جێگەی داخە كە دوای تێپەڕبوونی دوو دەیە بەسەر پەسندكردنی دەستووری عێراقدا، كەچی تا ئێستا لای هەندێك لە حزبە سیاسییە دەسەڵاتدار و حوكمڕانەكان (چ لە حكومەت، یان لە پەرلەمانی عێراق)، لە سۆنگەی ڕق و كینەوە بەرامبەر بە گەلی كورد پێڕەوی سەنتڕاڵییەت دەكەن و سیستمی فیدڕاڵییان فەرامۆش كردووە و، هەوڵ دەدەن دەسەڵاتە شەرعییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كەم بكەنەوە، جێگەی سەرسامییە كە هەندێ لە گرووپە كوردییەكان كە ڕۆژێ لە ڕۆژان هیچ قوربانییان نەداوە لە پێناو گەیشتنی گەلەكەیان بە مافە ڕەواكانیان، یان بە هیچ شێوەیەك بەرگرییان لێ نەكردووە، بە شەرمەزارییەوە بەرانبەر بە خوێنی شەهیدان ڕۆژانە و بەردەوام دەستپێشخەری دەكەن بۆ گورزوەشاندن و تانەلێدان لە شەرعییەتی دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان، ئەوانە دێن هاوكاریی سەرسەختترین دوژمنی كورد و كوردستان دەكەن لە پێناو هەڵوەشاندنەوەی سیستمی فیدڕاڵی . لە واقیعدا ئەو گرووپانە گرووپی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی نین، بەڵكو ئەو گرووپانەن كە ژەهر بڵاو دەكەنەوە و هەوڵ دەدەن ئاشتیی كۆمەڵایەتی و سیستمی سیاسی لە هەرێم بشێوێنن، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە كە پەردەیان لەسەر هەڵبماڵدرێت و بە یاسا لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكرێت.

 

 

پەیڕەوكردنی سیستمی فیدڕاڵی لەلایەن هەرێمی كوردستانی عێراقەوە، بووەتە مایەی مشتومڕێكی هەڕەمەكیی سیاسی، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، ئەم مشتومڕ و مقۆمقۆیە هەر بەردەوامە، هەرچەندە دەستووری عێراقیش ددانی بەمەدا ناوە، بەڵام ڕاستییەكەی ئەوەیە، گۆڕەپانی ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی عێراق مشتومڕ و كێشمەكێشی زۆری ناڕەزایی بە خۆیەوە دی، كاتێك پەرلەمانی كوردستان وەك ئەمری واقیع بڕیاری لە سیستمی فیدڕاڵی دا، بە هۆی دژایەتیكردنی ڕژێمی ئەوسای حوكمڕانی بەرانبەر بە كورد، هاوكات زۆربەی حزبە عێراقییەكان لە سوننە و شیعە مافی گەلی كوردیان ڕەت دەكردەوە لە بڕیاری مافی چارەی خۆنووسیندا، بەڵام سوور بوون و یەكێتیی هەڵوێستی حزبە كوردستانییەكان بووە هۆی ئەوەی كە سیستمی فیدڕاڵ لە كوردستان لە سیستمی ئەمری واقیعەوە بگۆڕێت بۆ سیستمێكی دەستووری، ئەمەش دوای ململانێیەكی تاڵی فیكری و سیاسی هاتە ئاراوە، بەتایبەتی لەگەڵ حزبە ئیسلامییە پەڕگیرەكان.

لێرەدا پێویستە ئاماژە بە ڕۆڵی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بكەین، هەر یەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و كەسایەتییە سیاسییەكان و ئەو پشتگیرییە بەردەوامەی هاوپەیمانانی ڕۆژئاوا، بەم شێوەیە لە دەستووری ساڵی 2005 ددان بە سیستمی فیدڕاڵدا نرا، وێڕای ئەوەی حزبە سیاسییەكانی عەرەبی شیعە و سوننە لە ناخەوە پێیان ناخۆش بوو، لێرەوە گرفتەكانی لێكدانەوە بۆ دەستوور دەستی پێ كرد، نەخاسمە ئەوەی پەیوەستە بە سیستمی فیدڕاڵ لە كوردستانی عێراق و دەسەڵاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان.

جێگەی داخە كە دوای تێپەڕبوونی دوو دەیە بەسەر پەسندكردنی دەستووری عێراقدا، كەچی تا ئێستا لای هەندێك لە حزبە سیاسییە دەسەڵاتدار و حوكمڕانەكان (چ لە حكومەت، یان لە پەرلەمانی عێراق)، لە سۆنگەی ڕق و كینەوە بەرانبەر بە گەلی كورد پێڕەوی سەنتڕاڵییەت دەكەن و سیستمی فیدڕاڵییان فەرامۆش كردووە و، هەوڵ دەدەن دەسەڵاتە شەرعییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كەم بكەنەوە، جێگەی سەرسامییە كە هەندێ لە گرووپە كوردییەكان كە ڕۆژێ لە ڕۆژان هیچ قوربانییان نەداوە لە پێناو گەیشتنی گەلەكەیان بە مافە ڕەواكانیان، یان بە هیچ شێوەیەك بەرگرییان لێ نەكردووە، بە شەرمەزارییەوە بەرانبەر بە خوێنی شەهیدان ڕۆژانە و بەردەوام دەستپێشخەری دەكەن بۆ گورزوەشاندن و تانەلێدان لە شەرعییەتی دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان، ئەوانە دێن هاوكاریی سەرسەختترین دوژمنی كورد و كوردستان دەكەن لە پێناو هەڵوەشاندنەوەی سیستمی فیدڕاڵی . لە واقیعدا ئەو گرووپانە گرووپی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی نین، بەڵكو ئەو گرووپانەن كە ژەهر بڵاو دەكەنەوە و هەوڵ دەدەن ئاشتیی كۆمەڵایەتی و سیستمی سیاسی لە هەرێم بشێوێنن، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە كە پەردەیان لەسەر هەڵبماڵدرێت و بە یاسا لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكرێت.

هەر چەندە دەستووری ساڵی 2005ی عێراق یەكەم بەڵگەنامەیە كە لە پەرلەمانێكی هەڵبژێردراو دەرچووە، هەروەها ئەو دەستوورەی كە زۆرینەی گەلی عێراق دوای ڕاپرسییەكی ئازاد دەنگیان پێ داوە و بە دەستوورێكی دیموكراسیی پێشكەوتوو دادەندرێت، بەراورد بە دەستوورەكانی ناوچەكە، بەڵام لەبەر گرژی و هەلومەرجەكانی سیاسی و ئەمنی و ناكامڵبوونی فیكری سیاسیی هەندێ لە حزبە عێراقییەكان، دەبینین كە ئەم دەستوورە مۆركی پەلەپەلی پێوە دیارە لە ڕووی داڕشتنی بەندەكانیەوە، واتا هاوسەنگیی تێدا نییە لە وەدیهێنانی خواست و داواكارییەكانی هەموو پێكهاتەكانی گەلی عێراق، هەندێ لە بەندەكانی كێشە و گرفت و ناڕوونی و لێكدانەوەی جۆراوجۆریان تێدایە سەبارەت بە ناوەڕۆكەكەی، دیارترینی ئەو گرفتانەی كە تا ئێستا لە دەستووردا بەرچاو دەكەوێت، ئەو بەندەیە كە پەیوەستە بە سیستمی فیدڕاڵیی ئارەزوومەندانە، بەم شێوەیە:

1. گرفتی دامەزراوەكان لە خودی سیستمی فیدڕاڵدا، تا ئێستاش پەرلەمانی عێراق دامەزراوەیەكی گرنگی دەستووریی تێدا نییە كە بریتییە لە ئەنجومەنی فیدڕاڵ تا نوێنەرایەتیی هەموو هەرێم و پارێزگاكان بكات.

