ئەبوبەكر باه، پڕۆفیسۆری كۆمەڵناسییە لە زانكۆی ئیلینۆی باكوور، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك دیموكراسی، بنیادنانی نەتەوە، بنیادنان و دروستكردنی ئاشتی و ڕۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە كاروباری ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی هۆكار و دەرئەنجامەكانی شەڕی غەززە لە نێوان ئیسرائیل و حەماس، و ئەو پەرەسەندنانەی لە ئێستادا لە دەریای سوور بە هۆی هێرشەكانی بەردەوامی حوسییەكان بۆ سەر كەشتییەكان هاتوونەتە ئاراوە، و ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕێكی بەربڵاو لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

 

 

* هەروەك ڕوونە، ئێستا ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دۆخێكی دژوار و نالەباردا تێدەپەڕێت، شەڕی غەززە و لێكەوتەكانی نیگەرانییەكی زۆریان دروست كردووە، كە بارودۆخەكە زیاتر بەرەو هەڵكشان بچێت و گەلانی ناوچەكە ڕووبەڕووی هەلومەرجێكی سەختتر ببنەوە، ئێوە چۆن لە هۆكار و دەرئەنجامەكانی ئەم شەڕە دەڕوانن؟

- دەمەوێت لەوەوە دەست پێبكەم كە دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی شەڕی غەززە لە نێوان دەوڵەتی ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس، هەروەها ناكۆكییە بەربڵاوەكەی نێون ئیسرائیل و فەلەستینییەكان زۆر ڕوون و ئاشكران، ئەوەتا خۆمان لێكەوتەكانیان دەبینین، ئەوەی پەیوەست بێت بە هۆكارەكانی ئەم شەڕ و ناكۆكییانەوە، ئەوا ڕەگ و ڕیشەی مێژوویی هەیە، كەواتە ئەگەر وەڵامێكی كورتی پرسیارەكەی ئێوە بدەمەوە، ئەوا دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین، كە ئەم شەڕ و ناكۆكییانە بوونەتە هۆی هێنانەئارای كارەسات و تراژیدیایەكی مرۆیی و نادادییەكی ئەوتۆ كە زیاتر ئاگری توندوتیژی و شەڕەكە خۆش دەكەن، لەم ڕوانگەیەوە ڕاگرتنی ئەم شەڕە و گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی ئاشتی كە هەردوولا بە ڕاستگۆییەوە جێبەجێی بكەن، لە بەرژەوەندیی هەردوو گەلی فەلەستین و ئیسرائیلدا دەبێت، چونكە ئەوەتا ئەوەی بەدی دەكەین، ئەوەیە كە دەرئەنجامی ئەم شەڕە وۆر كارەساتبارە. ئێوە بڕواننە ئەو كاولكارییە گەورەیە و ئەو بارودۆخە پڕ لە ئێش و ئازارە مرۆییەی لە كەرتی غەززە خوڵقاوە و هاتووەتە ئاراوە، كەواتە مایەی شەرمەزارییە بۆ جیهان كە ڕێگە دەدات ئەم كارەساتە ڕوو بدات و بەردەوام بێت، بەتایبەتی بۆ هێزە مەزنە جیهانییەكان مایەی شەرمەزارییە كە پشتیوانی لە دادپەروەری دەكەن لە شوێن و وڵاتێكی دیاریكراو، بەڵام لە شوێن و ناوچەیەكی دیكە پاڵپشتی لە ستەم و نادادی دەكەن.

* كەواتە پێت وایە لە ئێستادا بارودۆخەكە بە چ ئاقار و ئاراستەیەكدا دەڕوات، بەتایبەتی كە ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە هێزە مەزنە جیهانییەكان مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ دۆخەكەدا ناكەن، ئایا پێشبنیی بەردەوامبوون و درێژەكێشانی ئەم هەلومەرجە پڕ لە كارەساتە دەكەن؟

