پ.د.یـــوســــف حــەمـــەساڵح پـــڕۆفیسۆری دەروونزانییە لە زانكۆی سەڵاحەدین، ساڵی 1978 بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە زانستی دەروونزانی لە كۆلێژی ئادابی زانكۆی بەغدا وەرگرتووە و، لە ساڵی 1990 ماستەری لە هەمان زانكۆ وەرگرتووە و ناونیشانی ماستەرنامەكەی «مامەڵەی دایك و باوك و پەیوەندیی بە ڕێزگرتن لە خۆت لای نەوجەوانانی باوكدار و بێ باوك» بووە و لە ساڵی 1998 دكتۆراكەی لە هەمان زانكۆ بە ناونیشانی «جیاكاریی دەروونی و پەیوەندیی بە كۆنتڕۆڵی خود و هەستكردن بە شوناس لای نەوجەوانان» وەرگرتووە، لەمەش زیاتر بەشداری لە چەندین كۆڕ و كۆنفڕانسی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی كردووە و خاوەنی چەندین توێژینەوەی زانستیی گرنگە، كە لە گۆڤارە زانستییەكاندا بڵاو كراونەتەوە، تا ئێستاش سەرپەرشتیی 85 نامە و تێزی ماستەر و دكتۆرای كردووە، جگە لە توێژینەوەكان بایەخێكی زۆری بە لایەنی دەروونیی توێژی گەنج و باری دەروونیی نەوجەوانان داوە، كە ئەم توێژەش هەستیارترین توێژی كۆمەڵگەن و لووتكەی هێزی كۆمەڵگە پێك دەهێنن، هەر بۆیە ئەگەر توانا و هێزی ئەم گەنجانە ئیفلیج كرا، ئەوا كۆمەڵگە هیچ ئایندەیەكی نابێت، لەم گفتوگۆی «ماددەی هۆشبەر و مەترسییەكانی» بەم جۆرە لەسەر باری دەروونیی گەنج و ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەر زانیاری خستە ڕوو.

 

پرسی ماددەی هۆشبەر پرسێكی جیهانییە و پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتەكانەوە، دەبێت ئێمەش زۆر بە هوشیارییەوە ئامانجمان ئەوە بێت كە ئاسایشی نەتەوەیی خۆمان بپارێزین، لەبەر ئەوەی دیاردەی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە كوردستاندا لە ڕێگەی وڵاتانی دەوروبەرمانەوە پلانی بۆ دادەنرێت، بۆ ئەوەی كۆمەڵگەكەمان لەناو ببەن و ئیفلیجی بكەن، بە شێوەیەكی زۆر سەرنجڕاكێش بۆ ئیفلیجكردنی توانا و هێزی توێژی گەنجە، كە ئەم توێژە لووتكەی هێزی كۆمەڵگەیە، ئەگەر ئەم هێزە نەما، واتە ئەو كۆمەڵگەیە ئایندەی نابێت و دەبێت دەستی لێ بشۆین، لێرەوە من لە ئایندەی كۆمەڵگەی خۆمان دەترسم، بۆیە دەبێت زۆر هۆشیار بین.

ئەگەر لێرەوە بپرسین: ئایا وڵاتان هەوڵیان داوە بە ڕێگەی بڵاوكردنەوەی ماددەی هۆشبەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتیكی دیكە بخەنە مەترسییەوە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین: بەڵێ، بەریتانیا پێش جەنگی یەكەمی جیهانی بە بڵاوكردنەوەی ماددەی هۆشبەر لە چین ژمارەیەكی زۆر لە گەنجەكانی چینی ئیفلیج كرد، لە دوای شەڕی دووەمی جیهانی و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل، دەزگای هەواڵگریی موساد چەندین تیمی جیاوازی دەناردە ئەڵمانیا و لە ناو ئەڵمانیا ماددەی هۆشبەریان بڵاو دەكردەوە، بۆ ئەوەی توانای گەنجەكانیان ئیفلیج بكات و جارێكی دیكە نەتوانن بیر لە شەڕ بكەنەوە. لە مێژوودا ئەم نموونانە زۆرن، بۆیە دەبێت زۆر بە هۆشیارییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتە هەستیارە بكەین.

بێگومان پرسەكە تەنیا پلانی دەرەكی نییە، بەڵكو هۆكاری ناوخۆش هەیە كە دەبنە هاندەر بۆ بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر، یەكێك لە هۆكارە بەهێزەكان لای گەنج «بێكاری و بۆشاییە»، لە دەروونزانیدا ڕەچاوی یاسایەك دەكرێت، ئەمەش جیاوازیی تاكێتییە، بۆیە كاتێك دەڵێم «بێكاری و بۆشایی» هۆكارە بۆ بڵاوبوونەوە و ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر، مەبەستم هەموو گەنجێك نییە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی ئەوانەی ئالوودەی ماددەی هۆشبەر دەبن، بێكارن، كە بێكار بوون، كاتی بەتاڵیان زۆر دەبێت، ئەمەش وا دەكات لە پێگەی كۆمەڵایەتی كەم ببێتەوە، كە هەستی كرد، پێگە كۆمەڵایەتیییەكەی دابەزیوە، لەوانەیە تووشی گۆشەگیری و نامۆبوون ببێت، ڕاشكاوانەتر بڵێم، گەورەترین كاریگەریی دەروونی لەسەر ئەو گەنجەیە كە كەم دەرامەتە، كە ناتوانێت خێزان دروست بكات، ئەمەش وا دەكات، هیچ پابەندبوون و ئینتیمایەكی نەمێنێت، بۆیە ئاماددەیی تێدا دروست دەبێت كە بێڕێزی بە خۆی و بەرانبەریشی بكات، چاوەڕێی ئەوەش ناكات، خەڵك ڕێزی بگرێت، لەبەر ئەوەی هیچ شتێك لای ئەو شوورەیی نییە، بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو ماددە هۆشبەرەش دابین بكات، ئاماددەیە بە درۆ بێت، یان بە دزی، هەموو كارێكی خراپ بكات.

وەك مامۆستایەكی دەروونزانی هەتا ئێستا سەرپەرشتیی 85 تێزی ماستەر و دكتۆرام كردووە، كە بەشێك لەو تێزانە لەسەر كێشەكانی لاوان و نەوجەوانان بووە، بە ڕاستی توێژینەوەكان دەریانخستووە، گەنجی ئێمە هەست دەكەن، نادادپەروەری هەیە، هەست دەكەن، هەلی یەكسان بۆ گەنجان نییە، هەستی جیاوازیان هەیە لە نێوان خۆیان و كوڕە دەوڵەمەندێك، یان بەرپرسێك بێت، بێگومان ڕەنگدانەوەی ئەو هەستەی كە پێی وایە نادادپەروەری هەیە، وا لە گەنجەكە دەكات، بگاتە ئەو ئاستەی كە ئێمە لە بواری دەروونزانی توێژینەوەمان لەسەر كردووە «هەستكردن بەوەی جیهان زوڵمت لێ دەكات»، بۆیە ئەو گەنجە هەست دەكات جیهان زوڵمی لێ دەكات، جیهانی ئەو گەنجە كێیە، ئەم كۆمەڵگەیەیە، حكومەتە، ئەو خێزانەیە كە لەگەڵی دەژی، ئەوجا كە هەستی بەم زوڵمە كرد، لەوانەیە دەست بداتە زۆر شتی خراپیش كە یەكێك لەو شتە خراپانە بابەتە هۆشبەرەكانە.

خاڵێكی دیكەی گرنگ كە ئەویش بە هۆكاری سەرەكی دەزانم، بوونی گەندەڵییە كە ڕێگرە لە جێبەجێكردنی پڕۆژەكانی كەرتی تایبەت، بەتایبەتی پڕۆژە گەورەكان، بۆیە ئەگەر بە تەواوەتی ئازادی بدەین بە پڕۆژە گەورەكان و بیرۆكراسییەت كەم بكەینەوە، ئەو پڕۆژانە بۆ كۆمەڵگە بەسوودن و دەبنە سەرچاوەی دۆزینەوەی هەلی كار بۆ گەنجەكان، هەر بۆ نموونە: سەرمایەدارێك دێت دەیەوێت بە ملیۆنان دۆلار پڕۆژەیەك دروست بكات، لەولاوە كەسێكی تۆزێك دەستڕۆیشتوو دێت و دەبێتە هاوبەشی، ئەمەش وای كردووە كە سەرمایەدارەكانی ئێمە نەوێرن سەرمایەكانیان بخەنە گەڕ، بۆیە گرنگە كۆنتڕۆڵی ئەم دیاردە خراپانە بكەین، بۆ ئەوەی بتوانێت پڕۆژەی زۆر باش جێبەجێ بكات و گەنجەكانیشمان سوودمەند بن.

پێشتر ئاماژەم بەوە كرد، كە گەنج لووتكەی هێزی وزەی كۆمەڵگەیە، باشە ئەگەر ئەم هێزە بۆ كار و پڕۆژەی باش بەكار نەیەت، ئەوا ئەو وزەیە هەر دەبێت بەكار بێت، ئەمەش وادەكات بە شێوەیەكی زۆر نەرێنی بەكار بهێنرێت، هەر بۆ نموونە با سەیری دەرچووی زانكۆ و پەیمانگەكان بكەین، ئێمە سوپایەك لە دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەمان هەیە و ساڵانەش زۆرتر دەبن، ئەم گەنجانە هیچیان دانەمەزراون و بێكارن، نەپارەیان هەیە نە شوێنێكیان بۆ پیادەكردنی چالاكییەكانیان هەیە، لە بەرانبەریشدا ئەم هەموو كافتریایە هەیە، كە هەموویان نێرگەلەی تێدا دەكێشن و گەنجەكان ناچارن بچنە ئەو كافتریایانە، ئەمەش زەمینەیەك دروست دەكات، بۆ ئەوەی گەنجەكە تووشی كێشانی نێرگەلە ببێت و نیرگەلەكانیش ماددە و شتی جۆراوجۆری تێدەكرێت، بۆ ئەوەی سبەینێش گەنجەكە بچێتەوە هەمان كافتریا، دەڵێن، هەندێك جار ماددەی سەیر دەكەنە ناو نێرگەلەوە بۆ ئەوەی هۆشبەر بێت، ئەمانە هەمووی ئاسانكارین بۆ تووشبوونی گەنج، بۆیە دەبێت سنوورێكی بۆ دابنرێت و ڕێگە لەو ئاسانكارییانە بگیرێت.

خاڵێكی دیكە بۆ بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە كوردستاندا گەندەڵی و قاچاخچێتیی خاڵە سنوورییەكانە، هەندێك سەرچاوە ئاماژە بەوە دەكەن كە لەوانەیە هەندێك بەرپرسی ئەم وڵاتە ئاسانكاری بۆ ئەو قاچاخچییانە بكەن، كە تاوانی بازرگانی بە ماددەی هۆشبەر دەكەن، پرسی ماددەی هۆشبەر دەبێت لەم لایەنەشەوە هەڵوەستەی لەسەر بكرێت كە بازرگانییەكە قازانجەكەی پارەیەكی زۆرە و باس لە ملیۆنەها و ملیارەها دەكرێت، هەندێك باندی جیهانی كە بازرگانی بە هۆشبەرەكانەوە دەكەن، خاوەنی ملیارەها دۆلارن، هەر بۆ نموونە ئۆسكوپار كە دوایی خۆی كوشت 100 ملیار دۆلاری لە دوای خۆی بەجێ هێشت، كە بارزگانێكی ماددەی هۆشبەر بوو، هەروەها بازرگانێكی دیكەی ماددەی هۆشبەر (یاكوزار)ـە لە ژاپۆن سەرمایەكەی 80 ملیار دۆلارە، ئەو گرووپەی پێیان دەگوترێت «برایانی هەتاو» لە ڕووسیا سەرمایەكەی 8.5 ملیار دۆلارە، كامۆرا لە ئیتالیا سەرمایەكەی 4.9 ملیار دۆلارە، ئەمەش واتە ئەم مەسەلەیە پەیوەندی بە بازرگانییەكی ترسناكەوە هەیە، پرسێكی زۆر موغرییە، خەڵك ڕادەكێشێت بۆ گەندەڵی، بۆیە دەبێت ئێمە لە هەموو ڕەهەندەكانەوە تەماشای پرسی ماددەی هۆشبەر و مەترسییەكانی بكەین، ئەمەیە ئەو پرسیارە دەورووژێنێت، چۆن ئەم هەموو ماددە هۆشبەرە لە سنوورەكانەوە دێنە كوردستانەوە؟

ئەگەر لێرەدا چەند پێشنیارێك بخەمە ڕوو، ئەم خاڵانە ئاماژە پێ دەكەم:

- ئەوانەی بە ماددەی هۆشبەر ئالوودە بوون، زۆر بە ئاسانی دەتوانرێت ڕابكێشرێن و بەكاربهێنرێن بۆ ئەو مەبەستەی خۆت دەتەوێت، تەنانەت دەتوانرێت بەكاربهێنرێن بۆ تیرۆر، بۆ ناو گرووپە تیررۆریستەكانی وەك داعش، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كەسی ئالوودەبوو هیچ ئینتیمایەكی نامێنێت، نە بۆ خاك، نە بۆ نیشتمان، تەنانەت بۆ خێزانەكەی خۆیشی.

- ئەگەر باس لە چارەسەرەكان بكەین، چارەسەر زۆرە، بەڵام وەك لە زانستی دەروونزانی باس دەكرێت، كێشەكان بە قسە و ئامۆژگاری چارەسەر نابن، هەموو ڕۆژێكی هەینی بە سەدان ئامۆژگاری دەدرێت و قسەی باشیش دەكرێت، بۆیە دەبێت ئێمە ڕێوشوێنی كرداری بگرینە بەر، زۆر گرنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەست بە مەترسیی ڕاستەقینەی بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر بكات.

- زۆر گرنگە خاڵە سنوورییەكان كۆنتڕۆڵ بكرێن، كۆنتڕۆڵكردنی خاڵە سنوورییەكان دەبێتە هۆكاری ئەوەی سنوورێك بۆ هێنانە ناوەوەی ئەو هەموو ماددە هۆشبەرانە دابنێین، كە كارەسات بۆ كۆمەڵگەی ئێمە دروست دەكات.

- زۆر گرنگە كۆمەڵێك سەنتەری چالاكیی بەسوود دابمەزرێت، سەنتەرەكانی (كۆمەڵایەتی، فیكری، ڕۆشنبیری، هونەری) لە شارەكاندا بۆ گەنجەكان زیاد بكەین، بەتایبەتیش لە شارێكی گەورەی وەك هەولێر كە پایتەختی كوردستانە، ئەگەر ئەم سەنتەرانە هەبن، گەنجەكان بەو شێوە ڕوو لە كافتریاكان ناكەن، كە ڕووشیان تێ نەكرد، ناكەونە ژێر كاریگەریی ئەو ئاسانكارییەی بۆ گەیشتن بە ماددەی هۆشبەر كە لە ئارادان .

- زۆر گرنگە وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی پەلە بكەن لە كردنەوەی سەنتەری چارەسەركردنی ئالوودەبووان، ڕاستە بەنیازن سەنتەرێك بكەنەوە، بەڵام لەچاو ئەو ژمارە زۆرەی ئالوودەبووەی هەمانە، سەنتەرێك زۆر كەمە، ئێمە ژمارەیەكی زۆر لە دەرچووی دەروونزانیمان هەیە، ئەو دەرچووانە دەتوانن خولی تایبەتییان بۆ بكەنەوە و زۆر بە باشی دەتوانن لەم پرسەدا هاوكاریی حكومەتی خۆیان بكەن، بۆ ئەمەش گرنگە هانی ڕێكخراوە ناحكوومییەكان بدەن، بۆ ئەوەی ئەو خولانە بكەنەوە، كە تێیدا هەوڵ بدرێت ئاستی هوشیاریی گەنج بەرز بكرێتەوە دژ بە ماددەی هۆشبەر، گرنگە ئێمە جەخت لەسەر هەستیاریی دەروونیی گەنج بكەینەوە و وایان لێ بكەین، ئەگەر بیەوێت پەنا بۆ ماددەی هۆشبەر ببات 100 جار بیر بكاتەوە و خۆی لەو مەترسییانە بپارێزێت.