دیاردەی توندوتیژی خەسڵەت و سیما خودی و بابەتییەكانی لەو ڕووداو و پەرەسەندانە وەردەگرێت كە لەنێو كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا دەگوزەرێت، ئەمەش لەسەر هەردوو ئاستی نێودەوڵەتی و نێوخۆییدا دەردەكەوێت، چونكە شێوەكانی توندوتیژی و پاڵنەرەكانی جیاوازن و ئەستەمە هەموویان لە یەك شێوازدا كۆبكرێنەوە، چەمكی توندوتیژی دەگۆڕێت و،  جیاوازە بەپێی ئەو جیاوازییەی كە لەنێو كۆمەڵگەكاندا دەردەكەون، بگرە لە بەهاو نەریت و بیروباوەڕی ئایینی یان سیاسی یاخود كۆمەڵایەتیشدا دەبینرێن، بۆ نموونە دەستدرێژی بۆ سەر مانگاكان لە كۆمەڵگەی هیندۆس بە دەستدرێژی و تاوانێك لە قەڵەم دەدرێت و ئەو گوناهە لای ئەوان هەرگیز ناسڕێتەوە، بەڵام هەمان ئەو دیاردەیە لای كۆمەڵگەكانی دیكە ئاساییە.

ئەو فاكتەرانەی كە ڕۆڵیان هەیە لەوەی گرنگی بە دیاردەی توندوتیژی بدرێ، فراوانیی سنوور و چوارچێوەی خودی دیاردەكەیە،هەروەها ئەوەی كە دەسەڵاتدارانی حوكمڕان، یان گروپە ئۆپۆزسیۆنەكان پیادەی دەكەن، ئەمەش بووەتە جێی بایەخی فەیلەسووف و توێژەر و بەرپرسانی ڕێچكەكانی ئایینی و سیاسی وزانستە كۆمەڵایەتییەكان، ئەوانە گرنگیی زۆر بە لێكۆڵینەوەی ئەم دیاردەیە دەدەن، كە ئێستا وەك زاراوە ناوی زانستی توندوتیژی(Violencology)ی لێ نراوە، لە پەیمانگە و ناوەندەكانی زانكۆ و ڕێكخراوە كۆمەڵایەتییەكاندا دەخوێندرێت، لەوانە زانكۆی ناتوندوتیژی لە لوبنان.

هەرچەندە زۆربەی نووسراو و توێژینەوەكان زاراوەی توندوتیژیی كۆمەڵایەتی و سیاسی وەك دوو زاراوەی هاوواتا بەكاردەهێنن، بەڵام جیاوازییان هەیە لە دەربڕین و ناوەرۆك و شێواز و پاڵنەر و هۆكارەكان، توندوتیژیی سیاسی لەگەڵ لەدایكبوونی دەوڵەت سەری هەڵداوە، ئامنجگەلێكی دیاریكراوی هەیە لە ڕووی نێودەوڵەتی و نێوخۆییەوە، هەرچی توندوتیژیی كۆمەڵایەتییە لەوە كۆنترو گشتگیرترە، هەموو شێوەكانی سەركوتكردن و چەوساندنەوە  لەخۆ دەگرێت، كایەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و كەلتووری و خێزانی، تەنانەت توندوتیژیی سیاسییش دەگرێتەوە.

لە ڕاستیدا تیۆرەكانی زانستە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان نەگەیشتوونەتە چەمكێكی یەكگرتووی دیاردەی توندوتیژی، ج. فرۆید كە زانایەكی دەروونناسییە ئاماژە بەوە دەكات كە توندوتیژی بریتییە لەو هێزەی كە ڕاستەوخۆ هێرش دەكاتە سەر كەسایەتیی خەڵكانی دیكە و سەروماڵیان بە مەبەستی دەستبەسەر داگرتن یان بەهۆی لەناوبردن و ملكەچ پێكردن و شكست پێهێنان، هەرچی بیرمەند (ج. لاڤۆ) یە پێی وایە كە توندوتیژی بریتییە لە هەموو شێوەیەكی گوشار و كۆنتڕۆڵكردن و قۆستنەوە، بە مەرجێك بگاتە ئاستی هەڕەشەی جەستەیی بۆ تاك و كۆمەڵ. بەڵام كۆمەڵناس (H.Greham) وای دەبینێت كە توندوتیژی ڕەفتارێكە مەیلی بۆ ئەوەیە كە ئازاری جەستەیی بە كەسەكان بگەیەنێت یان زیانی ماددی بەدواوە بێت، بەچاوپۆشین لەوەی كە بزانرێت ئەو ڕەفتارە تاكەكەسییە یان بەكۆمەڵە.

