پرسی بودجە و مووچە و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بە یەكێك لە دۆسێ گرنگەكانی بەردەم هەر دوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق دادەنرێت، چارەسەری ئەم پرسەش پێویستی بە چارەسەری ڕیشەیی و بنەڕەتی هەیە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ د.نەرمین مەعرووف ئەندامی لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ساز دا.

 

* بۆ گفتوگۆكردن و چارەسەركردنی گرفتی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەسەر ڕاسپاردەی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق، لێژنەی دارایی پەرلەمانی ڕاسپێردراوە، بەدواداچوون بۆ پرسی مووچە و بودجە و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بكرێت، ئایا ئەم هەوڵانە بە كوێ گەیشتوون؟

- سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لێژنەی دارایی ڕاسپاردووە بۆ بەدواداچوونی بابەتی پرسی بودجە و مووچە و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان، لەم چوارچێوەیەشدا لەسەر داواكاریی نوێنەرانی كورد لێژنەكە كۆمەڵێك دیدار و كۆبوونەوەی گرنگی ئەنجام داوە، لەگەڵ وەزیری دارایی فیدڕاڵ و كۆمپانیای سۆمۆ و وەزارەتی نەوت و چەندین لایەنی دیكەی پەیوەندیدار، ئێستا لە چاوەڕوانیی ئەوەداین لە كۆبوونەوەیەكدا تێڕوانین و بۆچوونی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بزانین، بەتایبەتی لەسەر پرسەكانی (موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، داهاتی نانەوتی، داهاتی دەروازە سنوورییەكان، ئەو نەوتەی دەدرێتە حكومەتی فیدڕاڵ، ماددەكانی 12 و 13ی یاسای بودجە، میزانیەی موراجەعە، ئەو بڕە قەرزەی كەوتووەتە ئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان و میكانیزمی پێدانەوەی، گرێبەستەكانی نێوان هەرێم و كۆمپانیا نەوتییەكان). هاوكات لە نووسراوەكەماندا كە بۆ نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرز كراوەتەوە، داوا لە وەزارەتی دارایی كراوە زانیاری پێویست لەگەڵ خۆیان بهێنن لەسەر ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەسەر هەر دوو میلاكی مەدەنی و سەربازی و بە پلەی وەزیفی و ناونیشانیان و لەگەڵ ژمارەی خانەنشینانی مەدەنی و سەربازی و ژمارە و ناوی ئەو كەسانەی تۆڕی چاودێریی كۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە.

* ئایا ئەم گفتوگۆیانە زامنی چارەسەری بنەڕەتی و ڕیشەیی دابینكردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەكات، بەتایبەتی كە لە ئێستادا بۆ ئەمساڵ مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مووچەكانی كۆتا سێ مانگی ئەمساڵیان ڕوون نییە؟

