پێش ڕیفراندۆم:

كێشەی كورد پێشتر و ئێستاش بووەتە قوربانیی سیاسەتە نێودەوڵەتییەكان، هەموو ئەو شۆڕش و ڕاپەرینانەی كورد كە لە سەدەی هەژدەیەمەوە تا كۆتایی سەدەی بیستەم بەرپا بوون، ڕووبەڕووی پیلانی نێودەوڵەتی و پشتگیریی دەوڵەتانی داگیركاری كوردستان بوونەتەوە. ئەو ڕیفراندۆمە ڕاستیی پەیوەندییەكانی كوردی لەگەڵ هێزەكانی ڕۆژئاوا ئاشكرا كرد، لە سەروویانەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە بەردەوام شانازی بە بڵاوكردنەوەی دیموكراسی و دابینكردنی مافی مرۆڤ و مافی چارەی خۆنووسینی گەلانی چەوساوە دەكات. سیاسەتی ڕیچارد نیكسۆن سەرۆكی ئەمریكا لە ماوەی نێوان ساڵانی (1969-1974) كە بە كردەنی گۆڕانگاریی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا كرد، بەرانبەر ئەو لایەنانەی دەوڵەتیان نییە وەك (كوردی عێراق) بۆ خزمەتكردنی ئامانجەكانیان، تاكو ڕۆڵی سانسۆری ناڕاستەوخۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگێڕن.

پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و كوردی عێراق بە نهێنی پەرەیان سەند، دواتر ڕاستەوخۆ، تا گەیشتە ئاستی فەرمی لە تەمموزی ساڵی 1972، دوای پەیماننامەی دۆستایەتیی عێراق و سۆڤییەت لە ساڵی 1972 ئەمریكا و بەریتانیا هەوڵی لاوازكردنی عێراقیان دا، بەتایبەتیش دوای خۆماڵیكردنی نەوت، تاكو عێراق سزا بدەن.

كورد توانی یارمەتیی دارایی لە ئەمریكا وەربگرێت، ئەمەش وەك پاڵپشتییەك بوو تا بتوانێت لە ساڵی 1974 بەر بە هێرشەكانی سوپای عێراق بۆ سەر ناوچەكانی بگرێت، ئەو ساڵەی كە حكومەتی عێراق لە جێبەجێكردنی ڕێككەوتننامەی 11ی ئاداری ساڵی 1970 پەشیمان بووەوە.

هێزی عێراقی ڕووبەڕووی بەرگریی توندی پێشمەرگە بووەوە، كورد لە ڕزگاركردنی ڕووبەرێكی بەرفراوان لە خاكەكەی سەركەوتوو بوو، هێزەكانی عێراق زیانێكی زۆریان بەركەوت، بۆیە ڕژێمی عێراق پەنای بۆ سازشكردن بۆ ئەمریكا و شای ئێران برد، پیلانی دژی پرسی كوردی داڕشت، ڕۆڵی نەرێنیی ئەمریكا لە ڕێككەوتننامەی جەزائیردا ڕوون بوو.

لە ساڵی 1974 نیكسۆن سەرۆكی ئەمریكا بە یاوەریی هێنری كیسنجەر وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەی سەردانی ئێرانی كرد، ئاماژەیان بە ڕۆڵی شا كرد لە سنوورداركردنی باڵادەستیی سۆڤیەت لە ناوچەكەدا، بەتایبەتی لە عێراق، كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەو وڵاتە و لەگەڵ فەرەنسا دوای سەدام حوسێن زیاتر بوو، كە بڕیاری دا چەكی ئەتۆم بەدەست بهێنێت.

هێنری كیسینجەر لە نیویۆرك لەگەڵ نوێنەری عێراق لە نەتەوە یەكگرتووەكان (تالیب شەبیب) كۆبووەوە، كە هەر ئەو بوو دوای سەردانە نهێنییەكەی بۆ بەغدا بناغەكانی ڕێككەوتنی جەزائیری دانا، بەم شێوەیە ڕێككەوتنی ٦ی ئازاری ١٩٧٥ بەرهەمی ئەو پیلانگێڕییە نێودەوڵەتییە بوو، وەك چۆن (ئێران و عێراق و ئوردن، میسر، جەزائیر) بەشدارییان لە دانانیدا كردووە، بە ڕێنمایی و پشتیوانیی ڕاستەوخۆی ئەمریكا.

