پـــڕۆفیسۆر هوشەنگ ئەمیر ئەحمەدی بۆ گوڵان: لە ئێستادا دروستكردنی ڕێڕەوی (هیندستان - سعودیە – ئیسرائیل) لە نوكتە دەچێت
هوشەنگ ئەمیر ئەحمەدی، پڕۆفیسۆرە لە سكوڵی ئیدوارد بلاوستین بۆ پلاندان و سیاسەتی گشتی لە زانكۆی ڕوتگێرز، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك داڕشتن و گەڵاڵەكردنی سیاسەتی گشتی و پەرەپێدانی ئابووریی نێودەوڵەتی. هەروەها بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە هەمان زانكۆ، دامەزرێنەر و سەرۆكی ئەنجومەنی ئەمریكی-ئێرانییە، كە ئەنجومەنێكە بایەخ بە پەرەپێدانی گفتوگۆ و لێكتێگەیشتن دەدات لە نێوان هەردوو گەلی ئەمریكی و ئێرانیدا. هەروەها دامەزرێنەری سەنتەری شیكاری و توێژینەوەی ئێرانی بووە و بۆ چەندین ساڵ بەڕێوەبەری ئەو سەنتەرە بووە. پڕۆفیسۆر ئەمیر ئەحمەدی كاندیدی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئێران بووە لە ساڵی 2005دا، بەڵام كاندیدبوونی لەلایەن «شورای نگهبان»ـەوە ڕەت كرایەوە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە شەڕی جیوپۆلەتیكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و چین لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوەی دەكرێت پێی بوترێت «گەمەی ڕێڕەوەكان» و ئەگەری هاتنەئارای هاوكاری و ئاوێتەبوونی ئابووری و دروستبوونی پەیوەندی و ڕایەڵەی بەهێز لە نێوان گەلان و وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* ئاشكرایە لە ئێستادا چین توانیویەتی برەو بە دەستڕۆیشتوویی و پەرە بە كاریگەریی خۆی بدات لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و چەندین ڕایەڵەی پەیوەندیی بازرگانی و ئابووری لەگەڵ وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا گرێ داوە و دروستی كردووە، تەنانەت هاتووەتە نێو گەمە و ناكۆكییە سیاسییەكانیشەوە و ڕۆڵ دەگێڕێت و ناوبژیوانی دەكات بۆ هێوركردنەوەی ململانێكان- وەك ئەوەی لە ڕێككەوتنی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان عەرەبستانی سعودیە و كۆماری ئیسلامیی ئێراندا بەدیمان كرد-، ئایا چۆن لەم پرسە دەڕوانن و پێتان وایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چ كاردانەوەیەكی بەرانبەر هەڵكشانی دەستڕۆیشتوویی چین لەم ناوچەیەدا هەبووە؟
- من دەمەوێت لە پرسی گردبوونەوەی ئابووریی وڵاتانی برێكس (ڕووسیا، بەرازیل، هیندستان، چین و ئەفریقای باشوور) دەست پێبكەم، كە بەم دواییە عەرەبستانی سعودیە و ئیماراتیش بانگهێشت كراون، كە ئەمە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەوروپایە و كۆمەڵێك وڵات لە خۆدەگرێت كە ئابوورییەكی گەورەیان هەیە. بەڵام كاردانەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوە بوو، كە ڕێڕەوێك دروست بكات لە وڵاتی هیندستانەوە بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست- بە بەشداریی عەرەبستانی سعودیە و ئیمارات- و لەوێشەوە بۆ ئەوروپا، واتە ئامانج لەم هەوڵە ئەوە بوو كە ببێتە بەدیلی ئەو ڕێڕەوەی وڵاتی چین دروستی كردبوو، یان بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەوڵ و كۆشش و كارەكانی هەندێ لە وڵاتانی نێو برێكس، كە ئاشكرایە ئەم گردبوونەوەیە لەژێر هەژموون و باڵادەستیی چیندایە.
