دادگای فیدڕاڵیی عێراقی لە ساڵی 2005 بەپێی یاسای ژمارە 30 (یاسای كاتی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە سەردەمی كابینەكەی ئەیاد عەلاوی)دا دامەزراوە، ئەمەش بەو مانایەی ئەم دادگایە پێش ئەوەی دەستووری عێراق ڕاپرسیی بۆ بكرێت و پەسەند بكرێت، دامەزراوە. هەربۆیە ئەمە دادگایەكی دەستووری نییە، هەر بۆیە ئەو بڕیارانەشی كە دەریان دەكات، جگە لەوەی یاسایی نین، لە هەمان كاتدا بڕیارەكانی ڕەهەندی سیاسی لە پشتەوەیە و دادگا لە ئەرك و دەسەڵاتەكانی خۆی لای داوە.

ئەم دادگایە تا ئێستا هەر بەپێی یاسای كاتیی بەرێوەبردنی دەوڵەت (سەردەمی پۆل بریمەر) كاری كردووە، لە ساڵی 2021پەرلەمانی عێراق یاسای دادگای فیدڕاڵی هەموار كردەوە، بە دەنگی زۆرینەی پەرلەمانی، ئەمەش پێشێلكارییەكی دیكەی دەستوور بوو، لەبەر ئەوەی ماددەی 92ی دەستوور داوا دەكات، دەبێت یاسای دادگای فیدڕاڵی بە ڕێژەی دوو لەسەر سێی دەنگی پەرلەمانتاران هەموار بكرێتەوە. هەروەها پێشێلكردنی دەستوور بوو، لەبەر ئەوەی دەستوور داوا دەكات كە دەبێت بەپێی دەستوورەكە دادگای باڵای فیدڕاڵی دابمەزرێت. ئەم هەمواركردنەوە دژی بڕیارێكی دیكەی خودی دادگاكەیە كە بڕیاری داوە هەر هەمواركردنەوەیەك پێویستە بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان بێت، ئەم پێكهاتەی ئێستا دادگا بەپێی ئەو هەمواركردنەوەیە كاردەكات.

دادگای فیدڕاڵیی عێراق، جگە لەوەی بەپێی دەستووری عێراق دانەمەزراوە و نادەستوورییە، لە هەمان كاتدا بە پێچەوانەی بڕیارەكانی خۆی و ئەرك و دەسەڵات و پسپۆڕیی خۆیەوە كار دەكات و بڕیار دەكات.

ئەركی سەرەكیی ئەم دادگایە ئەوەیە كە تەفسیری ماددەكانی دەستوور بكات، بەڵام ئێستا ئەم دادگایە هاتووە خۆی لە جێگەی دەستوور و لە سەرووی دەستوور داناوە و جێگەی دەسەڵاتی یاسادانانی گرتووەتەوە و خۆی بووەتە یاسادانەر و، تەنانەت بە شێوەیەك تەفسیری ماددەكانی دەستووریش دەكات، وەك ئەوە وایە، ئەو دەسەڵاتەی دابێت بە خۆی كە دەستوورەكە هەموار بكاتەوە، كە ئەمەیان بەپێی دەستوور و یاسای دادگای فیدڕاڵی كاری ئەو دادگایە نییە، بۆ ئەمەش بەزاندنی سنووری دەسەڵاتی خۆیانە.

ئەوەی زۆر جێگەی مەترسییە لەسەر قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی سیاسیی لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و هەروەها ئەوەی زۆر جێگەی مەترسییە لەسەر هەڵوەشانەوەی سیستمی فیدڕاڵی لە دەوڵەتی عێراقدا، ئەوەیە ئەم دادگایە قەوارەی هەرێمی كوردستانی وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی بە ئامانج گرتووە. لەم چەند ساڵەی دوایی كۆمەڵێك بڕیاری لە دژی كوردستان دەركردووە، كە دادگای فیدڕاڵی خۆی دەكاتە جێگەی دەسەڵاتی یاسادانان لەوانە:

- ڕەتكردنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و پێشێلكردنی چەند ماددەیەكی ناو دەستوورەكە.

- هەڵوەشانەوەی پەرلەمانی كوردستان.

- هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم و هەڵوەشانەوەی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی كوردستان.

- ڕەتكردنەوەی كورسیی پێكهاتەكان و دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بەسەر چەند بازنەدا دیاری كردووە كە نابێت لە چوار بازنە كەمتر بێت، ئەمەش لە دەسەڵاتی ئەودا نییە و دەسەڵاتی پەرلەمانی كوردستانە، كە چۆن پرۆسەی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان ڕێك دەخات و هەڵبژاردنەكان بەڕێوە دەبات.

