پـــڕۆفــیـــســۆر گــلــێــن ئـــەریـــك ئـــەنـــدرێ دیـــزەن بـــۆ گـــوڵان: پــێـــویــســتـــە سیستمێكی جیهانی بێتەئاراوە كە واقیعی فرەجەمسەری لەخۆ بگرێت
پڕۆفیسۆر گلێن ئەریك ئەندرێ دیزەن، زانایەكی سیاسیی نەرویجییە و بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری دامەزراوە و تەنگژە ئەمنییەكان لە زانكۆی ئازاد لە ئەمستردام بەدەست هێناوە، پێشتر نیشتەجێی ڕووسیا بووە و لە سكووڵی باڵای ئابووری لە مۆسكۆ كاری كردووە، شارەزا و تایبەتمەندی سیاسەتی دەرەوەی ڕووسیا و ئاوێتەبوونی ئەوروپایە، لە ئێستادا پڕۆفیسۆرە لە بەشی مێژوو و زانستە كۆمەڵایەتییەكان لە زانكۆی باشووری ڕۆژهەڵاتی نەرویج. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و دووبارە داڕشتنەوەی پایەكانی سیستمە نێودەوڵەتییەكە و كاریگەریی شەڕی غەززە لەسەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا.
* زۆر جار ئەو شرۆڤە و لێكدانەوەیە دەكرێت، كە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و پێشهاتەكانی دیكە دەرئەنجام و دەرهاویشتەی بێتوانایی و ناكارایی سیستمە جیهانییەكەیە، كە دەگوترێت ڕووسیا دەیەوێت، یان هەوڵی ئەوە دەدات، سیستمێكی دیكەی جیهانی بێتە ئاراوە. بە تێڕوانینی ئێوە ئایا پێویستە ئەو سیستمە جیهانییە لەسەر پرەنسیپ و بەهای جیاوازتر دابڕێژرێنەوە؟ ئەگەر وابێت ئایا پێویستە پێكهاتە سەرەكییەكانی ئەو سیستمە چی و چۆن بن؟
- بەڵێ، من پێم وایە ئەگەر بمانەوێت سیستمێكی جیهانیی سەقامگیرمان هەبێت، بە چەشنێك بێت كە بتوانێت دەستەبەری ئاشتی و ئاسایش بكات، دەبێت سیستمەكە ڕەنگدانەوەی ئەو واقیعە بێت، كە لە ئێستادا و لەسەر ئاستی جیهان لەئارادایە، دواتر ئێمە دەزانین كە سیستمە جیهانییەكە لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی سارد، پێداچوونەوەی پێدا كرا و دووبارە داڕێژرایەوە، ئەوە بوو بە «هەژموونگەرایی لیبڕاڵی» وەسف كرا، كە لە سایەی ئەم سیستمەدا تەنیا یەك ناوەند و چەقی هێزی لەخۆ دەگرت و، تێكڕای هێزەكانی ڕۆژئاوا بانگەشەی ئەوەیان كرد، كە مافی ئەوەیان هەیە دەستتێوەردان لە كاروبارە ناوخۆییەكانی دەوڵەتانی دیكەدا بكەن، تەنانەت ئەو مافەشیان بە خۆیان دا، كە هێزی سەربازی بەكار بهێنن بۆ برەودان و بەرگریكردن لە بەها دیموكراتییە لیبڕاڵییەكان. لە ئێستادا جیهان فرە جەمسەرە و دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە زۆرینەی جیهان ئەو سیستمە نێودەوڵەتییە ڕەت دەكەنەوە كە لەسەر بنەمای سەروەرییەكی نایەكسانیی دەوڵەتان بنیاد نراوە، كە تێیدا وڵاتانی ڕۆژئاوا خۆیان لە ڕێساكانی یاسای نێودەوڵەتی دەرباز دەكەن، لەژێر بیانوو و پاساوی ئەوەی پێی دەگوترێت سیستمی نێودەوڵەتیی بنیادنراو لەسەر ڕێساكان.
