« بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی هەموویان لە دژی هەرێمن و ئەم دادگایەش دادگایەكی دەستووری نییە و سنووری ئەرك و دەسەڵاتە سەرەكییەكانی بەزاندووە، بڕیارەكانی پێشێلكردنی دەسەڵاتە دەستوورییەكانە». ئەمە تەنیا وتەی مەرجەع و ڕابەری كورد سەرۆك بارزانی نییە، بەڵكو وتەی پێشمەرگەیەكی كوردستانە كە لە ژیانی پێشمەرگایەتیدا 61 ساڵی تێپەڕاندووە و سازشی لەسەر ماف و دەستكەوتەكانی نەتەوەكەی نەكردووە، گۆڤاری گوڵان بۆ قسەكردن لەسەر نادەستووریبوونی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی و دژایەتیكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان، دیدارێكی لەگەڵ د. ڤالا فەرید وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان و، شارەزا و پسپۆڕ لە دەستوور و یاسا سازدا، لێرەدا دەقی قسەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* دادگای فیدڕاڵی وێڕای ئەوەی هیچ پاڵپشتییەكی دەستووری و یاسایی نییە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕۆڵی لە قووڵكردنەوەی ناكۆكیی و گرژییەكاندا لە نێوان پێكهاتەكان و هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵیدا هەیە. پرسیاری ئێمە لێرەدا ئەوەیە، وەكو شارەزایەكی دەستووری و یاسایی، خوێندنەوەت بۆ دوابڕیاری هەڵوەشانەوەی كورسیی كۆتای پێكهاتەكان بۆ پەرلەمانی كوردستان چییە؟

- ئەمە یەكەم جار نییە دادگای فیدڕاڵیی عێراق دوور لە تایبەتمەندیی خۆی كە لە ماددەی (93)ی دەستووردا دەبینێتەوە، لە دژی قەوارەی هەرێمی كوردستان بڕیار دەردەكات، بەپێچەوانەی تایبەتمەندیی دەستوورییەوە دەست دەبات بۆ هەمواركردنەوەی یاسا و داڕشتنی یاسا، لە كاتێكدا لەم ماددەیەی دەستووردا بە ڕوونی ئاماژە بەوە دراوە كە دادگا كاری تەشریع نییە، چونكە دەقی بەدیلی داناوە و دەبێت پەرلەمان ئەو كارە بكات، لە هەموو جیهاندا بۆ یەكەمینجارە دادگایەكی فیدڕاڵی شتێكی وا بكات و بڵێت: (لیصبح النص كالآتي) ئەوە یاسادانەرە (مشرع) لە پەرلەمان ئەم كارە دەكات، بەمەش دادگاكە دەستكاریی ماددە و بڕگەكانی دەستوور و یاساكانیشی كردووە و یاسای نوێ دەردەكات، لەكاتێكدا ئەم پێشێلكارییە ئەركی دادگای فیدڕاڵی و پسپۆڕایەتی و تایبەتمەندیی ئەو نییە، چونكە هەڵوەشانەوەی كورسیی كۆتای پێكهاتەكان بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بڕیار نییە، بەڵكو یاسایە و ناچێتە پسپۆرایەتی و تایبەتمەندێتی داگای فیدڕاڵییەوە. پسپۆڕایەتی و تایبەتمەندیی دادگای فیدڕاڵی لە ماددەی 93ی دەستووردا دیاری كراوە بە 8 بڕگە و، تێیدا پسپۆڕایەتییەكانی دادگاكە دیاری كراون، كە دادگاكە بۆی نییە لەو پسپۆڕایەتی و تایبەتمەندێتییە دەربچێت. بەداخەوە ئەوەی دادگای فیدڕاڵیی عێراق كردی كودەتا بوو بەسەر دەستووردا، چونكە لە دەرەوەی تایبەتمەندێتییەكانی دادگا بڕیاری دەركردووە و یاسایەكی نوێی داڕشتووە، تەنانەت دادگاكە ئەوەی پەیوەندیدارە بەم پرسەوە لەسەر چوار تەوەر لە ناو بڕیارەكەیدا قسەی كردووە (بازنەكانی هەڵبژاردن و ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان و كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی و دەسەڵاتەكانی پەرلەمانی كوردستان و دەسەڵاتی دادوەری - ئەوەندەی پەیوەندیدارە بە پرۆسەی هەڵبژاردنەوە). بە شێوەیەكی گشتی دادگای فیدڕاڵیی عێراق تایبەتمەندیی خۆی تێپەڕاندووە و كودەتای بەسەر دەستووردا كردووە، هیچ ڕێزێكی بۆ دەستووری هەمیشەیی عێراق دانەناوە، وەكو سەرۆك بارزانی فەرمووی: «دادگاكە نادەستوورییە..» چونكە دادگاكە بەپێی ئەحكامەكانی دەستوور دانەمەزراوە، لەبەرئەوەی دادگاكە بەپێی بڕگەی 2ی ماددەی 92ی دەستوور دانەمەزراوە كە داوا دەكات: (دادگایەك دابمەزرێت بە دەنگی زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران) بێت، زۆربەی بڕیارەكانی دادگاكە پێچەوانەی دەستوورە، دوا بڕیاری لەسەر هەڵبژاردنەكانی كوردستان لە پێشێلكاریی دەستوور زۆر زیاترە و كودەتایەكی ڕوون و ئاشكرایە بەسەر دەستووردا و، هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی كردووە، ئەو لە دەسەڵاتیدا نییە یاسای پەرلەمانی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوە و دەقی نوێ دابڕێژێت، لە كاتێكدا یاساكە هاودژ نییە لەگەڵ دەستووردا و بەو یاسایە خولەكانی یەكەم و دووەم و سێیەم و چوارەم و پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژێردراون.

