هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان و پێشكەوتنەكانی كەرتی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستاندا، تەوەرەی دیدارێكی گۆڤاری گوڵان بوون لەگەڵ دكتۆر گۆڤەند شێروانی پسپۆڕی بواری وزە و جیولۆجیای نەوت. لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

 

* لەم ماوانەدا لەلایەن هەرێمی كوردستان و عێراق و تەنانەت توركیاشەوە باس لە نزیكبوونەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەكرێت، ئایا ئەو ئاستەنگ و بەربەستانە چین كە وای كردووە دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت دوابكەوێت؟

- گفتوگۆ و دانوستانەكانی نێوان عێراق و توركیا لە لایەك و هەرێمی كوردستان و عێراق لەلایەكی دیكەوە بەرەوپێشچوونی باشی بە خۆیەوە بینیوە و ئامادەباشیی خۆیان نیشان داوە بۆ هەناردەكردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، دەتوانین بڵێین لێكتێگەیشتنی باش هەیە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت كە لە 25ی ئاداری ساڵی ڕابردوو ڕاگیرا، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا دوو كێشەی تەكنیكی هەیە، دەبێت چارەسەر بكرێن، چ لەلایەن هەردوو حكومەتی عێراق و حكومەتی توركیاوە بێت، یان لەلای هەردوو حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بێت. بەپێی ئەو ڕێككەوتنەی لە نێوان هەردوو حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردوو واژوو كران، هەرناردەكردنی نەوت لە ئەستۆی حكومەتی عێراقە لە ڕێگەی وەزارەتی نەوتەوە، بەتایبەتی لەلایەن كۆمپانیای سۆمۆ كە پێویستە گرێبەستی نوێ لەگەڵ كۆمپانیا توركییەكان واژوو بكات، بەتایبەتی لەگەڵ كۆمپانیای بۆتاش، كە لایەنی توركیا پێی باشە بە هاوشێوەی ئەو ڕێككەوتنەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیبوو، كار بكەن، چونكە بە ڕێككەوتنە كۆنەكەی ساڵی حەفتاكان كە پێی دەوترێت «ڕێككەوتننامەی بۆریی نەوتی عێراقی- توركی»، كاركردن لە ڕووی موستەحەقاتی پارەكانەوە جیاوازییەكی زۆریان هەیە لەگەڵ ئەو ڕێككەوتنەی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا واژوو كرابوو، بە تەئكید لە ماوەی ئەو زەمەنە زۆرەی نێوان هەردوو ڕێككەوتنەكە، نرخەكان و تێچووەكان هەمووی گۆڕاون، جیاوازییەكان هەر لەسەر ئەمە نەوەستاون، داواكارییەكانی لایەنی توركیا بۆ عێراق زۆرن و ئاستەمە عێراق پێیان ڕازی بێت، بەتایبەتی بابەتی لابردن و عەفوكردنی ئەو سزایەی كە بریتی بوو لە 1،4 ملیار دۆلار كە لەلایەن دادگای ناوبژیوانانی پاریس لەسەر توركیا لە 23ی ئاداری ساڵی ڕابردوو سەپێندراوە، ئەمە وێڕای ئەوەی بۆ هەر بەرمیلێك نەوت داوای 7 دۆلاری كردووە، ئەمە لە كاتێكدا لە ڕێككەوتنی كۆنی نێوان عێراق و توركیا تەنیا دوو دۆلار هەیە. ئالێرەدا تاكو ئێستا عێراق و توركیا نەگەیشتوونەتە ڕێككەوتنێك لەسەر لایەنە كارگێڕی و تەكنیكییەكانی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەمە لە كاتێكدا بۆریی نەوتی جەیهان ئامادەیە، بەڵام ڕێككەوتنە داراییەكە نەكراوە بەوەی چەند بدرێت بە توركیا لە بەرانبەر بەڕێوەبردن و چاككردن و هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركی بە خزمەتگوزارییەكانی بەندەریشەوە، وەك كۆگاكردن و ئەمباركردنی نەوت بۆ سەر كەشتییە بارهەڵگرەكانی نەوت. 

* باسی ڕێككەوتنی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵت كرد، بەوەی لێكتێگەیشتنی باش هەیە، بەڵام لە بابەتی موستەحەقاتی كۆمپانیاكانی نەوت نەگەیشتوونەتە ڕێككەوتن، ئایا ئەم كێشەیە تاكەی بێ چارەسەر دەمێنێتەوە؟