ڕێككەوتنەكە لە سەرەتادا لە واشنتۆن داڕێژرابوو و لە جەزائیر ڕاگەیەندرا، دوای ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئامانجەكانی لە لاوازبوونی دەسەڵاتی سەربازی و ئابووریی عێراقی بەدەست هێنا، هەروەها عێراقی ناچاركرد، سازش بۆ شای ئێرانی هاوپەیمانی ئەمریكا بكات لە ڕووبەرێكی زۆری خاكی عێراق لە شەتولعەرەب، هەروەها تێپەڕبوونی سنوور لە هێڵی دەریایی تالووك بۆ بەرژەوەندیی ئێران، ئەمریكا لە بەڵێنەكانی بۆ كورد پاشگەز بووەوە و بە تەواوی وازی لێ هێنان و لەو كاتەشدا ڕابەری مەزن مستەفا بارزانی گوتی: «هەزاران تەن مافی مرۆڤ بە بەرمیلێك نەوت دەفرۆشرێت».

لە ڕاپۆرتی لێژنەی (بایك)ی ئەمریكا سەبارەت بە هاوكارییەكانی ئەمریكا بۆ شۆڕشی كورد لەو كاتەدا بەم شێوەیە هاتبوو: «سیاسەتی ئێمە بێ ئەخلاقی بوو بەرانبەر بە كورد، نە هاوكاریان بووین و نە ڕێگەمان پێدان لە ڕێگەی دانوستان لەگەڵ حكومەتی عێراق كێشەكانیان چارەسەر بكەن، ئێمە هانمان دان و پاشان وازمان لێیان هێنا».

بەڵگەنامەیەكی (سی ئای ئەی) كە لە ٢٤ی ئازاری ١٩٧٤دا نووسراوە، دەڵێت: «نە ئێرانی هاوپەیمانمان و نە ئێمە خوازیاری ئەوەین كە پرسی كورد بە شێوەیەك لە شێوەكان چارەسەر بكرێت». لە میانی دیداری شاندێكی كوردی لەگەڵ كارمەندێكی نێردەی ئەمریكا لە نەتەوە یەكگرتووەكان، گوتی: «ئامانجی سیاسەتی ئێمە ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس نییە، بەڵكو بۆ گۆڕینی سیاسەتەكەیەتی، ئەگەر سیاسەتەكەی بگۆڕێت، داوای لێ دەكرێت، سازش بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد بكات».

كاتێك سەدام حسێن لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا بە چەكی كیمیاوی هێرشەكانی جینۆسایدی دەستپێكرد، بەڵگەنامە نهێنییەكان ئەوە دەردەخەن كە ئەمریكا لەو بارەیەوە دەزانێت و تەنانەت لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا یارمەتیی سەدامی داوە لە بەرنامەی چەكەكانیدا، ئەمەش لە میانەی شەڕی ئێراندا بوو كە لە ساڵی ١٩٧٩دا ٥٢ ئەمریكی بە بارمتە گرتبوو و بۆ ماوەی ٤٤٤ ڕۆژ دەستبەسەری كردبوون. ئەمریكا بڕێكی كەمتری چەكی تەقلیدیی نارد بەراورد بە كۆمپانیاكانی بەریتانیا و ئەڵمانیا، بەڵام یارمەتی دا لە هەناردەكردنی كەرەستەی بایۆلۆجی، لەوانەش ئەنتراكس و پێكهاتە پێویستەكانی چەكی كیمیایی.

شای ئێران بە ئەنوەر ساداتی سەرۆك كۆماری میسری گوت: «هەرگیز متمانە بە ئەمریكا مەكە، چونكە لەو كاتەدا من لەگەڵ هاوسەری كارتەر سەمام دەكرد، ئەویش لەگەڵ هاوسەرەكەم سەمای دەكرد، هەواڵگریی ئەمریكا لەگەڵ خومەینی هەماهەنگی دەكرد، بۆ ئەوەی لەناوم بەرێت».

لە دوای ڕووخانی یەكێتیی سۆڤیەت و هەڵمەتی تیرۆریستی و ڕووداوەكانی ١١ی ئەیلوول و بێ توانایی ڕژێمە دەسەڵاتدارەكان بۆ جێبەجێكردنی ڕۆڵی خۆیان وەك پێویست، بۆشایی سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بوو، ئەمریكاش كاندیدێك بوو بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە بە شێوازی خۆی و بەپێی بەرژەوەندییەكانی خۆی، بۆ گەڵاڵەكردنی پرەنسیپی نوێ لە ڕێگەی ڕاگەیاندننامەی ئەمریكییەوە كە لە 4/9/1991 دەرچووە، پابەندبوون بە پشتیوانیكردن لە سەروەریی یاسا و پرۆسەی دیموكراسی و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ڕێزگرتن لە مافی نەتەوە و كەمینەكان و ڕێزگرتن لە یاسا نێودەوڵەتییەكان.