2. بوونی یەك هەرێم لە عێراقدا، زانراویشە كە هەموو سیستمە فیدڕاڵییەكان لەسەر كۆمەڵێك هەرێم دامەزراون.

3. گرفتی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێم و پارێزگاكان، ماددەی (110) دەسەڵاتگەلێكی تایبەت بە حكومەتی فیدڕاڵ لەخۆ دەگرێت، ماددەی(114) دەسەڵاتگەلی هاوبەشی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێمەكان دەگرێتەوە، ماددەی(115) ئەو دەسەڵاتانە دەگرێتەوە كە لای هەرێمەكانن، ئەوەی پەیوەندیی نییە بە ماددەی (110)وە.

ئەو هەموو دەسەڵاتانە مشتومڕ و لێكدانەوەی جۆراوجۆر هەڵدەگرێت، دواجار تێكەڵییەك لە پیادەكردنی دەسەڵاتەكان دێننە ئاراوە، هەروەها بەتایبەتكردنی دەسەڵاتەكان دەبێتە هۆی هێنانە كایەی گرفتگەلی یاسایی، چونكە پرسەكان بەپێی پەرەسەندنەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی دەگۆڕێن، ئەمەش دەخوازێت چاو بخشێندرێتەوە بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان و گواستنەوە لە مەركەزیی ئیداری بۆ نامەركەزیی تایبەت بە پارێزگاكان، وا باشتر بوو كە تەنیا كار بە ماددەی (110) بكرابایە، پەیوەست بەو دەسەڵاتانەی تایبەت بە خودی حكومەتی فیدڕاڵ، ئەوانی دیكە بدرابان بە هەرێم و پارێزگاكان بێ سەرژمێری، یان بەتایبەتكردن.

4. گرفتی دابەشكردنی داهاتەكانی نەوت و گاز، ماددەكانی(111) و(112) نەیانتوانی ئەو گرفتە چارەسەر بكەن، چونكە زۆر ڕوون نین و لێكدانەوەی جیاواز هەڵدەگرن، دەتواندرا چارەسەری ئەمە بە دەق بكرابایە، بەوەی كە داهاتەكانی نەوت و گاز و سامانە سرووشتییەكان موڵكی هاووڵاتیانی ئەو ناوچەیەن كە لێی بەرهەم دێن، بە مەرجێك كە تەرخان بكرێت بۆ خەرجیی بەكاربردن و بەرهەمهێنان، ئەمەش بە چاودێریی حكومەتی فیدڕاڵ، ئەوەی كە زیادە و دەمێنێتەوە ڕەوانەی گەنجینەی ناوەندی بكرێت، بە پێچەوانەوە حكومەتی فیدڕاڵ كورتهێنانەكەی پڕ بكاتەوە.

5. گرفتی دامەزراندنی دادگای دەستووریی فیدڕاڵ، ڕەچاوی هیچ بنچینەیەكی یاسایی و دەستووری لە دامەزراندنیدا نەكراوە، بۆیە دەبینین ئەم دادگایە كە پێش دەرچوونی دەستوور دامەزراوە، بڕیارەكانیشی بە زۆرینە دەردەكات، جا بۆ وەدیهێنانی دادپەروەریی تایبەت بەو بڕیارانەی پەیوەستن بە هەرێم و پارێزگاكانەوە، بۆیە پێویستە بڕیارەكان بە كۆی دەنگ دەربكرێن.

ئێمە پێمان وایە پێویستە دەستەیەكی دادوەری لە یاساناسانی شارەزا و خاوەن ڕابردوویەكی نیشتمانپەروەر پێك بهێنرێت، كە چاودێریی كارەكانی ئەم دادگایە بكات، بۆ دڵنیابوون لەوەی تا چەند بڕیارەكانی لەگەڵ دەستووردا یەك دەگرنەوە، هەروەها تانەلێدان لەم بڕیارانە و دواجار پەسندكردنی بڕیارەكان، پێویستە ئەم دەستەیە بە سەرۆكایەتیی سەرۆك كۆمار بێت.