* باسی بابەتی بازنەی هەڵبژاردنەكان و ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانت كرد، وەكو یاساناس و شارەزایەك لە ماددە و بڕگەكانی دەستوور، ئایا تێبینی و سەرنجت لەسەر ئەم دوو بڕیارە چییە؟

- دادگاكە ڕایگەیاندووە دەبێت هەڵبژاردنەكان یەك بازنە نەبێت و چوار بازنە، یان لە چوار بازنە كەمتر نەبێت و ژمارەی كورسییەكانیش 100 كورسیی پەرلەمانی بێت، گوایە یەك بازنە پێچەوانەی دەستوورە، ئەمە لە كاتێكدا دیاریی نەكردووە ئەمە پێچەوانەی چ ماددەیەكی دەستوورە، كە دابەشكردنی بازنەكانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی لەسەر داڕێژراوە، ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانیش لە 111 كورسییەوە بۆ 100 كورسی كەم كردووەتەوە، گوایە دەستەواژەی یانزدە كورسی پێچەوانەی دەستوورە، لەكاتێكدا داڕشتنی دەقی نوێ كاری پەرلەمانی هەرێمی كوردستانە نەك دادگا، لەمەشدا دیاریی نەكردووە پێچەوانەی كام ماددەی دەستوورە، ماددەی 36ی (مكرر)ی هەڵوەشاندووەتەوە، ئەم ماددەیەش لە ناو یاساكەدا دەڵێت پێنج كورسی بۆ كلدان و سریان و ئاشووری و پێنج كورسی بۆ توركمان و یەك كورسی بۆ ئەرمەنە، ئەم ماددەیەشی بە تەواوەتی هەڵوەشاندووەتەوە و دادگاكە پێمان دەڵێت پێچەوانەی دەستوورە، بێ ئەوەی دیاری بكات و پێمان بڵێت پێچەوانەی كام ماددەی دەستوورە، لە كاتێكدا بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی ڕێك پێچەوانەی بڕگەی (1)ی ماددەی 49ی دەستووری عێراقە كە بە ڕوونی ئاماژەی بەوە كردووە، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێك دێت لە كۆمەڵێك ئەندام هەر 100 هەزار كەس كورسییەكی هەیە و، لە كۆتایی ماددەكەشدا دەڵێت: ئەم نوێنەرانە پێویستە نوێنەرایەتیی هەموو پێكهاتەكانی عێراق بكەن ((یتكون مجلس النواب من عدد من الاعضاء بنسبة مقعد واحد لكل مائة الف نسمة من نفوس العراق یمثلون الشعب العراقي باكمله، یتم انتخابهم بطریق الاقتراع العام السري المباشر، ویراعي تمثیل سائر مكونات الشعب فیه- المادە 49 – أولا))، ئەم ماددە دەستوورییە بە یاسادانەر دەڵێت، كاتێك یاسای هەڵبژاردن دادەنێیت، ئاگاداربە و پێویستە كۆتا جێگیر بكەیت بۆ ئەو پێكهاتانەی ناتوانن لە كێبڕكێی هەڵبژاردنەكاندا كورسی بەدەست بهێنن، هەر لەبەر ئەمەش بوو لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا لە ساڵی 2023 كۆتا جێگیر كرا لە ناو یاسای هەڵبژاردنی عێراقدا، لەلایەكی دیكەوە دادگای فیدڕاڵی و زۆر لەو كەس و گرووپ و ئەجێندانەی لە پشت ئەم پێشێلكارییە دەستووری و دادگایی و یاساییەدان، ڕەچاوی ئەوەیان نەكردووە هەرێمی كوردستان بە سەرجەم پێكهاتەكانیەوە گەلی كوردستان پێك دەهێنن و پێكەوەژیان لە ناو هەرێمی كوردستاندا مێژوویەكی دەوڵەمەند و قووڵ و جوانی هەیە، تەنانەت ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵیی عێراق پێچەوانەی ئەو ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییانەیە کە پەیوەستە بە مافی مرۆڤ و پێکهاتەکان و عێراق تێیدا ئەندامە.

* پرسی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان و ڕاپرسی، تەوەرێكی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی بووە، وا پێدەچێت ئەم كودەتایەی دادگای فیدڕاڵی دژی قەوارەی هەرێمی كوردستان، تەنانەت ڕێگە نادات، خاوەنی كۆمسیۆنێكی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بین، ئایا وا هەست ناكرێت ئەم بڕگەیە بە شێوەیەك داڕێژراوە ئەجێندەی دەرەكیی لە پێشتەوەیە؟

- دادگای فیدڕاڵی لەسەر پرسی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان و ماددەكانی 6 و 7 و 58ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان قسەی كردووە، ئەم ماددانە باس لە ئەنجومەنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان دەكات و دواتر بووەتە كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان و ڕاپرسی لە هەرێمی كوردستان و، خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانی بەڕێوە بردووە، ئەم دەقانەی هەڵوەشاندووەتەوە و دەقێكی نوێی داڕشتووە كاتێك دەڵێت: «كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە دەبات»، بێ ئەوەی بڵێت كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە دەبات و بە ڕەهایی قسەی كردووە. بە واتایەكی دیكە ئەو مافەی لە قەوارەی هەرێمی كوردستان سەندووەتەوە كە كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسیی هەبێت، ئەمە نەك تەنیا كودەتا و پێشێلكاریی دەستوورییە، بەڵكو هەڵوەشانەوەی هەموو ئەو ڕێككەوتنانەشە كە لەسەر ئەو بنەمایە لە دوای ساڵی 2003 عێراقی نوێی لەسەر دامەزرا و مەبدەئی فیدڕاڵییەت و هاوبەشی و هاوسەنگی لە نێوان هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكەی (كورد و سوننە و شیعە) ڕێك خراوە، گەڕانەوەیە بۆ سەردەمی دیكتاتۆریەت و پەراوێزخستن و دژایەتیكردنی گەلی كوردستان.