لەمەدا بۆمان دەردەكەوێت كە هەندێ پێناسە بۆ زاراوەی توندوتیژی جەخت لەو كردارانە دەكەنەوە كە توندوتیژییەكە بەدوای خۆیدا دەهێنێت، هەندێكیشیان گرنگی دەدەن بەو ئاسەوارانەی كە توندوتیژی لە ڕووی دەروونی و ماددیەوە دەیهێنێتە دی.

ئەوەی پەیوەستە بە شێوازەكانی توندوتیژیی سیاسییەوە، دەبینین كە ڕا و بیروباوەڕی ئایدیۆلۆجیی سیاسی و كۆمەڵایەتیی توێژەران دەربارەی ئەمانە جیاوازن، گرنگترین پۆلێنەكانی توندوتیژی ئەمانەن:

أ- توندوتیژیی بەپاساو(ڕەوا) و بێ پاساو(ناڕەوا):

فەیلەسووفی ئەمریكی Gert پێی وایە كە توندوتیژیی بەپاساو بریتییە لە بەكارهێنانی هێز لەسەر بنەمای ڕەوایەتی لە لایەن دامەزراوەكانی دەوڵەت، بەڵام توندوتیژیی سیاسیی بێ پاساو بریتییە لە بەكارهێنانی هێزێكی لە ڕادەبەدەر لەسەر بنەماگەلێكی ناڕەوا لەلایەن كۆمەڵێكی یاخیبوو لە سیستەمی سیاسی.

ب- توندوتیژیی ڕاستەوخۆ و توندوتیژیی ناڕاستەوخۆ:

مەبەست لە توندوتیژی ڕاستەوخۆ بەكارهێنانی هێزە بە ئاشكراو زیاد لە سنووری خۆی، وەك ئەوەی لە جەنگەكان یان لە سەركوتكردن و دامركاندنەوەی بزووتنەوەكانی یاخیبوون و یاخیبوونی چەكداری بەرچاو دەكەوێت، بەڵام توندوتیژیی ناڕاستەوخۆ بریتییە لە بەكارهێنانی تیرۆری فیكری و دەروونی و كۆنتڕۆڵكردنی ڕەفتاری كەسەكان.

ج- توندوتیژیی تاكەكەسی و توندوتیژیی بەكۆمەڵ:

توندوتیژیی تاكەكەسی ئەوەیە كە تاك بە خۆی و بۆ مەرامی تایبەتی پیادەی دەكات، بەڵام توندوتیژیی بەكۆمەڵ بریتییە لەو توندوتیژییەی كە كۆمەڵێك مرۆڤ پیادەی دەكەن بۆ گەیشتن بە ئامانجە گشتییەكان و دوور لە بەرژووەندییە تایبەتییەكان.

ئەوەی پەیوەستە بەو فاكتەرانەی هانی ئەنجامدانی توندوتیژیی سیاسی دەدەن، ئەوەیە یان پەیوەندییان هەیە بە سەرهەڵدانی بزووتنەوەكانی یاخیبوون و توندوتیژی یان بزووتنەوەكانی ڕزگاریخوازی، ئەو بزووتنەوانە بۆ بەرگری كردن لە خۆیان پەنا دەبەنە بەر توندوتیژی، یان بۆ سەرهەڵدانی مەیلی فراوانخوازی و دوژمنكارییانەی هەندێ دەوڵەت دەگەڕێتەوە، كە ئاوات بە كۆنتڕۆڵكردنی دەسەڵات و حوكمڕانی دەخوازن لەناو دەوڵەتی دیكە، دواجار گەلان پەنا دەبەنە بەر بەكارهێنانی توندوتیژیی زیاد لە پێویست بۆ بەرگری كردن لە خۆیان لە بەرانبەر بەكارهێنانی هێزی زیاد لە پێویست لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە. هەروەها ڕەنگە زێدەبوونی ژمارەی دانیشتووان    فاكتەرێكی دیكەی توندوتیژی بێت لەناو گەلاندا، وەك خراپیی گوزەران و ژیان و نەبوونی خزمەتگوزاری و بڵاوبوونەوەی بێكاری و جیاوازیی زۆری چینایەتی لە داهات و سامان و ئاستی ژیان و بێبەشبوونی زۆرینەی خەڵك لە مافەكانیان، جگە لە هەندێ دەستكەوت و شێوازی ژیان لای چینی حوكمڕان، كە ئەمەیان هەستكردن بە ستەم و بێبەشبوون لەو دەستكەوتانە لای خەڵكەكە دەورووژێنێت، سەرەنجام دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی حاڵەتی یاخیبوون و درێژە دەكێشێت بۆ یاخیبوونی چەكداری، دواجار توندوتیژی وتوندوتیژیی بەرانبەر دێتە ئاراوە، زۆر جار دەگاتە دۆخی پێكدادان و شەڕی ناوخۆ لەنێوان پێكهاتەكانی یەك كۆمەڵگەدا كە ڕەنگە دژوارترین شێوازی توندوتیژی لێ بكەوێتەوە، ئەمەش كاریگەریی نەرێنی دەبێت بەتایبەتی لە ڕووی هەرەسهێنانی ئابووریی نیشتمانی و تێكدانی سەقامگیری و ئاسایش، تەنانەت هەڵگرتنی چەك و بەكارهێنانی دەبێتە دیاردەیەكی دزێوی نێو كۆمەڵگە، ئەم دیاردەیەش سەردەكێشێت بۆ تۆڵەسەندنەوە، ڕەنگە كاریگەریی بكاتە سەر سیستەمی حوكمڕانیی وڵات، دۆخەكە بگۆڕێت بۆ دۆخی نادەوڵەتی و دابەشبوونی ناوچەكانی قەڵەمڕەوی و دەسەڵات، ببێتە بیانوو بۆ دەوڵەتانی بیانی كە دەست بخەنە نێو ئەو كۆمەڵگەوە.