- وەكو ئاگادارن بودجەی گشتیی عێراق بۆ ساڵەكانی 2023 و 2024 و 2025 واتا پێكەوە بڕیاری لێ دراوە و بۆ پشكی هەرێمی كوردستان و شایستە داراییەكانی هەرێمیش بە هەمان شێوەیە، لەم چوارچێوەیەدا پرسی مووچەش بۆ ئێمەی نوێنەرانی كورد لە بەغدا پرسێكی گرنگە و چاومان لەسەر چارەسەری بنەڕەتی و ڕیشەییە، نەك تەنیا چارەسەری كاتی و تەنیا دابینكردنی مووچەی سێ مانگی مووچەخۆران، دەبێت شایستە داراییەكانی هەرێم و لە نێویشیاندا پرسی مووچە مسۆگەر بكرێت و بە مووچەی ئەمساڵیشەوە بە تەواوەتی بدرێت و چیتر مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان تێكەڵ بەم گەمە سیاسی و گرفت و كێشە تەكنیكییەكان نەكرێن. كاتێك وەزیری دارایی عێراق هاتە لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، پێی گوتم «من ڕقم لە كورد نییە و مەزهەبی نیم و تەنیا مامەڵە لەگەڵ دەقی یاساكە دەكەم، لە شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵەوە بەپێی «ئینفاقی فیعلی» 47 تریلیۆن دینار بووە و 27 تریلیۆنی خەرجی سیادی بووە و لەو 20 تریلیۆنەی دەمێنێتەوە لە 12،67% بەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت و مافەكەتان 2،5 تریلیۆنە، نەوەكو 8 تریلیۆن دینار بۆ شەش مانگ، بۆیە دەبێت جیاوازییەكەمان بدەنەوە، ئەمە قەرزە». وەزارەتی دارایی عێراق بۆ ئەم سێ مانگەش مانگی 700 ملیار دینار دەنێرێت، كە دەگاتە دوو تریلیۆن و سەد ملیار دینار بۆ سێ مانگ، بەڵام ئەم سەودا و مامەڵە و قەرزە چارەسەری ڕیشەیی نییە و دەبێت ئەو كەموكورتییەی لە یاسای بودجەكەدا هەیە، چارەسەری بكەین و بەقەرز و قۆڵە ناتوانرێت مووچە و ژیان و بژێوی خەڵكی كوردستان بەڕێوە ببەین. فشاری سیاسی و یەكڕیزی و تەبایی نێوان هەردوو هێزە سەرەكییەكەی كوردستان دەتوانێت ڕۆڵی خۆی بگێڕێت و هەمواری ئەم بڕگەیەی ئینفاقی فیعلی یاساكە بكرێتەوە.

* كەواتە ئەم سێ مانگەش تێپەڕ بێت، دووبارە هەمان كێشە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە، ئەی ڕێگای چارەسەر چییە؟

- چاوەڕوان دەكرێت لە شەش مانگی كۆتایی ساڵدا وەكو شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵ نەبێت، كە بەپێی 1 لەسەر 12ی خەرجی بەكارخستنی ساڵی ڕابردوو بووە، بەڵكو بە زیادبوونی «ئینفاقی فیعلی» كە بودجەی وەبەرهێنانیشی دەكەوێتە سەر و پشكی هەرێمیش زیاد دەبێت، بەمەش دەتوانین قەرزەكە و مووچەی سێ مانگی كۆتایی ساڵیش بدرێتەوە، ئەمە چارەسەری كورتخایەنە لە چارەسەری درێژخایەن دەبێت هەمواری بڕگەی ئینفاقی فیعلی بكرێتەوە.

* دواسەردانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و جێگری سەرۆكی حكومەت كە یەكدەنگی و تەبایی نێوان لایەنە سیاسییەكانی لێ كەوتەوە، تاچەند ئەمە بۆ ئێوەی نوێنەرانی كورد لە بەغدا گرنگ بوو؟