بڕیاری ئەمریكا بۆ جێبەجێكردنی «پەناگەی ئارام» بۆ كوردانی عێراق هەنگاوێكی ستراتیژیی نوێ بوو، بۆ گرنگیدانی زیاتر بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەهۆی نەوت، ئاو، شوێن، ئیسرائیل، تیرۆر و ئەو وڵاتانەی كە كوردستانیان بەسەردا دابەش كرابوون، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە باوەڕی ئەوە هەبێت، پرسی كورد لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردووەوە ژمارە و بەشێكە لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا.

ستراتیژییەتی ئەمریكا لە ناوچەكەدا بەند بوو بە پرسی ململانێی (عەرەب- ئیسرائیل)ـەوە، بەڵام لە دوای هاتنی ئیدارەی نوێ لە ساڵی ٢٠٠٠ـەوە ئەم ستراتیژییە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و ململانێی عەرەبی و ئیسرائیل بە بەشێك لە پەرەسەندنەكانی بیركردنەوەی ستراتیژی ئەمریكا دادەنرێت.

یەكەمیان: لەلایەن شارەزای ستراتیژیی ئەمریكی (پۆل مایكل فیبی) لە مانگی یەكی ساڵی ٢٠٠١دا پێشكەش بە سەرۆك بوش كرا، دوای ئەوەی گەشتێكی مەیدانیی لە ناوچەكەدا ئەنجام دا، بە یاوەریی سێ پسپۆڕی دیكە، ڕاپۆرتەكە بە ناونیشانی (دیدگای ستراتیژیی ئیدارەی نوێی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بوو.

گرنگترین ئەوانەی ئاماژەیان پێ كراوە: هەرێمی كوردستان دەروازەی سەرەكییە بۆ عێراق، ئێرانیش تا كەنداو، لەوەوە گۆڕانكاری دێتە ئاراوە، گۆڕانكاری لە ئێران و عێراق و ناوەڕاستی ئاسیاوە دەست پێ دەكات، چونكە پێویستییەك هەیە بۆ گۆڕینی سیستمی ئەو وڵاتانە، گۆڕینیان بە سیستمگەلی نوێ، چونكە ڕژێمە كۆنەكان جارێكی دیكە دەگەڕێنەوە ژێر ڕكێفی ڕووسیا، كە ئەمەش مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەكان پێك دەهێنێت، فیبی داوا لە ئیدارەی نوێی ئەمریكا دەكات، كە ئازەربایجان و هەرێمی كوردستانی عێراق بكەنە بنكەیەكی پێشكەوتووی سەربازی ئەمریكی بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، بە هاوشێوەی قەتەر، بەتایبەتی كە ئەمریكا لە قۆناغی داهاتوودا توندتر دەست بەسەر عێراقدا دەگرێت، لەو پەیوەندییەدا فیبی داوای دڵنیاكردنەوەی توركیای هاوپەیمان دەكات، سەبارەت بە پەیوەندیی لەگەڵ كوردانی عێراق و بنیادنانی سیاسەتێكی نوێی ئەمریكی بۆ گرتنەخۆی ئێران و عێراق، ئەمەش بە پەیڕەوكردنی سیاسەتی پتەوی سەربازی بەرانبەر بە بەغدا، تاوەكو ڕژێمەكە دەڕووخێندرێت، ئەگەر ئەمریكا نەتوانێت ئەو كارە بكات، پێویستی بە دانانی هەرێمی كوردستانی عێراقە كە لە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەیەكی مەدەنیی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بێت بۆ ماوەیەكی ڕاگوزاری، وەك ئامادەكارییەك بۆ ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردی هاوشێوەی ناوچەی كۆسۆڤۆ و ناوچەی تەیمووری ڕۆژهەڵات. ئەمەیە كە لە ڕاستیدا ڕووی داوە و پێشهاتێكی گەورەیە لە سیاسەتی كورد لەگەڵ ئەمریكا لە ڕێگەی پڕۆسەی پەناگەی ئارام و پاراستنی كوردانی عێراق و هەوڵدان بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان لایەنەكانی بزووتنەوەی كورد و، پێشوازیكردن لە سەركردە سیاسییەكانی كورد و سپۆنسەركردنی كۆنفرانسێك بۆ ناساندنی كورد لە سەنتەری بارزانی، لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن لە ١٨ی نیسانی ٢٠٠٠ بە ئامادەبوونی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم.

