوی نوێنەرایەتیکردنی سەرجەم پێکهاتەکانی گەلی عێراقیش دەکرێت"، لەمەش زیاتر ئایا بۆچی بوونی كورسیی كۆتا لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەستوورییە و، بوونی كۆتا لە پەرلەمانی كوردستان نادەستورییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر ڕوون و ئاشكرایە و هەر خودی بڕیاری دادگاكە ڕاشكاوانە ئەوە دەخاتە ڕوو، كە بڕیارەكانی ئەم دادگایە بە ئامانجگرتنی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستانه و لێسەندنەوەی دەسەڵاتە دەستووریەكانییەتی و، ئەگەر بۆی بكرێت لەناوبردنی قەوارەی هەرێمی كوردستانیشە.