گوتاری ڕق و كینە بریتییە لە گوتارێكی جیاوازی لایەنگر و نابووردە و گاڵتەئامێز لە هەمبەر كەسێك، یان گرووپێكی ئایینی، یان نەتەوەیی، یان ئیتنی، یان مەزهەبی، یانیش بە هۆی ڕەگەز، یان ڕەنگ، یان بیروباوەڕێكی فیكری، یان سیاسی.

لە ڕاستیدا گوتاری ڕق و كینە بریتییە لە نكۆڵیكردنی سەرتاسەریی هەموو بەهایەكی لێبووردەیی و پێكەوەیی كۆمەڵایەتی و فرەچەشنیی فیكری، ئەو ڕق و كینەیە خەریكە دەبێتە دیاردەیەكی كەلتووری و مۆڕاڵی و هەڕەشە بۆ ئاشتیی كۆمەڵایەتی لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی دونیادا.

زۆر جار گوتاری ڕق و كینە لە هەستكردن بە ستەم و مەینەتی و گیرۆدەیی هەژاری و جیاكاریی چینایەتی، یان لە نەبوونی دادپەروەری و تەشەنەكردنی گەندەڵیی دارایی و كارگێڕی و ملكەچبوون بۆ دەسەڵات و چەوسانەوە و سەركوتكردنی بیروبۆچوون و پەڕگیری و توندوتیژییەوە سەرهەڵدەدات.

گوتاری ڕق و كینە لە دەوڵەتە تۆتالیتارییەكان و دەوڵەتانی نیمچە لیبڕاڵدا بووەتە كەلتوورێكی گۆشەگیركردن، جا ئەم گوتارە سیاسی بێت، یان كۆمەڵایەتی، یان ئایینی، چونكە هەموویان لەسەر یەك بنەمان، كە ئەویش دداننان بە ڕای بەرانبەر ڕەت دەكەنەوە، مافیشیان پێ نادەن لە ڕووی جیاوازیی فیكر و بیروباوەڕ، یان دیدگای سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە، كە گوتاری ڕق و كینە دژبەرە بە زۆر خەسڵەتی وەك دەمارگیری و گۆشەگیركردن بۆ شێواندنی كەسایەتیی مرۆیی لایەنی بەرانبەرە.

مەبەست لە كەلتووری گۆشەگیركردن ڕێگەگرتنە لە چەند توێژێكی كۆمەڵگە كە ژیانی سیاسی، یان كۆمەڵایەتی، یان ئابووریی خۆیان پیادە بكەن، بە هۆی ئینتیمای نەتەوەیی، یان ئیتنی، یان ئایینی، یان بە هۆی ڕەنگ و ڕەگەزەوە.

بێگومان توندترین و دژوارترین جۆری گۆشەگیركردن، گۆشەگیركردنی سیاسییە، یان هەوڵدانە بۆ ڕیشەكێشكردنی نەیارانی سیاسی و لەناوبردنیان بە فیكر، یان هەندێ جاریش بە جەستە، بۆ ئەوەی بەشداری لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا نەكەن. گۆشەگیركردنی سیاسی ڕەفتاری ڕژێمی حوكمڕان بەرجەستە دەكات، كە مافی ئۆپۆزسیۆن ڕەت دەكاتەوە، كە خاوەنی مافەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی خۆی بێت، چونكە ئەو ڕژێمە بۆ بەرژەوەندیی تاقمێكی دەسەڵاتدار كاردەكات و هەموو ڕایەكی ئۆپۆزسیۆن ڕەت دەكاتەوە و تەخوینی دەكات، كە ئەمەش دەبێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ڕایەڵەكانی كۆمەڵایەتی و هاتنە كایەی بۆشایی لە نێوان دەسەڵاتداری حوكمڕان و تێكڕای میللەتدا، دواجار دەبێتە هۆی پەیدابوون و هاتنە ئارای ڕق و كینە و دەمارگیری و ڕەتكردنەوەی ڕژێمی حوكمڕان و نەبوونی ئاسایش و سەقامگیریی.

توێژینەوەكانی سۆسیۆلۆجی سەلماندوویانە كە ئەو ڕژێمانەی حوكمڕان و ستەمكارن، هەمیشە ڕووبەڕووی بزاڤی سیاسیی میللی دژبەر دەبنەوە، چونكە تاكڕەویی دەسەڵات لە حوكمڕانیدا و سووكایەتیكردن بە توانای میللەت، هاوكات زیندانیكردنی نەیاران لە بەندیخانە و زیندانەكاندا، واتا سەرهەڵدانی دۆخێكی دژبەر كە كاردەكات بۆ ڕزگاربوون لە سەركوتكاری و ستەم.

گوتاری ڕق و كینە چەندین تاوانی قێزەوەنی دژ بە مرۆڤایەتی بەدوای خۆیدا هێناوە، بەتایبەتی لەم چەند دەیەی دواییدا، بگرە هەر لە تاوانەكانی تایبەت بە هەڵمەتەكانی قڕكردن و جینۆسایدی كورد لە كوردستانی عێراق و كیمیابارانەكەی هەڵەبجە و هەڵمەتەكانی ئەنفال و لەناوبردنی بارزانییەكان و ئێزدییەكان، جگە لە زۆر لە جەنگەكانی جیهان وەك: جەنگی ڤێتنام و ئەفغانستان، هەروەها ئەو كارەساتەی كە لە ڕواندا و بۆسنە و كەمبۆدیا و باشووری سوودان و.. تاد ڕووی دا.