- بەردەوام یەكڕیزی و تەبایی نێوان لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ ئێمەی نوێنەرانی كورد لە بەغدا گرنگە، وێڕای ئەوەی جێگای فەخر و شانازییە، لە هەمان كاتدا لایەنی بەهێزیی كوردیش نیشان دەدات و ڕۆڵی دەبێت لە گفتوگۆ و دانوستانەكان و زامنكردنی ماف و شایستە داراییەكانی هەرێم لە پەرلەمانی عێراقدا. سەردانەكەی ئەم دواییەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و شاندی یاوەری، یەكدەنگی و یەكهەڵوێستی لایەنی كوردستانی نیشان دا و بووە هەوێنی چارەسەری كورتخایەن، بە ئومێدیشین ببێتە هۆی چارەسەری درێژخایەنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، ئومێدەوارم ئەمەش ڕەنگ بداتەوە لەسەر هاتنی شاندەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لێرەدا دەمەوێت گلەییەكیش لەو شاندانەی حكومەت بكەم كە پێشتر دەهاتنە بەغدا و پەیوەندییان بە ئێمەی پەرلەمانتارانەوە نەدەكرد، تاوەكو هاوكاریان بین و لۆبییەكی پەرلەمانیان بۆ دروست بكەین. من لێرەدا تەنیا نموونەیەك باس دەكەم، لە كاتی گفتوگۆكان لەسەر ئامادەكردنی ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجە، بڕگەیەك هەبوو كە تێیدا سەقف دانرابوو، بۆ پێدانی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەدا، لە بنەڕەتدا لە ماددەی 12 ئەم سەقف و ئینفاقی فیعلییە دانراوە كە دواتر لە كاتی گفتوگۆكان و پەسەندكردنی بودجە، ماددەی 4 لابرا، ئەم ماددەیە بووە ماددەی 11، ئەگەرچی دەستەواژەی سەقف بۆ پشكی هەرێم لابرا، بەڵام بابەتی ئینفاقی فیعلی كە ئەو دەمەش من هۆشداریم دابوو لە مەترسیی ئەم بڕگەیە، بۆ نموونە ئەگەر 100 هەزار دینار بۆ 15 پارێزگاكەی عێراق خەرج بكرێت، دەبێت لە 12،67% لەو بڕە پارەیە بۆ هەرێمی كوردستان خەرج بكرێت، واتە لەو پلانەی لە بودجەدا پشكی هەرێم دانراوە، پارە بۆ هەرێم خەرج ناكرێت، بەڵكو لەكۆی ئەو خەرجییەی بۆ 15 پارێزگاكەی دیكە خەرج كراوە، تەنیا لە 12،67% بۆ هەرێم خەرج دەكرێت، ئەمەش بە پشتبەستن بەوەی لە بودجەی 2015 ئەم دەستەواژەیە لە خولی سێیەمەوە زیاد كرا، بۆیە لەو كاتەوە هەستی پێ نەكراوە، چونكە پشكی هەرێم لە بودجە بڕابوو، كێشەیەكی دیكەشمان هەیە، ئەویش زیادكردنی داهاتی نانەوتیی هەرێمی كوردستانە كە بڕەگەی زۆرە بەراورد بە 15 پارێزگاكەی دیكەی عێراق، ئەمە بارگرانی دروست كردووە لەسەر ژیان و گوزەرانی هاووڵاتیان، بەتایبەتی بڕگەكانی پەیوەست بە باج و ڕسومات كە هەرێمی كوردستان بە هۆی بڕینی پشكی هەرێمەوە لە بودجە لە 10 ساڵی ڕابردوودا، بەناچاری زیادی كردووە، بۆ ئەوەی گرنگیی زیاتر بدات بە كۆكردنەوەی داهاتە نانەوتییەكان، بەپێی كۆنووسێكی نێوان هەردوو دیوانی چاودێریی دارایی هەرێم و بەغدا بەوەی هەرێمی كوردستان وتوویەتی 4،5 تریلیۆن داهاتی نانەوتی هەیە و نزیكەی  325 ملیار دینار دەكرێتە ماڵ لە كاتێكدا لە 15 پارێزگای عێراق بەو هەموو ژمارەی دانیشتووانەیەوە داهاتی نانەوتی نزیكەی 12 تریلیۆن دینارە و داهاتی كۆكراوەشی زۆر لەم ژمارەیە كەمترە خۆی لە 6 بۆ 7 تریلیۆن دینار دەدات، ئەمەش لەبەر ئەوەی عێراق بودجەی هەرێمی بڕیبوو، بە ناچاری ڕوو لە زیادكردنی داهاتە نانەوتییەكان كراوە، لە كاتێكدا لە عێراق ئەو هەموو داهاتەی نەوتی لەبەردەستدا بووە، فشاریان لەسەر هاووڵاتیان دروست نەكردووە .