- موستەحەقاتی كۆمپانیاكانی نەوت كە لە هەرێمی كوردستان كار دەكەن، بە یەكێك لە گرفتە سەرەكییەكانی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت. جیاوازیی قووڵایی دەرهێنانی نەوت لە 50 مەترەوە بۆ 1000 مەتر دەبێت، ئەم جیاوازییەش تێچوونێكی جیاوازە بەپێی قووڵایی چاڵە نەوتەكە و بارودۆخی جیولۆجیی نەوتیش لە ناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی دیكە جیاوازە، بۆیە لە بودجەی عێراقدا ئەو بڕە پارەیەی بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمێنانی نەوت دانراوە، بۆ هەر بەرمیلێك نەوت 12 دۆلارە و گواستنەوەشی 7 دۆلارە، بەڵام ئەو بڕە بەپێی ئەو پارەیەی خەمڵێندراوە لە لایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان، جیاوازییەكەی زۆر زیاترە بۆ دەرهێنان كە نزیكەی 24 دۆلارە و بۆ گواستنەوەی بەرمیلێك نەوتیش 8 دۆلارە، ئەوەی سەیرە ئەوەیە كە حكومەتی عێراقیش بە ناوی مۆڵەتپێدان لە هەندێك كێڵگەی نەوت زۆر زیاترە و لە هەندێك كێڵگە تا 30 دۆلار دەدرێتە دەرهێنانی نەوت، بۆیە لەمەدا دادپەروەرانە نەبووە كە بڕێكی كەم بۆ پێدانی پارە بۆ دەرهێنانی نەوت دیاری بكرێت، لە كاتێكدا لێرە دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت تێچوونی زیاترە و بارودۆخەكە زیاتر تایبەتمەندێتی هەیە و ژێرخانی پیشەسازییش لاواز بووە، ئەمە وێڕای ئەوەی مەترسییەكان لێرە زیاترن. خۆشبەختانە هەردوولا ڕێككەوتنیان كردووە بەوەی دەبێت تەعدیلی ئەو بڕە پارەیە بكرێت، كە دەدرێت بە موستەحەقاتی كۆمپانیاكانی نەوتی هەرێمی كوردستان. گرفتەكە لێرەدایە ئەوەیە كە ئەو ماددەیە لە بودجەی گشتیی هەرێمی كوردستان جێگیر كراوە، پێویستی بە هەمواركردنەوەی یاسای بودجە هەیە.

* چۆن دەبێت عێراق و هەرێمی كوردستان لە چاوەڕوانیی بابەتێكی وا هەستیار و گرنگدا بن؟ پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەی هەردوو حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕێككەوتنیان نەكرد، بەوەی ئەو 400 هەزار بەرمیل نەوتە كۆمپانیای سۆمۆ لە نێوخۆدا بەكاری بهێنن؟

- ڕاوەستانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە هەشت ملیار دۆلار زیانی بە هەردوو حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ و هەرێمی كوردستان گەیاندووە. هەر بەپێی یاسای بودجە پێویستە لە هەرێم 400 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت و لە نێوخۆدا بەكار بهێنرێت، لە هەمان كاتیشدا لە هەمان بڕگەی یاسای بودجەدا هاتووە، ئەگەر نەتوانرا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم ڕەوانەی دەرەوە بكرێت، ئەوا ئەو بڕە نەوتە پێویستە وەزارەتی نەوتی عێراق لە نێوخۆدا بەكاری بهێنێت لە ڕێگای پاڵاوتگەكانی نێوخۆوە، بەڵام ئەمەش نەتوانرا جێبەجێ بكرێت، ڕاستە ماوەیەك هەرێمی كوردستان بڕە نەوتێكی بۆ عێراق دەكردە بەنزین و ڕەوانەی مووسڵی دەكرد، بەڵام نەتوانراوە ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوتەكە وەربگرن، ئەوەی توانراوە لە مانگی 6ی ساڵی ڕابردووەوە ڕۆژانە 80 هەزار بەرمیل نەوت وەربگرن، لەمەشدا موستەحەقاتی كۆمپانیاكان یەكلا نەكراوەتەوە، بۆیە موستەحەقاتی كۆمپانیا و پاڵاوتگەكە نەدەدرا. محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت، كێشەی كۆمپانیاكانمان هەیە و دەبێت چارەسەر بكرێت و لە یاسای بودجە ئەو بڕە دەكرێت هەموار بكرێتەوە، ئەمەش كێشەیەكی دیكەیە، چونكە نەبوونی سەرۆك پەرلەمان ڕێگرە بۆ دانیشتن و هەمواركردنەوەی یاسای بودجە.

* پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە كە ئەم هەموو لێدوانانە هەیە بۆ چارەسەری كێشەكە، بەڵام ئایا دەستێكی دەرەكی لە پشت ئەجیندەی دروستكردنی ئاستەنگ و بەربەست نییە بۆ دووبارە هەناردەكردنەوەی نەوت؟ 

- هەر لە سەرەتای بڕیارە نادەستووری و نایاساییەكانی دادگای فیدڕاڵیی عێراق دژی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، تا جێبەجێنەكردنی ڕێككەوتنەكان و نزیكبوونەوەی هەردوو حكومەت، فاكتەری سیاسی و ئەجیندەی دەرەكی كاریگەری لەسەر جێبەجێنەكردنی ڕێككەوتن و دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بووە، دروستكردنی ئەو ئاستەنگ و بەربەستانە بە بەردەوامی ئەجندەی دەرەكی لە پشتەوەیە، ئەگینا ئەو زیانە گەورەیە بە ئابووریی عێراق كە لە خودی یاسای بودجە 49 ملیار دۆلار كورتهێنان هەیە، تا ڕاددەیەكی باش ناردنە دەرەوەی ئەم بڕە نەوتە بەشێكی گەورەی كێشەكەی بۆ چارەسەر دەكرا. لە لایەكی دیكەوە لەناو ڕێككەوتنی سیاسیی نێوان حزب و لایەنە سیاسییەكانی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، وردەكاریی چۆنیەتیی هەماهەنگی و دەركردنی یاسای نەوت و گاز هەیە، ئەمەش لە بەرنامەی كابینە وەزارییەكەی سوودانی ئاماژەی پێ داوە و دواتر پەرلەمانی عێراق لە 27ی 10ی ساڵی 2022 پەسەندی كرد.

* دروستبوونی گرفت و ئاڵۆزی لە كەنداوی عەرەبی و دەریای سوور وەكو ئەوەی لەم ماوانەدا كەشتییەكی بارهەڵگری نەوتی عێراق لەلایەن ئێرانەوە دەستی بەسەردا گیرا، گرفت بۆ ڕێڕەوە ئاوییەكان دروست دەكات، ئایا عێراق پێویستی بە ڕێگەی بەدیلی بۆریی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان لەسەر دەریای ناوەڕاست نییە؟

- بەڵێ، كەشتییەكی نەوت هەڵگری ئەمەریكی كە نەوتی عێراقی بار كردبوو، لەلایەن هێزە دەریاییەكانی ئێرانەوە دەستی بەسەردا گیرا، ڕۆژانەش ئاڵۆزییەكانی دەریای ناوەڕاست دەبینین، بە ناچاری ڕێڕەوە ئاوییەكانی دیكەی زۆر دوور بەكار دەهێنرێت و خەرجی و تێچووەكانی زۆر دەبێت، بۆیە ڕێگای ئاڵۆزییەكانی دەریای سوور عێراق ناچار دەكات بە ڕێگەی بەندەری جەیهان كار بكات، كە توانای یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەی ڕۆژانە هەیە، نەوەكو تەنیا 400 هەزار بەرمیل نەوت.

* ئەگەر ئەم ئاستەنگ و بەربەستانە و فاكتەری ئەجیندەی دەرەكی بەردەوام بێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان چ ڕێگا و چارەسەرێكی دیكەی لەبەردەستدا دەبێت؟

- لە هەموو حاڵەتێكدا بەرهەمهێنان و پەرەپێدانی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان وێڕای تێبینی و سەرنجەكانمان هەنگاوی دڵخۆشكەرن و دەكرێت بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیی ناوخۆش هەنگاوی گەورە بنرێت، خۆشبەختانە هەرێمی كوردستان ئەم حیساباتانەی كردووە و ژمارەیەكی زۆری پاڵاوتگەی دامەزراندووە، ئەم پاڵاوتگانە توانای بەرهەمهێنانیان زۆرە، بۆیە بەرزكردنەوەی توانایان بۆ بەرهەمهێنانی بەنزین و گازوایل و نەوتی سپی و سووتەمەنییەكانی دیكە، داهات و قازانجێكی زۆری لێ دەكرێت، چونكە عێراق ڕۆژانە 3،4 ملیۆن بەرمیل نەوتی هەیە، كەچی هاوردەكاری ئەو سووتەمەنییانەشە، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ بەرزبوونەوە و پەرەپێدانی بەرهەمهێنانی غازی سرووشتی، من زانیاریم هەیە، پاڵاوتگەكانی هەرێم توانای پاڵاوتنی تا 250 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەیان هەیە و ئەو 150 هەزار بەرمیل نەوتەی دەمێنێتەوە، دەكرێت بۆ پاڵاوتگەكانی دیكەی عێراق بەكار بهێنرێت، بۆیە زیادكردنی بەرهەمهێنانی پاڵاوتگەكان لەگەڵ بوونی كێشەی دابینكردنی بەنزین و سووتەمەنییەكان بۆ ئێمە هەلێكی باشە و بە قازانجێكی زیاتر دەتوانین سوود لەو بڕە نەوتەی بەرهەم دەهێنرێت، وەربگرین، چونكە گەورەترین پاڵاوتگەی عێراق لە بێجی ئەگەر چاكیش بكرێتەوە بە توانای 300 هەزار بەرمیل نەوت نابێت، تەنیا 100 هەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت.