د.محێدین حەسەن، جیا لەوەی مامۆستای یاسایە لە زانكۆی سەڵاحەدین، یەكێكە لە تێكۆشەرە دیارەكانی كوردستان و ئەندامی حزبی شیوعی كوردستانە و ئەندامی پەرلەمانی كوردستانیش بووە و، لەگەڵ ئەوەی وەك چەپێك لە بەرەی ئۆپۆزسیۆندا بووە، بەڵام لەسەر هەموو پرسە نیشتمانییەكان هەڵوێستی نیشمانیی خۆی دەربڕیوە و لە پەنجەرەیەكی گەورەوە سەیری ئایندەی وڵاتی خۆی كردووە، لە گفتوگۆی «ماددەی هۆشبەر و مەترسییەكانی» بەم جۆرە داتا و ئامار و پێشنیارەكانی لەسەر ئەم پرسە هەستیارە خستەڕوو:

 

پرسی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە هەرێمی كوردستان و عێراقیشدا گەیشتووەتە ئاستێكی مەترسیدار و ڕۆژ لە دوای ڕۆژیش بارزگانیكردن و بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر لە هەڵكشانێكی مەترسیداردان، ئەمە لەكاتیكدا هەتا ساڵی 1990 لە هەموو عێراق و كوردستاندا تەنیا دوو كەیسی ماددەی هۆشبەر نەبووە، بەڵام ئێستا هەرێمی كوردستان جیا لەوەی بووەتە ڕێرەوێك بۆ گواستنەوەی ماددەی هۆشبەر، لە هەمان كاتدا بووەتە بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەریش، هەر بۆیە لێرەدا هەندێك داتا و ئامار دەخەمە ڕوو كە ڕەنگە ئاماژە بن بۆ واقیعە مەترسیدارەی كە ئەمڕۆ لە كوردستاندا بەدەست بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەرەوە دەیبینین:

• لە ساڵی 2019 ژمارەی ئەو كەسانەی لە عێراق لەسەر ماددەی هۆشبەر دەستگیر كراون 6074 كەس بووە.

• ئەم ڕێژەیە هەر لە عێراق لە ساڵی 2020 بەرز بووەتەوە بۆ 7514 كەس كە لەسەر ماددەی هۆشبەر زیندانی كراون.

• لە ساڵی2021 گەیشتووەتە 12000 زیندانی و لە ساڵی 2022 گەیشتووەتە 16085 كەس، كە لەسەر ماددەی هۆشبەر زیندانی كراون.

• تەنیا لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی 2023ش 1000 كەس لەسەر ماددەی هۆشبەر لە عێراق گیراون.

• لەم ژمارانە 60% بازرگان بوون، تەمەنیان لە نێوان 18-30 ساڵ بووە، 500 كەسیشیان تەمەنیان لە خوار 18 ساڵی بووە و 20یشیان ئافرەت بوون.

لە هەرێمی كوردستانیشدا داتاكان بەم جۆرەن:

- لە ساڵی 2006 تەنیا 30 كەس لەسەر ماددەی هۆشبەر لە زیندانەكانی چاكسازیی هەرێمی كوردستاندا بوون.

- ئەم ژمارەیە لە ساڵی 2011 بووەتە 88 كەس، لەساڵی 2016 بووەتە 508 كەس، لە ساڵی 2021 بۆتە 1943 كەس، لە ساڵی 2022 گەیشتووەتە 2908 كە لەسەر بارزگانی و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر دەستگیر كراون. تەنیا لە سێ مانگی یەكەمی ئەمساڵیشدا (2023)، ژمارەی گیراوانی ماددەی هۆشبەر گەیشتووەتە 600 كەس.

- بە گوێرەی داتایەك كە نەیویستووە ناوەكەی ئاشكرا بكرێت، ئەو ژمارانە تەنیا ئەو كەسانەن كە دەستگیر كراون، بەڵام ئەوانەی كە ماددەی هۆشبەر بەكار دەهێنن، لە هەرێمی كوردستان، ژمارەیان لە سەرووی 75 هەزار كەسە.

- لە چاكسازییەكانی هەولێر ژمارەی زیندانیانی ماددەی هۆشبەر 1027 كەسە كە حوكم دراون، لەوانە 431 كەسیان بازرگانن، 27 یان ئافرەتن، ئەوانی دیكە لە ڕەگەزی نێرن.

سەبارەت بە بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر، كۆمەڵێك ڕێككەوتننامەی نێودەوڵەتی هەن، لەسەر ئاستی عێراق یاسای ژمارە 50ی ساڵی 2017 و لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستانیش یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020مان هەیە، ئەم یاسایانە هەموویان باشن، بەڵام گرنگی و بایەخ بەندە بە جێبەجێكردنیانەوە.

هەموو بەڕێزان زۆر بە وردی باسیان لە كاریگەرییە نەرێنییەكانی ماددەی هۆشبەر لە ڕووەكانی (تەندروستی، كۆمەڵایەتی، دەروونی، ئابووری، ئینتمای نیشتمانی) كرد، هەروەها ئاماژەشیان بەوە كرد كە دەوڵەتانی هەرێمایەتی بە پلان كار لەسەر كوشتنی توانای گەنجەكانمان دەكەن، بەڵام پرسیار ئەوەیە، ئێمە دەبێت چی بكەین بۆ ئەوەی گەنجەكانی خۆمان بپارێزین؟ ئەمە لە كاتێكدا ئێمە لە زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێم ساڵانە 28-32 هەزار گەنجمان دەردەچن، كە هەموویان تەمەنیان لە سەرووی 20 ساڵە، نە دادەمەزرێن، نە كاریشیان دەست كەوتووە، بۆیە دەبێت لەسەر ئەم پرسە هەڵوەستەی جددی بكرێت، بەم جۆرە:

- دەبێت هەلی كاری یەكسان بۆ دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەكان بڕەخسێندرێت.

- دەبێت میدیا و دەزگاكانی ڕاگەیاندنی هەموو حزبەكان و ئەوانەشی بە خۆیان دەڵێن كەناڵی سەربەخۆ، ڕۆڵێكی زۆر گرنگ و كاریگەر لە هەڵمەتی نیشتمانی بۆ هۆشیاركردنەوە و بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر بگێڕن.

- گرنگە دایك و باوكان بایەخێكی زۆر زۆر بە پەوەردەی خێزانی بدەن و چاودێریی ووردی منداڵەكانیان بكەن و لە مەترسیی ماددەی هۆشبەر ئاگاداریان بكەنەوە.

- گرنگە ناوەندەكانی خوێندن هەر لە بنەڕەتییەوە هەتا زانكۆ و پەیمانگاكان و سەرجەم مامۆستایانیش، هەموو پێكەوە هەماهەنگ و هاوكار بن، بۆ ئەوەی هۆشیاركردنەوەیەكی دروست لە هەموو قۆناغەكانی خوێندن دەستی پێ بكرێت.

- حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا چەندین شوێنی وەك پارك و گۆڕەپانی سەوزی دروست كردووە، بەڵام زۆر گرنگیشە بایەخ بە كردنەوەی سەنتەرەكانی (ڕۆشنبیری، هونەری، كۆمەڵایەتی و...هتد) بدرێت بۆ گەنجان، بۆ ئەوەی بەو ژمارە زۆرە گەنجەكان ڕوو نەكە ئەو كافتریانە و تووشی ماددەی هۆشبەر نەبن.

- پێویستە متمانەی نێوان دەزگاكانی ئاسایش و هاووڵاتیان ڕێك بخرێتەوە، لە ئێستادا لە كوردستان گوتارێكی پۆپۆلیستی گوزەر دەكات و ئەم گوتارە جۆرێك لە نامتمانەیی لە نێوان هاووڵاتیان و ئەو دەزگایانە دروست كردووە، بۆیە دەبێت زۆر شەفافانە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و پرسی ئاسایشی وڵات تەنیا پەیوەست نییە بە دەزگاكانی ئاسایشەوە، دەبێت هەموو لایەك پێكەوە بەشداری بین.

لەگەڵ ئەوەی ئامارەكانی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر جۆرێك لە ڕەشبینی دروست دەكەن، بەڵام دەتوانین بە دەستەجەمعی ئەو مەترسییە تێپەڕێنین، ئەم پرسە چۆن پێویستی بە یاسا و وتاری جوانە، لە هەمان كاتدا پێویستی بە كردار و كردەوەی یەك دەستی هەموو لایەكیشمانە.