* پرسێكی دیكەی زۆر گرنگ كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كاری زۆر لەسەر دەكرد، پەیوەست بوو بە هەوڵەكانی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان عەرەبستانی سعودیە و دەوڵەتی ئیسرائیل، كە هەندێ لە لێكدانەوەكان دەڵێن یەكێك لە ئامانجەكانی هێرشەكەی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لەناوبردن، یان لاوازكردنی ئەم ئەگەرە بوو، ئایا پێتان وایە ئەگەرێكی واقیعییە ئەگەر پێشبینی پەرەسەندنێكی لەم چەشنە بكەین و پەیوەندیی فەرمی لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا دروست بێت؟
- ئەوە ڕوونە كە هێشتا ئەم ئاساییبوونەوەیە ڕووی نەداوە و ئەم پرسە بە هەڵپەسێردراوی و چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە. بەڵام هەروەك پێشتر باسم كرد، ئەگەر ئەو ڕێڕەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كاری لەسەر كردووە كە لە هیندستانەوە بۆ سعودیە و لەوێوە بۆ ئیسرائیل و دواتر بۆ ئەوروپا، ئەوا ئەمە هاوكار دەبێت لە پرس، یان پرۆسەی كاركردن بە ئاراستەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان سعودیە و ئیسرائیل، چونكە ئەم ڕێڕەوی پرسی ڕاكێشان بۆری و ڕێگەی شەمەندەفەڕ و كێبڵ و.. هتد لەخۆ دەگرێت كە لە سعودیەوە ڕابكێشرێت بۆ حەیفا لە ئیسرائیل، و لەوێشەوە بە دەریادا بۆ ئەوروپا. هەرچەندە لە ئێستادا ئەمە زیاتر لە نوكتەیەك دەچێت، لە هەمان كاتدا ئەمە تێچوونێكی زۆریش لەخۆ دەگرێت و جێبەجێكردنیشی زۆر قورس و دژوارە.
* بەڵام ئەگەر دۆخەكە بەو شێوەیە بێت كە ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن و لە ئێستادا جێبەجێكردنی پڕۆژەیەكی لەم چەشنە (دروستكردنی ڕێڕەوێك) هێندە كارێكی قورس و دژوار و پڕ تێچوون بێت، بۆچی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەوڵێكی لەم چەشنە دەدات؟
- من پێم وایە دەكرێت بەو شێوەیە لەم پرسە بڕوانین وەك ئەمە جۆرێك لە فشار، یان با بڵێین ئەمە ئامرازێكە و ئەمریكا دەیەوێت لە پرۆسەی گفتوگۆكانی لەگەڵ چیندا بەكاری بهێنێت. لە هەمان كاتدا خوازیاری ئەوەیە سەرنجی هیندستانیش ڕابكێشێت بۆ نێو ئەم پرۆسە ئابوورییە. هەرچۆنێك بێت، ئاساییە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە هەر شێوەیەك بێت هەوڵی برەودان بە بەرژەوەندییەكانی خۆی بدات، بەڵام من پێم وایە ئەمە جێبەجێكردنی كارێكی زۆر قورس و دژوار دەبێت، بەتایبەتی كە دەتوانین بڵێین ئاستەنگی سەرەكی لەم ڕووەوە نەبوونی پەیوەندییە لە نێوان عەرەبستانی سعودیە و دەوڵەتی ئیسرائیل. خاڵێكی دیكە كە ئاستەنگی و دژواری دروست كردووە، ئەوەیە كە چۆن كار بكرێت لەسەر جێبەجێكردنی پڕۆژەیەك لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە ڕۆڵی ئێران نادیدە بگرێت و پەراوێزی بخات، بەتایبەتی ئەگەر ئێمە لەم ڕوانگەیەوە لەم پرسە بڕوانین كە ئێران هەر نزیكبوونەوەیەكی عەرەبستانی سعودیە و ئیسرائیل بە زیان بۆ خۆی لێكدەداتەوە. كەواتە دەبێت عەرەبستانی سعودیە هاوسەنگییەك بپارێزێت لە نێوان پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێران و پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیلدا، هەروەها پەیوەندییەكانی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
* كەواتە دروستە بڵێین بە لەبەرچاوگرتنی ئەو هەلومەرجەی ئێستا لە ئارادایە، ئەوا ناكرێت باس لە ئەگەر و دەرفەتی دروستبوونی پەیوەندییەكی پتەو و بەتینی نێوان دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكرێت، بە چەشنێك كە ڕەنگدانەوەی ئەرێنی لەسەر بواری ئابووری و ژیانی گەلانی ناوچەكە هەبێت؟
- من دەڵێم تاوەكو كێشە و ناكۆكییەكانی نێوان ئێران لەگەڵ هەر یەكە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئیسرائیل چارەسەر نەبن، ئەوا ناكرێت ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە ناوچەیەكی لەبار بۆ هاوكاری و ئاوێتەبوونی ئابووری و دروستبوونی ڕایەڵەی پەیوەندی بەهێز لە نێوان گەلان و وڵاتانی ناوچەكەدا. كەواتە بۆ ئەوەی گۆڕانكاری و ئاڵوگۆڕ بەسەر دۆخی ئەم ناوچەیەدا بێت، ئەوا پێویستە پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێران ئاسایی ببنەوە، بەڵام ئاشكرایە لەم ساتەوەختەی ئێستادا ئەگەرێكی لەم چەشنە لە ئارادا نییە، ئەمەش كێشەكەیە.