ڕیچارد پێرلێ ڕاوێژكاری وەزارەتی بەرگری، یەكێك بوو لەو كەسانەی زۆر ڕژد بوو بۆ بەردەوامبوون لە گۆڕانكاریی دیموكراسی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕێی گرتنەبەری هەموو ئامرازێكەوە، بە ئامرازی سەربازییشەوە، هەروەها هیچ كەسێك لەمە بەدەر ناكات، بەتایبەتی ئێران و سووریا و عەرەبستانی سعودیە، ئەمەش پەیوەست دەكات بە بەدەنگەوەهاتنی مافەكانی كورد، ئەمە ڕەنگدانەوەی هەڵوێستی وەزارەتی بەرگرییە و هەندێك پێی دەڵێن «موحافیزكارە نوێیەكان»، سەرەڕای بوونی بۆشایی لە هەڵوێستەكانی بەرانبەر بە پرسی كورد و پێناسەنەكردنی مافەكانی.

سترۆب تالیۆت، یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بابەتێكی بەناونیشانی «مافی چارەی خۆنووسین لە جیهانێكی پشتبەخۆبەستوو» نووسی، ئەو ددان بە بوونی پرسە نەتەوەییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیادا دەنێت، كە ئازادییان دەوێت، چونكە ئەوان زۆرینەن لە ناوچەكانیان و كەمینەیەكن لە وڵاتەكانیان و ئەمەش كورد دەگرێتەوە و، ددانیش بەوەدا دەنێت كە ئەمریكا هیچ چارەسەرێكی ئامادەی نییە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو جۆرە پرسانەدا.

 دیدگای سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بۆ پرسی كورد:

شەڕی كەنداو لە ساڵی ١٩٩١ پەیوەندیی كارلێككاری نێوان ئەمریكا و كوردانی عێراقی زیاتر كرد و لە ساڵی ١٩٩٢دا گۆڕا بۆ پەیوەندیی فراوان و فەرمی و گشتی، لە دوای ڕووداوەكانی ١١ی سێپتێمبەر گەیشتە لووتكە، ئەمریكا بینی كە بەستنی پەیوەندیی سەقامگیر و دامەزراوەیی لەگەڵ كورد گرنگییەكی ستراتیژی هەیە بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی لە ناوچەكەدا، بەو پێیەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی نیمچە سەربەخۆ، سەربەخۆتر لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكادا ڕەفتاری دەكرد، هەروەها ڕەتكردنەوەی توركیا لە بەشداریی چالاكانە لە شەڕی عێراقدا ساڵی ٢٠٠٣ بووە هۆی سەرهەڵدانی ڕۆڵی هەرێمیی كورد، دواجار گەشەی كرد بۆ گەڵاڵەكردنی سیاسەتی ئەمریكا بەرانبەر بە پرسی كورد لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق لە سەردەمی دوای سەدامدا .

واژۆكردنی تاكلایەنەی گرێبەستی نەوت لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، لەوانەش ئەمریكا، هەروەها ڕۆڵی هەرێمی و نێودەوڵەتیی كورد، ئاماژەیە بۆ سەرەتای ددانپێدانان بە ڕۆڵی دینامیكی و ژیانی ئەوان لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، كە لەلایەن ئەمریكا و هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانەوە پاڵپشتی دەكرێت.