ئەوەی پەیوەستە بە تیرۆرەوە، كە چۆن بتوانین لە توندوتیژیی سیاسی جودای بكەینەوە، ئەوەیە كە تیرۆر لەبەر ئەوەی شێوەیەكە لە شێوەكانی توندوتیژیی سیاسی، بەڵام لەگەڵ ئەو جیاوازە، ئامانجی تیرۆر بانگەشەیە بۆ پرسێك یان كێشەیەك لە ڕێی ڕاكێشانی ڕای گشتی  تاكوو بەرگری لێ بكات، بە پێچەوانەی ئەو ئامانجانەی ئەنجامدەرانی توندوتیژیی سیاسی كاری بۆ دەكەن، هەروەها كردەوەی تیرۆریستی جەخت دەكاتەوە لەسەر كاریگەری بۆ عەقڵ و هەستی جەماوەر، پشت بە بەكارهێنانی هۆكاری هەمەجۆر دەبەستێت بۆ گەیاندنی پەیامەكەی، لەوانەش هۆیەكانی ڕاگەیاندن، هەروەها كردەوەی تیرۆر نێوخۆیی و نێودەوڵەتییە، بەڵام چوارچێوەی توندوتیژیی سیاسی زیاتر نێوخۆییە.

توندوتیژیی سیاسی ڕاستەوخۆیە پشت بە كات نابەستێت، وەك كردەوەی تیرۆریستی كە ئەوانەی جێبەجێی دەكەن سوورن لەسەر تێپەڕاندنی سنوور و چوارچێوەی ئامانجی ڕاستەوخۆی خودی كردەوە تیرۆریستییەكە ، بۆ ئەوەی هەستی ژمارەیەكی زۆری تاك یان كۆمەڵێك كەس بورووژێنن كە ئەو كردەوە تیرۆریستییە دەیانكاتە ئامانج، ئەویش لە ڕێی نامە یان ئاگاداركردنەوە، بەوەی كە ئەم كردەوە تیرۆریستییە دەگاتە ئەوانیش، واتا هەموو كردەوەیەكی تیرۆریستی بریتییە لە پەیامێك كە ئاراستەی هەمووان دەكرێت، بۆیە زۆربەی كردەوە تیرۆریتیستییەكان لەو شوێنانە ئەنجام دەدرێن كە قەرەباڵغن و خەڵكی سڤیلی زۆریان تێدایە، لە شوێنە گشتییەكان یان لە بازاڕ و لەو شەقامانەی پڕن لە خەڵك.

بزووتنەوە تیرۆریستییەكان لە سایەی سیستەمی سیاسی تاكڕەو وداخراودا سەرهەڵدەدەن و فراوان دەبن، شەرعییەت لە هۆزێك، لە تیرەیەك یاخود لە بنەماڵەیەك وەردەگرن، شەرعییەتی سیاسی شكست دێنێت مادام لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی دیموكراسی دانەمەزرابێت، چونكە دامەزراندنی دەسەڵاتی سیاسی لەسەر بنەمای بیروباوەڕی داخراو كە چەند كەسێكی دیاریكراو حوكمڕانیی بكەن، هاندەر دەبێت بۆ ئەوەی ئەو ژمارە حوكمڕانە پەنا ببەنە بەر توندوتیژیی سیاسی دژی نەیارانیان، دواجار هاتنەكایەی تیرۆری دەوڵەت و توندوتیژیی بەرانبەر، لە كۆتاییدا ئەو دەسەڵاتگیرییە  سیاسییە هەرەس دەهێنێت و كۆمەڵگەش لەبەریەك هەڵدەوەشێت، ئینجا وڵات دەبێتە گۆڕەپانی ململانێی خوێناوی و هەموو شێوازەكانی سەركوتكردن و گەندەڵی بەسەریدا زاڵ دەبێت و چارەنووسی ئەو دەوڵەتە دەگۆڕێت بۆ وڵاتی نادەوڵەتی.