-  ئەو هەلومەرجەی هاتووە تەئاراوە دۆخێكی خوڵقاندووە كە لە ئیسرائیلدا شەڕەكە بووەتە هۆی ئەوەی خەڵكی زیاتر ترس و نیگەرانییان هەبێت، دۆخێكی زۆر نالەبارە كە خەڵكی ژیانێكی پڕ لە گوشار و نادڵنیایی ببەنەسەر و نەزانن ڕۆژی دواتر چییان بەسەر دێت، كەواتە لە ئێستادا نادڵنیاییەكی زۆر لەو شوێنەشدا دروست بووە كە لە ڕواڵەتدا وا دەردەكەوێت شوێنێكی ئارام و پڕ لە دڵنیایی بێت. من نامەوێت لێرەدا ئێش و ئازاری ئیسرائیلی و فەلەستییەكان بخەمە یەك خانەوە، كە ئاشكرایە دەرئەنجامی شەڕەكە كاریگەریی جیاوازی هەبووە لە سەریان، بەڵام ئەوەی من مەبەستمە جەختی لەسەر بكەمەوە، بێهودەیی شەڕە و باری لەرزۆكی ئارامی و ئاسایش و هەستی هاوبەشی مرۆییە لە نێو تێكڕای ئەو ئێش و ئازار و نەهامەتییانەی ڕووبەڕوومان دەبنەوە.

* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە ئەم شەڕە هۆكار و ڕەگ و ڕیشەی مرۆیی هەیە، ئایا دەكرێت ئەمە زیاتر ڕوون بكەنەوە؟

- ئەوەی پەیوەست بێت بە هۆكاری ئەم شەڕەوە، ئەوا پێم وایە باشترین وەسف ئەوەیە كە بڵێین ئەمە میراتی ئیستیعماری هاوچەرخە، بێ ئەوەی تەواوی لاپەڕەكانی مێژوو هەڵبدەینەوە، ئەوا ئێمە ئەو ڕاستییە دەزانین كە فەلەستینییەكان نیشتەجێی ئەو خاكە بوون، پێش ئەوەی گەلی جوولەكە بێن و دووبارە تێیدا نیشتەجێ بن، لە دوای ئەوەی ڕووبەڕووی هۆلۆكۆست بوونەوە لە ئەوروپا. لەو كاتەوە، پرسەكە پەیوەست بووە بە شەڕی بەدەستهێنان و دەستبەسەرداگرتنی خاك، كە هێزە ئیستیعمارییە كۆن و هاوچەرخەكان (لە ناوچەكە و دەرەوەی ناوچەكەدا) ڕێگەیان بەمە دا، ئەوەش ئاشكرایە خاك مەسەلەیەكە بانگەشەی خاوەندارێتی دەكرێت لەلایەن خەڵكەوە، بەڵام پێویستە خاك هاوبەشیی پێ بكرێت، چونكە خاك جێگیرە، بەڵام خەڵكی دێن و دەڕۆن و كەس لەگەڵ ڕۆیشتنیدا خاك لەگەڵ خۆیدا هەڵناگرێت. كەواتە لە ڕووی مێژوییەوە خاوەندارێتی من بۆ خاك كاتی و تێپەڕە. كەواتە ئەگەر ڕوونتر گوزارشتی لێ بكەین، ئەوا ئەو شەڕەی ئێستادا لە نێوان ئیسرائیل و حەماس هەڵگیرساوە، بەشێكی دانەبڕاوە لە ناكۆكیی نێوان ئیسرائیلی و فەلەستینییەكان لەسەر كۆنتڕۆڵكردنی ئەو خاكەی كە لە ئێستادا بە خاكی ئیسرائیل و فەلەستینی ناوی دەبەین، هەرچۆنێك بێت، ئەم شەڕە ستەم و نادادی و دەستدرێژكاری ڕووبەڕووی خەڵكی ئاسایی كردووەتەوە، كە تەنیا دەیانەوێت ژیانێكی ئاسایی ببەنەسەر.

* سەرەڕای بەردەوامبوونی شەڕی غەززە، هێشتا بارودۆخەكە بە چەشنێك هەڵنەكشاوە كە جەنگێكی ناوچەیی گەورە و بەربڵاوی لێ بكەوێتەوە، بە جۆرێك كە زۆربەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێتەوە، بەڵام دەبینین بارگرژییەكان زیاد دەبن و هێرشەكانیش زیاتر هەڵدەكشێن، ئایا پێشبینی ئەوە دەكەن، جەنگێكی گەورە و بەرفراوان لەم ناوچەیەدا بەرپا ببێت؟

