مایكڵ مۆسۆ، پڕۆفیسۆری سیاسەت و ئاسایش و كاروباری نێودەوڵەتییە لە زانكۆی سەنتڕاڵ فلۆریدا، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە پەیوەندیی نێوان هەلومەرجە ئابوورییەكان و دامەزراوە و ناكۆكییەكان دەدات و، خاوەن تیۆرێكی تایبەتە كە پەیوەستە بەوەی چۆن دەرفەتی یەكسان لە بازاڕدا بایەخ دروست دەكات، بۆ لیبڕاڵ دیموكراسی و هێنانەئارای ئاشتی لە نێوان نەتەوە و دەوڵەتەكاندا. مۆسۆ پشتیوانی لەوە دەكات كە وڵاتە دەوڵەمەندەكان هەوڵی ئەوە بدەن، دەرفەتی بەربڵاوی ئابووری بۆ ئەو وڵاتانە بڕەخسێنن، كە كەمتر گەشەكردوون، چونكە پێی وایە ئەمە دەبێتە هۆی بەدیهێنانی ئاشتییەكی هەمیشەیی و دادپەروەرانە لەسەر ئاستی جیهان. لەم ڕووەوە گۆڤاری گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ساز كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و پرسی ئەوەی چۆن پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكان نەبوونەتە هۆی بەرگرتن بە شەڕ، و پرسی ئەوەی ئایا سزا ئابوورییە سەپێندراوەكان بەسەر ڕووسیادا دەبنە هۆی ئەوەی جیهان بەرەو لێكدابڕانی ئابووری ببات و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* زۆر جار باس لەوە كراوە كە پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكان دەبنە هۆی دروستبوونی بارودۆخێك كە تێیدا دەوڵەتان بیر لە هەڵگیرساندنی شەڕ ناكەنەوە و پەنای بۆ نابەن، بەڵام ڕەنگە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا ناچارمان بكات، بەم بیرۆكەیەدا بچینەوە و هەڵوەستەی لەسەر بكەین، دید و بۆچونی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە. ئەوەی دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكەین، ئەوەیە كە بە دڵنیاییەوە ڕووسیا وڵاتێك بوو كە بۆ فرۆشتنی نەوتەكەی و دەستكەوتنی داهاتەكەی بە ڕاددە و ئاستێكی گەورە پشتبەستوو بوو بە دەوڵەتە دیموكراتییە پیشەسازییەكان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بڕیاری دا، كە قوربانی بەم سەروەت و سامانە زۆر و زەوەندە بدات بۆ بەدیهێنانی خەونەكە، بۆ دەستبەسەرداگرتن و داگیركردنی ئۆكرانیا. لەم ڕووەوە زۆرێك لە توێژەران و سیاسەتەمەداران لەو باوەڕەدا بوون، كە ئەم پشتبەستنەی ڕووسیا بە فرۆشتنی نەوت و بەدەستهێنانی داهاتەكەی، دەبنە هۆی ئەوەی ئەم وڵاتە كارێكی لەم چەشنە نەكات، بەڵام لە ئێستادا دەركەوت كە ئەمە بۆچوون و لێكدانەوەیەكی هەڵە بوو. ئەوەتا لە ئێستادا دەبینین كە زۆرێك لەو دەوڵەتانەی پاڵپشتی و پشتیوانیی ئۆكرانیا دەكەن، خۆیان لە كڕینی نەوتی ڕووسیا بە دوور دەگرن، هەرچەندە ئەمە بارگرانی و تێچوونێكی گەورەشە بۆ ئەو وڵاتانە. كەواتە لەم ڕووەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە بە لای كەمەوە هەندێ لە دەوڵەتە گەورە و مەزنەكان پتر بایەخ بە هێنانەدی و برەودان بە بەرژەوەندییە سیاسی و ئەمنییەكانیان دەدەن، زیاتر لەو قازانج و داهاتەی كە دەكرێت لە بواری بازرگانیدا بەدەستی بهێنن. لەبەر ئەوە دەكرێت بڵێین: كاریگەری و ئاكامی هەرە بەرچاو و دیاری دەرككردن بەوەی كە تیۆری پشتبەیەكبەستنی ئابووری و