هەندرێن محەمەد، سەرۆكی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسییە لە هەرێمی كوردستان و ئەزموونێكی گەورەی لەسەر بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكانی كوردستان هەیە و، هەر لەلایەن ئەم كۆمیسیۆنەوە پرۆسەی ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە ئەیلوولی 2017 بەڕێوە چوو، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان) لە ڕووی یاسایی و ڕێوشوێنی بەڕێوەبردنی پرۆسەكانی هەڵبژاردن بەمجۆرە بیروبۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو:

 

جێگەی دەستخۆشییە لەسەر ئەم پرسە گرنگە «هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان» بە ئامادەبوونی نوێنەرانی پێكهاتە جیاوازەكان و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان زۆر بە شەفافی و ڕاشكاوانە لەسەر ئەم پرسە گفتوگۆ دەكەین.

بە حوكمی تایبەتمەندی و پیشەكەشم، من زیاتر هەڵوەستە لەسەر لایەنی یاسایی و ڕێوشوێنی ئەنجامدانی هەڵبژاردن دەكەم.

سەبارەت بە كۆتای پێكهاتەكان كە بووەتە یەكێك لە كێشە و لەمپەرەكانی بەردەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، جێگەی داخە كە لایەنە سیاسییەكان دوو جار غەدر لە هەموو پێكهاتە جیاوازەكان دەكەن، غەدری یەكەم ئەوەیە كە دەڵێن: كورسیی پێكهاتەكان زۆرن و دەبێت كەم بكرێنەوە، غەدری دووەمیش ئەوەیە دەیانەوێت لە بری پێكهاتەكان بڕیار بدەن و ئیرادەیان لێ زەوت بكەن، ئەمەشیان كردە كێشەیەك كە دوو جار وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دوابخرێت.

لەمپەر و ئاستەنگەكانی بەردەم دواكەوتنی هەڵبژاردن سێ ئاستەنگ بوون، كە یەكێكیان گۆڕینی بازنەی هەڵبژاردن بوو لە یەك بازنەوە بۆ چوار بازنە، دووەمیان: ئایا تۆماری بایۆمەتری عێراق پیادە بكەین، یان هەرێمی كوردستان؟ سێیەمیشیان كێشەی كۆتای پێكهاتەكان بوو.

سەرەنجام لایەنە سیاسییەكان لەسەر ئەوە ڕێككەوتن چوار بازنە بێت و هەروەها ڕێككەوتن هەڵبژاردنەكە بە تۆماری بایومەتری عێراقی ئەنجام بدرێت، ئەوەی كە ڕێك نەكەوتن لەسەری كێشەی كۆتای پێكهاتەكان بوو.

لێرەدا گرنگە ئاماژە بە سیستمی هەڵبژاردن بكەین و لەناو سیستمەكە باسی كۆتای پێكهاتەكان بكەین، سیستمی هەڵبژاردن دوو جۆرە، یەكەم سیستمی ڕێژەیی، دووەم سیستەمی زۆرینە.

ئەم دوو سیستمە هەردووكیان پیادە دەكرێت، ئەگەر سیستمەكە «زۆرینە» بوو، ئەوا نە كۆتا هەیە و نە هیچ، هەر لایەنێكی سیاسی هەڵبژاردنی بە زۆرینە بردەوە، ئەوە خۆی بە تەنیا حكومەت پێك دەهێنێت و هەموو دامەزراوەكان دەگرێتە دەستی، بەڵام ئەگەر سیستمەكە ڕێژەیی بوو، وەك ئەوەی ئێمە لە هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان پیادەی دەكەین، ئەم سیستمە لە زۆربەی ئەو وڵاتانە پیادە دەكرێت كە وڵاتانی دوای «شەڕ و كێشە»ن، ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە هەموو چین و توێژ و پێكهاتەیەك لەناو پەرلەماندا نوێنەری خۆی هەبێت، لە سیستمی ڕیژەییدا چەند جۆر كۆتا هەیە، وەك كۆتای ڕەگەزی كە بۆ خانمان دادەنرێت، سیستمی جوگرافی وەك ئەو سیستمەی ئێستای عێراق كە هەر پارێزگایەك كۆتای بۆ دانراوە و دابەشی سەر 18 بازنە كراوە، لەو وڵاتانەی فرە ئیتنی و ئایینی جیاوازیش كۆتا بۆ ئەو پێكهاتە جیاوازانە دادەنرێت، بۆ ئەوەی لەناو پەرلەمان نوێنەریان هەبێت و بتوانن لەسەر ئەو كێشانەی پەیوەندی بەوانەوە هەیە، قسەی لەسەر بكەن و چارەسەری بۆ بدۆزنەوە.