* كەواتە وەڵامەكەی ئێوە ئەوە لەخۆ دەگرێت كە ئەم سیستمە جێی ناڕەزایی زۆرێك لە وڵاتانی جیهانە و سیستمێكە نایەكسانی و نادادی لەخۆ دەگرێت و پێویست بەوە دەكات كە سیستمێكی تەواو جیاواز بێتەوە ئاراوە و، ئەو كەموكووڕییانە چارەسەر بكات، كە ئێوە ئاماژەتان پێ كردووە؟
- ئێمە پێویستمان بە هێنانەئارای سیستمێكی جیهانییە كە بتوانێت ئەو واقیعی فرەجەمسەرییەی كە لەئارادایە، لەخۆی بگرێت و بەرجەستەی بكات، هەروەها پێم وایە دەبێت ئێمە بگەڕێینەوە بۆ یاسای نێودەوڵەتی كە تێیدا ڕێساكانی بە شێوەیەكی یەكسان بەسەر هەموواندا جێبەجێ بكرێن. لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین، كە گرنگترین بنەمای ئەوەی پێی دەگوترێت «سیستمی نوێی ویستفالیا»، ئەوەیە كە پرسی ئاسایش قابیلی دابەشبوون نییە، ئەویش بەو واتایەی كە ناكرێت، دەوڵەتێك لەسەر حیسابی ئاسایشی دەوڵەتانی دیكە برەو بە ئاسایشی خۆی بدات. ئەو نموونەیەی دەكرێت لێرەدا باسی بكەین و بەرجەستەی ئەم حاڵەتە دەكات، ئەوەیە كە هیچ كاتێك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دروستبوون و پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی سەربازیی لە نێوان چین و ڕووسیا لە ئەمریكای ناوەندی قبووڵ ناكات، چونكە ئەمە پەرەسەندنێكە كە مەترسی و هەڕەشە لەسەر ئاسایشی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دروست دەكات. لەم ڕوانگەیەوە دەبێت ئەمریكاش ئەو ڕاستییە قبووڵ بكات كە ناتوانێت هاوپەیمانێتییەكی سەربازیی لەسەر سنووری دەوڵەتە ڕكابەرەكانی دروست بكات، نابێت ئەمە پرسێك بێت كە مشتومڕی لەبارەوە بكرێت و پابەندبوون بە پرەنسیپی ئاسایشی لە دابەشبوون لە بەرژەوەندیی تێكڕای جیهاندایە.
* با پرسیار لە ڕەهەندێكی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بكەین، كە لە ساڵی دووەمی نزیك دەبێتەوە، بارودۆخەكە لە ئێستادا بە چەشنێكە كە پێناچێت هیچ لایەك بتوانن لە گۆڕەپانی شەڕەكەدا سەركەوتنی گەورەی سەربازیی تۆمار بكەن، زۆر جاریش باس لەوە دەكرێت كە هەرچەندە ڕووسیا نەیتوانیوە شەڕەكە بباتەوە، بەڵام بەرگەی ئەوەش ناگرێت شەڕەكە بدۆڕێنێت، بە چەشنێك كە ئەگەر تووشی دۆڕان ببێتەوە، ئەوا پەنا بۆ چەكی ناوكی دەبات، تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟
- بە تێڕوانینی من هەڵگیرسانی شەڕێكی ناوكی ئەگەرێكی ڕاستەقینەیە و لەم ڕووەوە دوو سیناریۆ بەدی دەكەم، یەكەمیان ئەوەیە كە ئەگەر ڕووسیا تووشی شكست بێت، كە لە نێو ناتۆدا هەوڵی شكستهێنان بە ڕووسیا دەدرێت، بەڵام هیچ كاتێك باس لەوە نەكراوە كە ئایا شكستهێنان بە گەورەترین هێزی ناوكی لە جیهاندا بە چ شێوەیەك دەبێت، دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە ڕووسیا درێژبوونەوەی دەستڕۆیشتوویی ناتۆ بۆ نێو ئۆكرانیا بە هەڕەشەیەك بۆ سەر بوون و مانەوەی خۆی دەزانێت و، بە ماوەیەكی زۆر پێش ئەوەی ناتۆ بگاتە نێو كرێمیا، ئەوا ڕووسیا چەكی ناوكی بەكار هێناوە، بە هەمان شێوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش چەكی ناوكی بەكار