نوح فێڵدمان مامۆستای یاسا لە زانكۆی نیویۆرك دەڵێت: «كورد پێمان دەڵێن ئێمە هاوپەیمانی ڕاستەقینەی ئێوەین، تاكە كەسانێكن لە عێراقدا كە بەڕاستی خۆشمان دەوێن و ڕێز لە بەهاكانتان دەگرین»، لای خۆیەوە ئەمریكا بە شێوەیەكی نادیار دەڵێت: «ئێمە هێزی ئێوەمان دەوێت». ڕیچارد باوچەر وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دووپاتی كردەوە كە لە ٩ی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٤دا جەختی لە دۆستایەتیی نێوان هەردوو گەلی كورد و ئەمریكا كردەوە و ئاماژەی بەوەدا كە «كورد بەشداریی لەو هەوڵانەدا كرد كە بوونە هۆی ڕزگاركردنی عێراق». ئەلێكس ئۆلتینۆی شارەزای سیاسی دەڵێت: «زۆرجار دەگوترێت سیاسەتی ئەمریكا بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان ئەوەندە سنووردارە كە هیچ دەستكەوتێكی لێ بەدەست ناهێنرێت»، بەڵام هاری شوت ڕاوێژكاری باڵای ئەمریكا كە لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێیە ڕاشكاوانە گوتی: «فراوانبوونی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان پەیوەستە بە بەردەوامیی هێرشەكانی داعش بۆ سەر هەرێم»، ئاماژەی بەوەشكرد كە دوای بڕینی بودجە و مووچەی فەرمانبەران لە هەرێمی كوردستان لەلایەن بەغداوە، ئەو دەنگانەی داوای جیابوونەوە و سەربەخۆیی ئابووری لە هەرێم دەكەن، زیاتر لە جاران زیادیان كردووە، بەڵام شرۆڤەكاران و پسپۆڕانی كاروباری سیاسی بە هاتنی داعش و پشتیوانیی سەربازیی جیهانی بۆ هەرێمی كوردستان، پێیان وایە ڕێگەخۆشكەرە بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی لەلایەن هەرێمەوە. شرۆڤەكاری سیاسی و شارەزا ڕایان كروێزیس ڕایدەگەیەنێت دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان پێگەی خۆی قایم كردووە، ڕوونیشی كردەوە، كە هەرێمی كوردستان ئێستا زیاتر لە ملیۆنێك و 700 هەزار ئاوارە و پەنابەر داڵدە دەدەن، ژمارەكەش ڕوو لە زیادبوونە، هەروەها بوونی زیاتر لە 35 كونسووڵخانە و نوێنەرایەتیی دەوڵەتانی بیانی لە هەرێمی كوردستان، هاوكات ڕووبەڕووبوونەوەی پێشمەرگە لەگەڵ چەكدارانی داعش، هەموو ئەم شتانە هۆكارن بۆ سەرهەڵدانی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان لە دیدی سیاسەتی دەرەوەی هەموو وڵاتانی جیهان.

 ڕۆڵی كورد لە تێكشكاندنی داعش:

هەوڵەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ ڕێگریكردن لە ڕێكخراوی داعش لە هەرێمی كوردستان دەستی پێ كرد، بووە هۆكاری دوو سەركەوتنی گرنگ، یەكەمیان لە بەنداوی مووسڵ و دووەمیان لە گوندی ئامرلی، جێگای سەرنجە هێزەكانی پێشمەرگەی بەهێزی كوردستان زۆر بە خێرایی ڕووبەڕووی هێرشە كتوپڕەكەی داعش بوونەوە لە سەرەتای مانگی ئابدا و، نەرمی و ئامادەیی خۆیان بۆ ئاسانكاری بۆ ئۆپەراسیۆنەكانی هێزە سەربازییەكانی ئەمریكا و هێزەكانی حكومەتی عێراق نیشان دا، بە بێ هاوكاری لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، نەهێشتنی داعش هەوڵێكی فراوانتری نێودەوڵەتی و كاتێكی زیاتر و تێچووی زیاتری دەویست. هەروەها حكومەتی هەرێمی كوردستان فاكتەرێكی گرنگە بۆ بەرژەوەندییە بەرفراوانەكانی ئەمریكا لە عێراقدا، ئەمەش بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە، لەوانەش ئامادەیی بۆ هەناردەكردنی ئەو نەوتەی لە ناوچەكانیدا بەرهەم دێت بۆ بازاڕە جیهانییەكان، ڕەنگە لە هەمووی گرنگتر كورد توانای كۆنتڕۆڵكردنی خاك و شەڕی تەكفیرییەكان و كۆنتڕۆڵكردنی ئەو ناوچەیەیان هەیە كە پێشبینی دەكرێت، بنكە سەربازییەكانی تێدا دابمەزرێن، چونكە سیاسەتەكەی بەندە بە هێزەكانی ناوخۆ و فڕۆكەوانیی ئەمریكایی و كۆمەڵێك شارەزا، یان هێزی ڕەمزیی سەربازی، وەك شارەزا و ڕاهێنەر، ئەمریكاش زیاتر لە هەموو لایەنەكانی دیكە متمانەیان پێ دەكات، هەر وەك كریستین كارێل توێژەری ناسراوی ئەمریكا لە ڕۆژنامەی نیویۆرك تایمز لە وتارێكدا دەڵێت: «كورد لە دامەزراندنی دەوڵەتەكەی خۆی نزیك دەبێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانكاری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئایا ئەمریكییەكان پشتگیری لە بوونی دەوڵەتێكی لەو شێوەیە دەكەن لەسەر نەخشە؟»

 سیاسەتی ئەمریكا لە دوای ڕیفراندۆم:

كاتی خۆی سەرۆك ترامپ ڕووبەڕووی كۆمەڵێك بابەتی پەیوەندیدار بە دۆسێی كورد بووەوە لە هەموو بەشەكانی كوردستان، لە عێراقدا پرسی سەربەخۆیی لە هەموو كاتێك نزیكتر بوو، كوردیش دەستبەرداری ئەو مافە نابن لە سایەی گونجاوترین هەلومەرج و ئەو قوربانییە مرۆییە گەورەیەی دایان، هەروەها پرسی ئەو ناوچانەی كە لەلایەن هێزەكانی پێشمەرگەوە ئازاد كران، پێویستی بە ددانپێدانانی ئەمریكا بوو، بەوەی كە بوونی هێزەكانی كوردی لەو ناوچانە مافی خۆیان بووە، كوردیش چاوەڕێی پاڵپشتیی ئەمریكا بوون لە مەسەلەی هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوەی سنوورەكانی هەرێم، یان ساغكردنەوە و فرۆشتنی لە بازاڕەكانی ئەمریكا.

لەگەڵ هاتنی ئیدارەی نوێی ئەمریكا هەستێكی گەشبینی لە شەقامی كوردیدا هاتە ئاراوە، كورد هیواخواز بوو، سەرۆك ترەمپ ئەو هەڵە ستراتیژییە ڕاست بكاتەوە كە ڕۆژئاوا تێی كەوت، كاتێك ڕێگرییان لە پێكهێنانی دەوڵەتی كوردی كرد لە سەدەی بیستەمدا، كە ددان بە نەخشەی دەوڵەتی كوردیدا بنێت، چونكە ئەوەیە كە ئایندەیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دیاری دەكات، بەڵام لەوەتەی باراك ئۆباما سەرۆكی پێشووی ئەمریكا لە ساڵی 2011ـەوە فەرمانی كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە عێراق دەركرد، ئیدارەی ئەمریكا سەدان ملیار دۆلاری بۆ پڕچەككردن و مەشق پێكردنی (هێزە ناوخۆییەكانی عێراق) خەرج كردووە، كە پێشتر و ئێستاش هەن، هۆشدارییەكانی سەركردایەتیی كوردستان و خودی سەرۆك مسعود بارزانی كە دەڵێت «عێراق بە خێرایی بەرەو حوكمی دیكتاتۆری هەنگاو دەنێت»، لەلایەن واشنتۆنەوە گوێی پێ نەدرا، لە ڕاستیدا ئەمریكییەكان پێداگر بوون لەسەر بەستنەوەی دابینكردنی هاوكاری بۆ هێزی پێشمەرگە بە ڕەزامەندیی دەسەڵاتدارانی بەغدا، كە لە زۆربەی حاڵەتەكاندا دەستیان بەسەر ئەو بارانەدا دەگرت كە بۆ كوردستان تەرخان كرابوون، ئەمەش بووە هۆی ناهاوسەنگیی سەربازی بۆ بەرژەوەندیی هێزە عێراقییەكان، تەواویش ڕوونە كە ستراتیژیەتی ئەمریكا لە عێراق بە زۆر شكستی هێنا، چونكە عێراق لە پێشەنگی لیستی دەوڵەتە شكستخواردووەكانە لە ڕووی گەندەڵی و ئاسایش و سەروەرییەوە.

هەڵوێستی ئەمریكا دەربارەی ئەو پێشهاتە دراماتیكییانەی كە كوردستانی عێراق لە دوای 25ی مانگی ئەیلوولی ساڵی ڕابردووەوە (دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم كە زیاتر لە ٩2٪ی خەڵكی كوردستان دەنگی تێدا دا)، شۆكێكی بەهێز و ساتێكی ڕاستی بوو بۆ هەموو ئەوانەی ئاگاداری پەیوەندییەكانی ئەمریكا و كورد بوون لە 25 ساڵی ڕابردوودا، لە زانینی هەڵوێستی ئەمریكا لەهەمبەر دۆزی خۆیان و خواستەكانیان، بەڵام ئەوەی ڕووی دا، بەرپرسانی كۆشكی سپی و وەزارەتی دەرەوە و وەزارەتی بەرگری و باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا، پەلەیان كرد بۆ دەركردنی لێدوانی یەك لە دوای یەك، بۆ ئەوەی كورد پاشگەز بكەنەوە لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، یان لانیكەم دوای بخەن.