لەمەش مەترسیدارتر دادگاكەی 50+1ی فیدڕاڵی دەستی بۆ پەرلەمانی كوردستانیش بردووە، بەوەی بڕگەی 2 ی ماددەی 56 ی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 1991ی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندووەتەوە، كە باس لە دەسەڵات و ئەركەكانی پەرلەمان دەكات، بەوەی پەرلەمان بۆی هەیە لە پرسە چارەنووسسازەكان و ڕێككەوتنەكان و چۆنیەتی پەیوەندیی هەرێم بە دەسەڵاتەكانی ناوەندەوە قسەی هەبێت.

دادگاكە هەر بەمەوە نەوەستاوە لەسەر دەسەڵاتی دادوەرییش قسەی كردووە، ئێمە بڕگەی 4ی ماددەی 6 مان هەیە، ئەمیشی هەڵوەشاندووەتەوە، ئەم بڕگەیە دەڵێت: «ئەو تانانەی كە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەدرێت، لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە چەند دادوەرێك دادەنرێت كە بەو تانانەدا دەچنەوە و بڕیاری یەكلاكەرەوە دەدەن، بە واتایەكی دیكە، ئەو مافەشی داوەتەوە بە دادوەرانی بەغدا بە بێ ئەوەی ئەو داوایە لە دادگا كرابێت.

بە شێوەیەكی گشتی زۆربەی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی نادەستووری و پێشێلكردنی دەستوور و كودەتایە و جێگەی گومانە و ئەجێندای سیاسیی لە پشتەوەیە، تەنانەت ئەو بڕگەیەی حكومەتی ناوەندی پابەند دەكات بە ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، چەند ماددە و بڕگەیەكی لەگەڵدایە و باس لە یاسای ئیدارەی دارایی دەكات، كە بە شێوەیەكی مەركەزی نووسراوە و هەرێمی كوردستانی وەكو پارێزگایەك سەیر كردووە، نەك هەرێمێك كە خاوەنی دەسەڵاتەكانی تەشریعی و جێبەجێكاری بێت، بواری بۆ جێبەجێنەكردن و دروستكردنی بیانوو پاساوی زۆریش هێشتووەتەوە، هەر خۆی لەخۆیدا نەیارانی كورد و كوردستان لە عێراقدا لە دژی هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی ڕۆڵ و كاراكتەرەكانیان دابەش كردووە و هەمیشە جێگەی گومان بوون و هەرواش دەمێننەوە.

* باشە، لە كاتێكدا دادگای فیدڕاڵی نادەستووری بێت و بڕیارەكانی لە تایبەتمەندێتیی خۆی دەرچووبێت، چ كەسێك دەتوانێت دادگاكە ڕابگرێت، بەتایبەتی كە لە ماددەی 94 دەڵێت بڕیارەكانی دادگا بنبڕن و قابیلی تانە لێدان نییە؟

- تەنیا سەرۆكی كۆماری عێراق كە سەرۆكی وڵاتە بەپێی ماددەی 67 ئەركی دەكەوێتە ئەستۆ كە بریتییە لە پاراستن و پارێزگاریكردن و پابەندبوون بە دەستوور، واتا بەپێی دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005 تاكە كەسێك بتوانێت بەرەنگاری بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی ببێتەوە كاتێك بە نادەستووری بڕیار دەدات تەنیا سەرۆك كۆمارە، واتا سەرۆك كۆمار دەتوانێت بە دادگاكە بڵێت: «دادگای فیدڕاڵی ملكەچە (ملزم) كە ڕێز لە دەستوور بگرێت، كاتێك دادگاكە بە پێچەوانەی دەستوورەوە بڕیار دەدات، ئەوا بڕیارەكانی قابیلی جێبەجێكردن نابێت، چونكە دەستوور دایكی هەموو دامەزراوەكانە بە دەسەڵاتی تەشریعی و جێبەجێكار و دادوەرییشەوە.