دەهێنێت، لەبری ئەوەی ڕێگە بدات سوپای ڕووسیا، یان سوپای چین لە مەكسیكدا جێگیر ببن. سیناریۆی دووەمی بەكارهێنانی چەكی ناوكی ئەو كاتە دێتەئاراوە كە ناتۆ ڕاستەوخۆ بێتە نێو شەڕەكەوە و بەشداری بكات. لە ئێستادا پێدەچێت ئۆكرانیا بەرەو داڕووخان بچێت، لەم حاڵەتەدا ناتۆ ڕووبەڕووی تەنگژەیەك دەبێتەوە كە ئایا ئەم هاوپەیمانێتییە سەربازییە ئەو ڕاستییە قبووڵ دەكات كە شەڕەكەی دۆڕاندووە، یان بارودۆخەكە بە چەشنێكی بەرچاو بەرەو هەڵكشان دەبات و دێتە نێو شەڕەكەوە و دەبێتە بەشداربووییەكی ڕاستەوخۆ؟ لێرەدا مەبەستم ئەوەیە بڵێم: ئەگەر ئەم شەڕی بەوەكالەتە هەڵكشێت و بەرەو شەڕ و پێكدادانێكی ڕاستەوخۆی نێوان ناتۆ و ڕووسیا بچێت، ئەوا لەو كاتەدا زۆر زەحمەتە بەر بە هەڵگیرسانی شەڕێكی ناوكی بگیرێت.
* ئەگەر پرسیار لە پێشهاتێكی دیكە بكەین، كە پەیوەستە بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، ئەویش شەڕی غەززەیە، كە ئاشكرایە ئەم شەڕە تەنیا لە نێو كەرتی غەززەدا كورت نەبووەتەوە و لە چەندین شوێنی دیكە بارگرژی و ناكۆكی و هێرشەكان بەرەو هەڵكشان دەچن، بە شێوەیەكی گشتی پێت وایە ئەم شەڕە و پێشهاتە پەیوەندیدارەكانی چ كاریگەرییەكیان لەسەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا هەیە ؟
- بە تێڕوانینی من شەڕی غەززە و پێشهاتەكانی كاریگەریی گەورە و گرینگیان هەبووە لەسەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، چونكە ئاشكرایە كە ئەو سەرچاوانەی لە بەردەستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادان سنووردارن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە نەتوانێت وەك پێویست هەم بۆ ئۆكرانیا و هەم بۆ ئیسرائیل، هاوكاریی دارایی و پاڵپشتیی سەربازی و چەك دابین بكات، ئەمە لە كاتێكدا كە سەرقاڵی ئامادەكاری بێت بۆ بەرپابوونی شەڕ لەگەڵ وڵاتی چیندا. دواتر ئەوە ڕوونە كە تەنانەت پێش ڕوودان و هەڵگیرسانی شەڕی غەززە لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستینییەكانیشدا، پشتیوانی و پاڵپشتییە سەربازی و سیاسیییەكان بۆ ئۆكرانیا بەرەو كەمبوونەوە و داكشان دەچوون، كەواتە ئەم شەڕەی غەززە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی زیاتری ئەو پشتیوانییەی بۆ وڵاتی ئۆكرانیا دابین دەكرێت. هەموو ئەمانەش دەبنە هۆی ئەوەی كە زیاتر ئەگەری ئەوە بێتەوە ئاراوە كە ئۆكرانیا تووشی دۆڕان و شكست بێت لەم شەڕەدا، كە پێم وایە لەم ڕووەوە نیگەرانیی سەرەكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوەیە كە زیان بە ناوبانگی بگات، ئەگەر بێتوو شەڕەكە بدۆڕێنێت، باشترین شتێك كە ئەمریكا لەم بارەیەوە بیكات، ئەوەیە كە چیتر باسی نەكات، هەروەك ئەوەی ئەمریكا ئەم كارەی كرد لە دوای شكستەكەی لە ئەفغانستاندا. كەواتە ئەو شەڕەی لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستیندا هاتووەتە ئاراوە دەبێتە هۆی ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كەمتر جەخت لەسەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بكاتەوە.