بازرگانی كەموكووڕی لەخۆ دەگرێت لە پەیوەندی بە وڵاتی چینەوە. چونكە تاوەكو ساتەوەختی هەڵگیرسانی شەڕی ئۆكرانیا، زۆرێك لە سیاسەتەمەدارانی وڵاتانی ڕۆژئاوا ئومێدی ئەوەیان دەخواست كە هەڵكشان و زیادبوونی قەبارەی پشتبەیەكبەستنی ئابووری و بازرگانی لەگەڵ وڵاتی چیندا جۆرێكە لە چارەسەر و دەبێتە هۆی ئەوەی ئەم وڵاتە خۆی بە دوور بگرێت لە پەنابردنەبەر شەڕ و بەكارهێنانی هێز بۆ بەدیهێنان و برەودان بە ئامانجەكانی. كەواتە لە ڕوانگەی هەموو ئەوانەی ئاماژەمان پێ كرد و لە سۆنگەی ئەوەی كە زانیمان ترسی لەدەستدانی بەرژەوەندییە بازرگانییەكان نەبوونە هۆی ئەوەی ڕووسیا پەنا بۆ ئەو شەڕە نەبات، ئەوا چیدی ناتوانن دڵنیا بین لەوەی كە ترسی لەدەستدانی بەرژەوەندییە ئابوورییەكان، بەربەست و ڕێگرییەك دروست ناكەن لە بەردەم چیندا و نابنە هۆی ئەوەی بیر لە پەنابردن بۆ شەڕ نەكاتەوە، هەر لەبەر ئەمەشە كە لە ئێستادا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دووبارە پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندن دەكاتەوە بۆ ئاكام و دەرهاویشتە ئەمنییەكانی بازرگانیكردن لەگەڵ وڵاتی چیندا.   

* هەر لە پەیوەندی بە ڕەهەندی ئابووریی ئەم شەڕەوە، بەڵام ئەمجارەیان وەك دەرئەنجامێكی دوای شەڕەكە، ئەوا ئاشكرایە كە وڵاتانی ڕۆژئاوا و لە سەرووی هەموویانەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، چەندین سزا و ڕێكاری ئابووری و داراییان بەسەر ڕووسیادا سەپاندووە، ئایا ئەمە سەرناكێشێت بۆ ئەوەی وڵاتان زیاتر لێكدابڕێن لە ڕووی ئابووری و بازرگانییەوە و ئەگەر دۆخەكەش بەم شێوەیە بێت، ئایا ئەمە نابێتە هۆی سەرهەڵدانی شەڕی زیاتر لە داهاتوودا؟

 - من پێم وایە هەرگیز دەوڵەتە دیموكراسییە پیشەسازییەكانی پەیوەندییە ئابوورییەكانیان لەگەڵ یەكدیدا ناپچڕێنن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگە كار بكەن لەسەر پچڕاندنی پەیوەندییە ئابوورییەكانیان لەگەڵ دەوڵەتە دەستدرێژیكارە فراوانخوازەكاندا. هەروەك لە وەڵامی پرسیاری پێشوودا ئاماژەم پێ كرد، شەڕی ئۆكرانیا پەردەی لەسەر كەموكورتی و هەڵەی ئەو ئومێدە هەڵماڵی كە پێی وایە بازرگانی دەبێتە هۆی جڵەوگیركردنی وڵاتانی وەك چین و ڕووسیا. لە دەرئەنجامی هەموو ئەوانەوە زۆرێك لە سیاسەتمەداران دەركیان بەوە كردووە، كە ئەم دەوڵەتە فراوانخوازانە وەك ئامرازێكی شەڕ لە بازرگانی دەڕوانن، وەك هۆكارێك بۆ بەدەستهێنانی هێز و توانای زیاتر لە پێناو بەدەستهێنانی ئامانجی گەورەتر، یان زاڵبوون و باڵادەستبوون بەسەر جیهاندا. بەم شێوەیە، لە ئێستادا دەوڵەتە دیموكراسییە پیشەسازییەكان بایەخ و سەرنجی زیاتر دەخەنە سەر ئاكامە ئەمنییەكانی پەیوەندییە بازرگانییەكانیان لەگەڵ ئەم وڵاتانە، ئەمەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی، نەك گەورەكردنی ئەگەری شەڕ، چونكە دەبێتە هۆی لاوازكردنی هەردوو وڵاتی چین و ڕووسیا، دەشبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو هەڕەشەیەی دروستی دەكەن لەسەر سیستمە جیهانییەكە، ئەو سیستمەی كە دەوڵەتە دیموكراسییە پیشەسازییەكان سەركردایەتی دەكەن و بەرگری لێ دەكەن.