6. گرفتی نەخشەكێشانی سنووری نێوان هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان، ڕاستییەكەی هەر پارێزگایەك، یان شارەوانییەك سنووری جوگرافی و ئیداریی خۆی هەیە، ئەمەش لە هەموو دەوڵەتانی جیهان كاری پێ دەكرێت، ئەمە جگە لە دەوڵەتانی فیدڕاڵ، كە دەبێت هەر هەرێمێك سنوورێكی دیار و ڕوونی جوگرافی و ئیداریی خۆی هەبێت، وێڕای ئەمەش پێویستە هەرێمەكە سەربەخۆیی دارایی هەبێت، واتا بوودجەیەكی سەربەخۆ، لە بەڕێوەبردنی داهاتی خۆی لە باج و ڕسومات پارەدار بكرێت، هاوكات دەبێت لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵەوە پاڵپشتیی دارایی بكرێت، ئەگەر داهاتەكەی بەشی خەرجییەكانی بەكاربردن و وەبەرهێنانی نەكرد.

بەڵام ئەوەی پەیوەستە بە هەرێمی كوردستانەوە، دەستووری عێراق دیاریكردنی سنووری هەرێمی بە جێبەجێكردنی ماددەی (140)وە گرێ داوە، زاراوەی ناوچە جێناكۆكەكانی بۆ شار و شارۆچكەكان دیاری كردووە، كە بە زۆری و زۆرەملێ كوردیان لێ دەركردووە، لە شوێنی ئەوان عەرەبی هاوردەیان لێ نیشتەجێ كردوون، بۆیە لێرەدا پێویستە ئەو پرسیارە بكەین، مادام ئەو ناوچانە لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمدا جێناكۆكن، واتا ئەو ناوچانە موڵكی هەرێم، یان حكومەتی فیدڕاڵن كە تا ئێستا یەكلایی نەكراونەتەوە، دواجار دەبێت بە شێوەی هاوبەش بەڕێوە ببرێن، تا ئەو كاتەی بەندەكانی ماددەی(140) ی دەستووری عێراق جێبەجێ دەكرێن. بەڵام بە پێچەوانەی دەستوور بەڕێوەبردنی ئەم ناوچانە تاكلایەنە لە لایەن حكومەتی فیدڕاڵەوە پیادە دەكرێت، بۆ نموونە پارێزگای كەركووك، لەبەر ئەوە پێمان وایە ئەركی لایەنە پەیوەندیدارەكانە داوا لە دادگای فیدڕاڵ بكەن كە لێكدانەوە و مەبەست لە ناوچە جێناكۆكەكان بخاتە ڕوو، ئایا حكومەتی فیدڕاڵ بۆی هەیە بە تەنیا ئەم ناوچانە بەڕێوە ببات و بە ئارەزووی خۆی كۆنتڕۆڵیان بكات، یان پێویستە ئەمە بە هاوبەشی بێت لە نێوان دامەزراوەكانی حكومەتی فیدڕاڵ و دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێم، تا ئەو كاتەی بابەتەكە یەكلایی دەكرێتەوە؟ ئەمەش پۆل برێمەری حاكمی سەربازیی ئەمریكی چاك پێی زانیبوو، كاتێك كە پۆستەكانی پارێزگای كەركووكی بەسەر هەموو پێكهاتەكانی پارێزگاكە دابەش كردبوو، وێڕای بەشداریكردنی هێزە ئەمنییەكانی فیدڕاڵ لەگەڵ هێزەكانی حكومەتی هەرێم بۆ پاراستنی ئاسایش و سیستمی ئەو ناوچەیە، هاوكات پارێزگارێكی كوردی بۆ دانابوو، ئەمەش ئاماژە بوو بۆ ئەوەی كە كورد زۆرینەن لەم پارێزگایەدا.

 

شرۆڤەكاری سیاسیی سەربەخۆ و پڕۆفیسۆر لە یاسا - زانكۆی سۆران