كێشەی كورسیی كۆتاكان پرسی ژمارەی كورسیی كۆتاكان نییە كە ژمارەیان 11 كورسییە، كێشەی سەرەكی میكانیزمی دەنگدانە بە كۆتاكان، یان كێ ئەو كورسیانەی پەرلەمان پڕ دەكاتەوە؟ لەم گفتوگۆیە باسیان لەوە كرد، لەبەر ئەوەی پرۆسەی دەنگدان كراوەیە و لایەنێكی سیاسی دەنگیان پێ دەدا، بەڵام لە بەرانبەریشدا و لە ڕووی یاساییەوە هیچ ڕێگرییەك نییە، ئەگەر یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، یان بزووتنەوەی گۆڕان كاندیدیان هەبێت لەناو كریستیانەكان و دەنگی پێ دەدەن، تەنانەت كۆمەڵی دادگەری و یەكگرتووی ئیسلامی دەتوانن لەناو برا توركمانەكان كاندیدیان هەبێت و دەنگیان پێ بدەن. یان هەندێك ناوچە كە دانیشتووانی ئەو پێكهاتانەی لێ نییە، نەهێڵین دەنگ بە كۆتای پێكهاتەكان بدەن.

كێشەیەكی دیكە كە لایەنە سیاسییەكان باسی دەكەن، پرسی « دەنگدانی تایبەت»ـە، كە هێزەكانی پێشمەرگە و ناوخۆ و ئاسایش دەگرێتەوە، ئەمانە تاجی سەر سەری ئێمەن، چونكە ئەوان دەمرن بۆ ئەوەی ئێمە بپارێزن، بەڵام وەك كۆمیسیۆن ئێمە پێشنیارێكمان كرد با بۆ دەنگدان بە كورسیی كۆتاكان لە دەنگدانی تایبەت نەبێت، بۆ ئەوەی جۆرە دڵنیاییەك بدرێتە لایەنە سیاسییەكان، بەمەش هەڵبژاردنە چۆن شەرعییەتی یاسایی دەبوو، لە هەمان كاتدا شەرعییەتی سیاسیشی دەبوو.

ئەم دوو پێشنیارەی ئێمە ناڵێم دوو پێشنیاری نموونەیین، بەڵام دەكرا گفتوگۆ و دانوستاندنی لەسەر بكرێت، بۆ ئەوەی كێشەی كۆتای پێكهاتەكانیان چارەسەر بكردایە.

لایەنێكی دیكە كە پرسی جیاكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی پێكهاتەكانە، ئەم بە هۆی كارانەبوونەوەی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی، ئێستا لای كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقە، ئەگەر بتوانرێت تۆماری دەنگدەران جیا بكرێتەوە، كە پێموایە پێش ئەنجامدانی سەرژمێری گشتیی لە عێراقدا كارێكی ئاسان نییە، لەوانەیە تۆماری جیاكردنەوەی دەنگدەرانی پێكهاتەی كریستیان بكرێت، بەڵام جیاكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی توركمان زۆر ئاسان نییە، لەبەر ئەوەی ئەم جیاكردنەوەیە پێویستی بە دیكۆمێنتی فەرمی هەیە ئەو دیكۆمێنتە فەرمییەش لەبەردەست نییە. بەڵێ ئێمەش لەگەڵ ئەو بۆچوونەین كە باشترین بژارە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كۆتاكان ئەوەیە كە تۆماری دەنگدانیان بۆ جیا بكرێتەوە و هەر لەسەر بنەمای ئەم تۆمارە بنكەی دەنگدانی تایبەت بە خۆشیان بۆ بكرێتەوە.

لایەنێكی دیكە كە گرنگە ئاماژەی پێ بكەین، ئەوەیە كە زۆر گرنگە ڕۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردن دیاری بكرێت و هەر چوارساڵ جارێك لەو ڕۆژەدا هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت، هەر بۆ نموونە یاسای هەڵبژاردنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەو جۆرەیە كە دەبێت هەر چوار ساڵ جارێك لە یەكەم سێشەممەی مانگی نۆڤمبەر هەڵبژاردن ئەنجام بدەن، ئێمەش گرنگە بە یاسا ئەو بەروارە دیاری بكەین. هەروەها زۆر پێویستە لە خولی داهاتووی پەرلەمانی كوردستاندا بە زوویی ئامادە بكرێت و بخرێتە دەنگدانەوە بۆ ئەوەی پەسەند بكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەستوور كلیلی چارەسەركردنی هەموو ئەو كێشانەیە.