* تیۆرێكی دیكە لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا كە پێی دەوترێت «ئاشتی دیموكراتییانە»، بەو واتایەی كە دەوڵەتە دیموكراسییەكان پەنا نابەنە بەر شەڕ لەگەڵ یەكتریدا، تێڕوانینی ئێوە چییە لە بارەی ئەم تیۆرەوە و ئایا پێتان وایە ڕێچكەیەك، یان تیۆرێكی سەركەوتووە بۆ نەهێشتن و چارەسەركردنی هۆكارە ڕیشەییەكانی هەڵگیرسانی شەڕ؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە ئاشتیی دیموكراتییانە باوەڕێكە كە پێی وایە كە دەوڵەتە دیموكراسییەكان ئاشتیخوازترن بەراورد بە وڵاتانی دیكە، بەلای كەمەوە لەگەڵ یەكتردا، لەگەڵ ئەوەشدا ڕێچكەیەك نییە كە بتوانین بڵێین دەبێتە هۆی نەهێشتنی هۆكارە ڕیشەییەكانی شەڕ، چونكە هەقیقەتە مێژووییەكان ئەم بۆچوونە پشتڕاست ناكەنەوە. بەڵكو ئەمە زیاتر بۆچوونێكە كە ڕیشەی لە نێو كەلتووری ئەمریكادا هەیە. خۆ ئەگەر لە ڕوانگەی مێژوییەوە لەم پرسە بڕوانین، ئەوا دەوڵەتە دیموكراسییە داهات كەمەكان- بە چەشنی سەرجەم دەوڵەتەكانی دیكە- شەڕ و ناكۆكیی سەربازییان لەگەڵ یەكدیدا هەبووە. ناكۆكییە سەربازییەكان لەم ڕووەوە بریتین لەو ململانێیانەی لە نێوان ئیكوادۆر و پیرۆ، توركیا و یۆنان، هیندستان و پاكستاندا ڕوویان داوە. من پێم وایە زۆرێك لە سیاسەتمەدارانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و شارەزایانی بواری ڕاگەیاندن وشە و دەستەواژەی دیموكراسی بە چەشنێك بەكار دەهێنن كە مەبەستیان دەوڵەتە دیموكراسییە پیشەسازییە داهات بەرزەكانە و ئەو ڕاستییە نادیدە دەگرن، كە پتر لە نیوەی دەوڵەتە دیموكراسییەكان لە جیهانی ئێستادا ئابوورییەكی داهات نزم، یان نزمتریان هەیە. لە ئێستادا ئێمە ئەوە دەزانین كە تەنیا دەوڵەتە دیموكراسییە پیشەسازییە داهات بەرزەكان كەمتر تووشی شەڕ دەبنەوە لەگەڵ یەكتریدا، ڕەنگە ئەمەش لەبەر ئەوە بێت، كە سەركردە و بڕیاربەدەستانی ئەم وڵاتانە، زیاتر گرنگی و بایەخ بە گەشەی درێژخایەنی ئابووریی وڵاتەكانیان دەدەن، بەراورد بە سەركردەی وڵاتانی دیكە كە پتر سەرقاڵن بە كێشە و ناكۆكییەكانی پەیوەست بە خاك و سنوور و پرسە پەیوەندیدارەكان بە ناسنامەوە لە نێو سیاسەتی دەرەكییاندا. لە ئێستادا زۆربەی سیاسەتمەداران و شارەزایانی بواری ڕاگەیاندن لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا وەك شەڕی نێوان دیكتاتۆریەت دژ بە دیموكراسیەت وەسف و وێنا دەكەن. بەڵام ئەمە بەهەڵەداچوونە، چونكە بە ئاشكرا ئەوە دەبینین كە زۆرێك لە دەوڵەتە دیموكراسییە داهات كەمەكان لە جیهاندا پشتیوانی لە ڕووسیا دەكەن، وەك هیندستان، ئەفریقای باشوور و توركیا.