- بە نیشتمانیكردنی مووچە (توطین الرواتب)، ئەمە لە كاتێكدا بەپێی دەستوور، هەرێمی كوردستان پشكی لە بودجەی عێراق بۆ دیاری كراوە و خۆی بودجەی خۆی دیاری دەكات.

- ڕەتكردنەوەی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بە ناردنی پارە بۆ دابینكردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، بەمەش جێگەی دەسەڵاتی جێبەجیكردنی لە عێراقدا گرتووەتەوە.

ئەگەر هەڵوەستە لەسەر هەموو ئەم بڕیارانە بكەین، كە دژی هەرێمی كوردستان لەلایەن دادگای فیدڕاڵیەوە دراون، هەموویان لە ڕەهەندە سیاسییەكانی پشتی ئەم بڕیارانەوە، ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە كە مەبەستی بچووككردنەوەیەتی وەك هەرێمێك لەناو چوارچێوەی ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵییەی كە لە دستووری ساڵی 2005 گەلانی عێراق دەنگیان لەسەر داوە و پەسەندیان كردووە.

ئەم دادگایە ئەگەر بەپێی دەستووری عێراق وەك لە ماددەی 92 هەیە، دروست بكرایە، ئەركی ئەوە بوو، لە كاتی بوونی دیدگای جیاواز لەسەر تەفسیری ماددەكانی دەستوور ڕۆڵی میانگیر بگێڕێت لەسەر دەستووریبوون و نادەستووریبوونی تەفسیرە جیاوازەكان، بەڵام لە ئێستادا ئەم دادگا نادەستوورییە، نەك هەر زیدەڕۆیی كردووەتە سەر دەسەڵاتی یاسادانان، كە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەگرێتەوە، بەڵكو زێدەڕۆیی بەرانبەر بە دەسەڵاتی دادوەریی هەرێمی كوردستان دەكات. پەرلەمانی كوردستان دەسەڵاتی بە ئەنجومەنی دادوەریی داوە كە سەیری تانەی هەڵبژاردنەكان بكات، بەڵام ئەم دادگایە جێگەی دەسەڵاتی یاسادانانی گرتووەتەوە و بڕیارەكانی وەك ئەوەیە یاسایەكی تازەی دەرچوواندبێ.

هەموو ئەم بڕیارە نادەستووریانەی كە زۆر بێباكانە لەلایەن دادگای فیدڕاڵیەوە دەدرێن، هەموویان پێشێلكاریی دەستوورین دژی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، ئەم بێباكییەی دادگای فیدڕاڵی پێمان دەڵێت، دادگای فیدڕاڵی لەبری ئەوەی خەریكی كاری خۆی بێت وەك میانگیر بۆ تەفسیری ماددەكانی دەستوور، ئێستا بووەتە بەشێك لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و پشتگیریی ئەو لایەنانە سیاسییانە دەكات، كە لە پشتەوە هەڵیدەسووڕێنن، بۆیە هەموو بڕیارەكانی دژی هەرێمی كوردستان لە دەستوور و یاسا دەرچووە و بە ئیمتیاز سیاسییە و كەمكردنەوەیە لە دەسەڵاتەكانیەتی، وەكو هەرێمێكی فیدڕاڵی ددانپێدانراو لە دەستوور.

بۆ ڕاگرتنی ئەو هەموو پێشێلكاری و بڕیارەكانی نادەستووریی دادگای فیدڕاڵ و دامەزراندنی دادگایەكی نوێ، دەبێت پەنا ببرێتە بەر دەركردنی یاسایەكی نوێ بۆ دادگایەكی فیدڕاڵی، دەبێت ئەو دادگا فیدڕاڵییە نوێیەی وەك لە پڕۆگرامی وەزاریی كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی ئاماژەی پێ كراوە، لە پەرلەمان دابمەزرێت و هەموو پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق نوێنەراتییان لەو دادگایە هەبێت. ئەم پرسە ڕاست بكرێتەوە و ببینە خاوەنی دادگایەكی فیدڕاڵی دادپەروەر و تەفسیری دەستوور بۆ بونیادنانەوەی ئەو سیستمە فیدڕاڵییە بكات، كە لە دەستووری عێراقدا چوارچێوەكەی دیاری كراوە.