* ئایا زیادبوون و هەڵكشانی خەرجییە سیادییەكان زیانی بە پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتیی عێراق نەگەیاندووە؟

- لە 15 ساڵی ڕابردوودا خەرجی سیادی ئەوەندە زۆر بووە 180 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، ئەوەتا قەرزی نێوخۆیی و دەرەكی و بودجەی وەزارەتی بەرگری و پێدانی شایستەكانی كۆمپانیا نەوتییەكان و دەیان بابەتی دیكەی دەكەوێتە سەر، ئێ خۆ لەو بڕە پارەیەی 47 تریلیۆن دینارەی بۆ شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ دانراوە، 27 تریلیۆنی خەرجی سیادی و حاكیمە بووە و ئەوەی دەمێنێتەوە 20 تریلیۆن دینارە.  

* بۆچی جێبەجێكردنی هەر دوو بودجەی وەبەرهێنان و پڕۆژەكانی پترۆ دۆلار وا بە خراپی بەڕێوەدەچێت؟ ئێوە وەكو لێژنەی دارایی پەرلەمان تاچەند بە دواداچوونتان بۆ ئەم پرسە كردووە؟

- بودجەی وەبەرهێنان و پرۆژەكانی پترۆ دۆلار كە لەناو یاسای بودجەدا ئاماژەی پێ كراوە، هەردووكی بە خاوی بەڕێوەدەچێت و كاریگەریی خراپی لەسەر لایەنی ئابووری و جێبەجێكردنی بودجەكە هەیە. هەرچی پەیوەندی بە بودجەی وەبەرهێنانەوە هەیە، هەر 15 پارێزگاكەی عێراق بە هۆی ڕێكارەكانی وەزارەتی پلاندانانەوە تا ئێستا بودجەی وەبەرهێنان بۆ ئەو پارێزگایانە خەرج نەكراوە، چ بۆ پڕۆژە بەردەوامەكان بێت، یان پڕۆژە نوێیەكان كە لەناو بودجەدا بڕیاری لەسەر دراوە. هەر بۆیە پەسەندكردنی ئەم پلانانە دواكەوتووە. هەرچی پەیوەندی بە پترۆ دۆلارەوە هەیە و بۆ شایستەی هەرێم و پارێزگاكان دوو تریلیۆن دینار تەرخان كراوە بۆ پترۆدۆلار، پرسیارم ئاراستەی وەزیری پلاندانان كرد و ئاشكرای كرد، كە لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێریی دارایی میكانزمێكی نوێ پەیڕەو دەكەن، بۆ ئەژماركردنی پشكی پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت و گاز، جیاواز لە میكانیزمی پێشتر كە لەسەر بنەمای تێچووی بەرهەمهێنان لە كێڵگە نەوتییەكان ئەژمار دەكرا.

* دوای ئەوەی وەزیری وزەی توركیا ئاماژەی بەوە كرد، بۆریی كەركوك – جەیهان ئامادەیە بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، ئایا دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم تا چەند بۆ ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان گرنگە؟

- هەر چەندە هەناردەكردنی نەوت لە پسپۆڕایەتی و كاری لێژنەی دارایی نییە و پەیوەندی بە لێژنەی نەوت و سامانە سرووشتییەكانەوە هەیە، بەڵام دواجار هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ ئابووری و بودجەی حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگیی تایبەتی هەیە، هەرێمی كوردستان بەشدار دەبێت لە داهاتی حكومەتی فیدڕاڵی و زیاتر زامنی شایستە داراییەكانی خۆی دەكات، حكومەتی فیدڕاڵیش ئەم داهاتە بۆ كەمكردنەوەی كورتهێنانی بودجەكەی گرنگە، چونكە ڕاوەستانی هەناردەكردنی ئەم نەوتەی هەرێم و لەدەستدانی ئەو داهاتە، دەبێتە هۆی زیادكردنی كورتهێنان و دەرئەنجام بە ناچاری حكومەتی عێراق پەنا دەباتە بەر قەرزكردن و هەرێمیش پشكی دانەوەی ئەو قەرزەی دەكەوێتە ئەستۆ. بۆیە خوازیارم هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان دەست پێ بكاتەوە، كە بەشێكە لە كۆی هەناردەكردنی نەوتی حكومەتی عێراق و لەناو بودجەدا هەژمار كراوە.