كاتی خۆی تیلەرسۆن وەزیری دەرەوە ڕایگەیاند: «دەنگدان و ئەنجامەكانی ڕیفراندۆم شەرعییەتیان نییە، ئێمەش بەردەوامین لە پشتیوانیكردنی عێراقێكی یەكگرتوو و دیموكراسی و فیدڕاڵی و گەشەسەندوو»، سەرەڕای ئەوەی جەختی لەوە كردەوە كە كورد هاوپەیمانێكی جێی متمانەیە، گەورەترین كونسووڵخانەی ئەمریكاش لە هەولێرە. لە ساڵانی دوای ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆریی سەدام حوسێن، كوردستانی عێراق بووبووە شوێنی دیدەنی و سەردانەكانی سیاسەتمەداران و یاساداڕێژەرانی باڵای ئەمریكا، لەوانە وەزیرەكانی بەرگری و دەرەوە، هەروەها ئەندامانی دیاری كۆنگرێس، لە نێویاندا جۆ بایدن جێگری سەرۆكی ئەمریكا، كە زیاتر لە جارێك سەردانی هەولێری پایتەختی كوردستانی كردبوو، چەند جارێك لە واشنتۆن پێشوازی لە مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم كرا، وەك چۆن پێشوازی لە سەرۆكی دەوڵەتان دەكرێت، تەنانەت بە میواندارییەكی زیاتریشەوە، هەروەها ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك وەزیرانی توركیا وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێشوازیی كرد، نەك وەك (سەرۆكی حزبێك، یان هۆزێك)، هەر وەك لە ساڵی ٢٠٠٧دا پێشوازی لێ كرا.

كەواتە چی ڕوویدا كە ئەمریكا بەم شێوازە شەرمەزارئاسایە پشتی لە كورد كرد لە كاتی یەكەمین پێكدادانی ڕاستەقینەیان لەگەڵ ئێراندا، حاكمی دیفاكتۆی عێراق، تەنانەت ئەگەر لە ژێر پەردەی دامودەزگاكانی عێراقیدا حوكمڕانی بكات، تەنانەت حەیدەر عەبادی نەیدەوێرا هێرش بكاتە سەر كەركووك، ئەگەر گڵۆپی سەوزی واشنتۆنی بۆ نەهاتبایە، ئەمریكییەكانیش بێدەنگ بوون، ئێستاش بێدەنگن، بەرانبەر دوژمنایەتیی وڵاتانی دراوسێ بۆ كورد لە عێراق، ئێران، توركیا و سووریا، كە گەمارۆیەكی توندی وشكانی و ئاسمانییان بەسەر خەڵكی كوردستاندا سەپاند و، هەڵوێستی «بێلایەنی»یان گرتەبەر، داوایان لە هەردوولا دەكرد «ددان بە خۆیاندا بگرن و بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكانیان پەنا بۆ گفتوگۆ ببەن».

ئەو ڕاستییە تاڵەی كە دەبێ بیزانین ئەوەیە كە كورد بە سادەیی بوونە قوربانی ململانێكانی نێوان ناوەندەكانی دەسەڵاتی ناو ئیدارەی ئەمریكا، لە نێوان دوو ڕەوتدا: ڕەوتێكی لایەنگری كورد كە دامەزراوەی سەرۆكایەتیی نوێنەرایەتی دەكات، هەروەها بەشێكی زۆر لە وەزارەتەكانی بەرگری و ئاسایشی نەتەوەیی لەلایەك و، لە نێوان وەزارەتی دەرەوە كە تا ئێستاش ناوەندەكانی بڕیاردان لەژێر كۆنتڕۆڵی فەرمانبەرانی ئیدارەی ئۆبامادایە، بەتایبەت مەكگۆرك كە بە پەیوەندییە نزیكەكانی لەگەڵ ئێران ناسراوە.

ستوارت جۆنز، باڵیۆزی پێشووی ئەمریكا لە عێراق ڕایگەیاند: «هیچ شتێكی شاردراوە لە هەڵوێستی ئەمریكادا نییە لەسەر ئەم پرسە، ئەمریكا لە بەهاری ڕابردووەوە داوای لە كورد و سەرۆك مسعود بارزانی كردووە كە ڕیفراندۆم نەكەن، چونكە لە بەرژەوەندیی كوردستان و عێراقدا نەبووە، دراوسێكان بۆ ئەمە ئامادە نەبوون پاڵپشتیی بیرۆكەی ڕیفراندۆم بكەن، ئەمریكییەكان دەڵێن، دەستووری عێراق زۆرێك لە مافەكانی كورد دەستەبەر دەكات و هەموو ئەو ناكۆكییانەی لە نێوان هەولێر و بەغدا هەن، بە پەنابردن بۆ دەستوور چارەسەر دەكرێن، كوردیش تا ڕاددەیەكی زۆر ددان بەوەدا دەنێن.