* بەڵام ئەگەر بە دیاریكراوی باس لە پەیوەندیی نێوان ئێران و عێراق بكەین، ئایا ئێوە چۆن لەم پەیوەندییە دەڕوانن؟
- من پێم وایە هیچ كاتێك عێراق و ئێران ناتوانن ببنە دوو دۆستی ڕاستەقینە، ئەوەتا كێشەكانی عێراق زیاتر لەگەڵ دەوڵەتە شیعەكانی ناوچەكەدایە، نەك دەوڵەتە سوننەكان، هەروەها ئێرانیش كێشەی زۆری لەگەڵ شیعەكانی دەرەوەی سنووری خۆی هەیە، بڕواننە وڵاتی ئازەربایجان، كە وڵاتێكی شیعەیە و دژوارترین پەیوەندی لەگەڵ ئێراندا هەیە. هەرچۆنێك بێت، من پێم وایە ئەوەی لە نێوان عێراق و ئێراندا هەیە، دەكرێت بە ئاگربەست وەسفی بكەین، چونكە دوای شەڕی نێوان ئەم دوو وڵاتە پەیوەندییەكانیان بە ڕاددەیەكی گەورە بەرەوپێش نەچووە، ڕاستە هەڵكشان و داكشانی بەخۆوە بینیوە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە عێراق پشت بە جیهانی عەرەبی و ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەبەستێت و ئەمەش دۆخێك ناخوڵقێنێت كە ببێتەهۆی ئەوەی پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و ئێران لەوەی ئێستا هەیە باشتر بن. ڕاستە نكۆڵی لەوە ناكرێت كە ئێران كار دەكات بۆ زیادكردنی ئاستی هاوكاری و بازرگانی لەگەڵ عێراقدا كە ئاشكرایە ڕاددەیەكی زۆر لە هاوكاری و بازرگانیش لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا هەیە، بەڵام دەبێت ئەو ڕاستییەشمان لەبەرچاو بێت، كە چەندین كێشە هەن لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا كە ڕەهەندێ ئایدیۆلۆژی و جوگرافییان هەیە، هەروەها پرسی كورد لە عێراق و ئێرانیش دەبێت لەبەرچاو بگرین لەم چوارچێوەیەدا.
* ئەی چۆن لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و كاریگەرییەكانی لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت؟
- ئاشكرایە كە هیچ وڵاتێكی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕاستەوخۆ لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە تێوەنەگلاوە، تەنانەت كە باس لەوەش دەكرێت، ئێران درۆنی بۆ ڕووسیا دەستەبەر كردبێت، ئەوا هێشتا ناتوانین بڵێین ئێران ڕاستەوخۆ لە شەڕەكەوە تێوەگلاوە. بە شێوەیەكی گشتی پێم وایە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا تا ڕاددەیەك ئیحتیوا كراوە و تەنانەت ئێستا وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتیش خۆیان لەم شەڕە دابڕیوە.