جا لەو ڕوانگەیەوە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەستی پێ كردووە، بەوەی كە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی پێویستی بە هۆشیارییەكی مەعریفی و یاسایی هەیە لەسەر مافەكانی تاك لە یەكسانی و دادپەروەریدا، كە هەموو مافە سیاسی و كۆمەڵایەتی و كەلتووری و ئابوورییەكانی هەبێت، دەبینین كە چەندین ڕێككەوتننامەی نێودەوڵەتیی دەركردووە، بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت مافەكانی خۆی پیادە بكات، هەروەها گوتاری ڕق و كینە سەركۆنە بكات و بە تاوانی بزانێت، لەبەر ئەوە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان و هەر دوو پەیماننامەی نێودەوڵەتی، هەروەها كۆمەڵێك بڕیار و یاسا و ڕێسای دەركرد، تایبەت بە پاراستنی ئافرەت و منداڵ و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ دیل و بریندار و پەناخوازان.

دیارە هەندێ ڕژێمی ستەمكار هەوڵ دەدەن وێنەی خۆیان لەپێش ڕای گشتیی جیهان بە جوانی بخەنە ڕوو، لەگەڵ ئەوەی كە هەندێ لە ئەندامانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هیوایان لەسەر هەڵچنیون، بەڵام گەلانی ژێر دەسەڵاتی ئەم ڕژێمانە تا ئێستاش هەر بە دەست مەینەتی و هەژاری و بێبەشكردن لە مافەكانیان دەناڵێنن، ئەمەش بووەتە هۆی سەرهەڵدانی بزاڤگەلێكی دژبەر كە پشت بە دەمارگیریی مەزهەبی، یان ئایینی، یان ئیتنی دەبەستن، بەو واتایەی ئەم كۆمەڵگەیانە لە بازنەیەكی بۆشی ترس و ڕق و كینە و گۆشەگیركردن و نەبوونی ئاسایش و سەقامگیریدا دەخولێنەوە.

لەبەر بڵاوبوونەوەی خێرای گوتاری ڕق و كینە و فراوانبوونی سیاسەتی گۆشەگیركردن، كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان پەنای بردە بەر دەركردنی بڕیارێك لە تەممووزی ساڵی 2021 تایبەت بەوەی كە پێویستە گفتوگۆ و دیالۆگ زیاتر بەهێز بكرێت لە نێوان ئایینەكان و كەلتوورە فرەچەشنەكان و، بڵاوبوونەوەی كەلتووری لێبووردەیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گوتاری ڕق و كینە، لە بڕیارەكەدا داوا لە هەموو دەوڵەت و ڕێكخراوە مرۆییەكان كراوە، هەوڵی تەواو بدەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دیاردەی ڕق و كینە و كەلتووری گۆشەگیركردن، هەروەها گرتنەبەری ستراتیژیەتێكی مرۆیی بۆ چارەسەركردن و بەرەنگاربوونەوەی پەتای ڕق و كینە، بەرپاكردنی لێبووردەیی و هاریكاری و دادپەروەری و یەكسانی.

تا ئێستا هەندێ ڕژێمی تۆتالیتاری پەنا بۆ پاساوگەلێك دەبەن بۆ بەرهەڵستیكردنی ئازادیی بیروڕا، بە بیانووی ئەوەی كە كەناڵێكی بڵاوبوونەوەی ڕق و كینەیە لە نێو كۆمەڵگەدا، بەڵام ئەم بیانوو و پاساوانە بەسەر كەسدا تێناپەڕێت، چونكە ئازادیی ڕادەربڕین واتا ڕێگەدان بە خەڵك تا بە ڕێگەیەكی ئاسان گفتوگۆ لەسەر بیروباوەڕ و بۆچوون و فیكریان بكەن، لەگەڵ ڕێزگرتنی بیروبۆچوونی بەرانبەر، بەڵام گوتاری ڕق و كینە بریتییە لە هاندان بۆ ئازارگەیاندن بە كەسانی دیكە، یان گرتنەبەری كاری توندوتیژی دژی ئەو كەسانە، هەروەها ئازادیی ڕادەربڕین واتا پابەندبوون بە بەهاكانی ژیان و مۆراڵ لە كۆمەڵگەدا، لە كاتێكدا گوتاری ڕق و كینە واتا سووكایەتیكردن بە بەرهەڵستكار و نەیاران، هەروەها پشتگیریكردن لە هەموو كردەوەیەكی ڕەگەزپەرستی و تایفەگەری، دواجار بڵاوكردنەوەی هەستی دوژمنكاری لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵگەدا، تا دەگاتە ئاستی ئەنجامدانی تاوان، لەوانەش تاوانەكانی جینۆساید و دژە مرۆڤایەتی.

پێویستە دووپاتی بكەینەوە كە تا چەند پەیوەندیی دیالیكتیكی هەیە لە نێوان دیموكراسی و بنیادنانی كۆمەڵگەی دادپەروەری و یەكسانیدا، چونكە بە تەنیا دیموكراسی دەبێتە دەستەبەر بۆ مرۆڤ تاكو مافەكانی خۆی پیادە بكات، دواجار وتاری ڕق و كینە و گۆشەگیركردن لە سیستمە دیموكراسییەكاندا جێگەی نابێتەوە، بە پێچەوانەی ڕژێمە ستەمكار و تاكڕەوەكان، بەتایبەتی ئەوانەی كە ململانێی توندی سیاسی و سەربازییان تێدایە، چونكە گوتاری ئەم سیستمانە بە لای گۆشەگیركردن و سەركوتكردن و خەفەكردنی ئازادییەكاندایە، جگە لە هەموو جۆرێكی ڕق و كینە.