حكومەتی هەرێمی كوردستان سكاڵایەكی لەبارەی پێشێلكارییە دەستوورییەكانی بەغدای پێشكەش كرد، كە پەنجا پێشێلكاریی تێپەڕاند، دیارترینیان پێشێلكردنی پرەنسیپی تەوافوقی وەك ڕێگەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق، پشتگوێخستنی بەئەنقەستی ماددەی 140 و كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، ئەو ماددەیەی تایبەتە بە پشكی كوردستان لە بودجەی دەوڵەت كە بڕی 17% بوو، كە بۆ 67/12% كەم كرایەوە و خەرجكردنی مووچەی پێشمەرگە وەك بەشێك لە سیستمی بەرگری و زۆر و زۆرتریش، بەڵام ئەمریكا بێگومان لای بەغدای گرت، چونكە مەبەستی بوو هەموو عێراق بە هەرێمیشەوە، لە سایەی حكومەتێكی یەكگرتووی عێراقی و خاوەن سەروەریدا بێت، هەر لێدوانێك بە پێچەوانەوە بەو مانایەیە كە پشتگیریی جیابوونەوەی كوردستان دەكات و پەیامێكی هەڵە بۆ حكومەتی فیدڕاڵی دەنێرێت، چونكە هەر لادانێك لە پشتیوانیی تەواو بۆ بەغدا لە كاتێكی تەواو نەگونجاودا زیاتر دەیخاتە باوەشی ئێرانەوە، هەروەها ئەمریكا هەوڵ دەدات، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای داعش ڕێك بخات، عێراقیش كلیلی ڕۆژهەڵاتە، چونكە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دڵی جیهانە، هەركەسێك كۆنتڕۆڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات، هەموو جیهان كۆنتڕۆڵ دەكات.

هەندێك كەس حەقیانە پرسیار بكەن، بۆچی ئەمریكا ڕێگەی بە هەڵوەشاندنەوەی یوگۆسلاڤیا و كۆسۆڤۆ دا وەك دەوڵەتی سەربەخۆ، بەڵام ڕێگە بە دەوڵەتی كوردستانی نادات؟ هۆكارەكەی ئەوەیە كە یەكێكیان خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكات، لە كاتێكدا ئەوی دیكەیان نایكات. جارێكیان هێنری كیسینجەر گوتی: «ئەمریكا نە دۆستی هەیە و نە دوژمن، تەنیا بەرژەوەندی هەیە».

هەروەها ئەمریكا پێی وایە بۆ مەبەستی لێكنزیكبوونەوەی سعودیە و عێراق دەبێت هەرێمی كوردستان لاواز بكرێت، عەبادی كاتی خۆی بە ئەمریكییەكانی گوتبوو، ئەگەر بمانەوێت لەگەڵ سعودییەكان كار بكەین، دەبێت هەرێمی كوردستان بۆ هەمیشە لاواز بكەین و بیگەڕێنینەوە بۆ ساڵی ٢٠٠٣.

لە كۆتاییدا كورد نابێت ڕێگە بدات سۆز بەسەریدا زاڵ بێت، چونكە ئەمریكا بە خێرایی دەستبەرداری ئەو خەڵكە دەبێت كە دژی دوژمنی هاوبەش شەڕیان كردووە و گیانیان بەخشیوە، «ئەمریكا هیچ دۆستێكی نییە، تەنیا بەرژەوەندی هەیە»، ئەوانە بەرژەوەندییان لە باكووری سووریا هەیە، نەك لەبەر ئەوەی شوێنێكە عەلمانییەت و دیموكراسی تێیدا زاڵە، كۆمەڵكوژییەكانی عەفرین نموونەن و ئەوەی لەم دواییانەدا لە كەركووك ڕووی دا و بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەبێ ئەوەی ئەمریكا هەڵوێست وەربگرێت، باسی شتێكی دیكە دەكات. جۆن ئێف كێنێدی و فرانكلین دیلانۆ ڕۆزڤێڵت پێشتر دەیانگوت: «ئەو بەها و بنەمایانە لە ئەمریكادا نین، ئەگەر هەشبن، ئەوا لە بازنەكانی بڕیاردان لە نزمترین ئاستی خۆیدایە، ئێمە چاوەڕێی دەرئەنجامی ڕووداوگەلەكانی ئەمریكاین لە ناوچەكەدا بۆ بەرژەوەندیی مافە ڕەواكانی كورد، زانراویشە كە جگە لە كورد هیچ هاوپەیمانێكیان لە ناوچەكەدا نییە.