- جارێ با ئاماژە بەوە بكەین كە كەس خوازیاری ئەوە نییە كە خراپترین سیناریۆ ڕوو بدات و بێتەئاراوە، چونكە لە ئێستادا كوشتار و كاولكاری و نەهامەتییەكی زۆر لە ئارادایە، لەگەڵ ئەوەشدا ناكرێت وێنای ڕوونەدانی خراپتریش نەكەین، كە ئەگەرێكی ڕاستەقینەیە، بەڵام ئەگەر مەبەستەكە هەڵگیرسانی شەڕ بێت لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا ئەمە شەڕێكی تەقلیدی نابێت، بە چەشنی شەڕی نێوان ئەمریكا و عێراق، چونكە ماوەی چەندین ساڵە، شەڕێكی فرەڕەهەند لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوو دەدات. كەواتە بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە بدەمەوە، ئەوا من پێم وایە تا ناكۆكیی پەیوەست بە خاكی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین چارەسەر نەكرێت، ئەوا ئەگەری ڕوودانی شەڕێكی بەربڵاو وەك ئەگەرێكی ڕاستەقینە دەمێنێتەوە و ئەوەی تا ئێستا ئەم شەڕە ڕووی نەداوە، خۆی لە خۆیدا هەواڵێكی باشە، لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بڵێین، ڕێچكەی ژیرانە ئەوەیە كە ناكۆكیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین چارەسەر بكرێت، بۆ ئەوەی بەر بە هەڵگیرسانی ئەم شەڕە بەرفراوانە بگرین، خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە كاتێك دەوڵەتان پەرە بە توانا سەربازییەكانیان دەدەن، ئەوا زیاتر مەیلی ئەوەیان هەیە شەڕێكی ڕاستەوخۆ بەرپا بكەن، كە ئێستا ئێمە دەزانین توانا سەربازییەكانی ئێران بە ڕاددەیەكی گەورە زیاد بووە. لە كاتێكیشدا كە ئێمە هەنگاو بەرەو جیهانێكی فرەجەمسەر هەڵدەگرین، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە كە هێزەكانی دیكە ناكۆكیی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل بە دەرفەتێك بۆ مومارەسەكردنی هێز و دەستڕۆیشتوویی خۆیان بزانن.

* پەرەسەندێكی دیكەی پەیوەست بەم شەڕە هێرشی حوسییەكانی یەمەنە بۆ سەر كەشتییە بارهەڵگرەكان، كە ئاشكرایە لێكەوتە و دەرهاویشتەی جیهانیی هەیە و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە هاوكاریی چەند وڵاتێكی دیكە هەوڵی بەرەنگاربوونەوەی دەدات، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- چالاكییەكانی حوسییەكان لە دەریای سووردا دەچێتە چوارچێوەی شەڕی نابەرانمبەرەوە لە نێوان هێزە ڕۆژئاواییەكان و كاراكتەرە دەوڵەتییە ناوچەییەكان و كاراكتەرە نادەوڵەتییە توندوتیژەكان، جێی داخیشە كە شەڕی تیرۆریزم بووەتە بەشێك لە جەنگ و جیۆپۆلەتیك، لەم ڕوانگەیەوە دەبینین كە چۆن ئەوەی لە دەریای سووردا ڕوو دەدات، بووەتە مایەی شڵەژاندنی بازرگانی، كە ئەمەش بە پێی ئەو پێناسانەی بۆ جەنگە نوێیەكان دەكرێن، بە جەنگ وەسف دەكرێت. هەروەها دەبینین كە شەڕەكان تەنیا لەلایەن دەوڵەتەكانەوە بەرپا ناكرێن، بەڵكو لەلایەن وەكیلەكانیشیانەوە هەڵدەگیرسێن، وەك ئەوەی لەلایەن حوسییەكانی یەمەنەوە بەدی دەكەین، هەروەها جێی داخ و نیگەرانییە كە بەكارهێنانی وەكیل و شەڕی بەوەكالەت كارێكی بەربڵاوە لە ناوچەكەدا. ئەو دەرئەنجامەی كە دەتوانین لەم ڕووەوە بەدەستی بهێنین، ئەوەیە كە شەڕە نوێیەكان و شەڕی تیرۆریزم شەڕێكن كە ڕەنگە نەتوانیت تێیدا براوە بیت.