د. محەمەد شەریف كە ئێستا سەرۆكی كۆڕبەندی فیكری ئیسلامییە لە كوردستان، لە هەمان كاتدا ئوستادی شەریعەت و یاسا بووە لە زانكۆی بەغدا و، بیرمەندێكی ناسراوە لەسەر ئاستی كوردستان و عێراق و تەواوی دەوڵەتانی ئیسلامی، خاوەنی چەندین كتێبی سەنگینە و كتێبەكانیشی جیا لەوەی بە هەر دوو زمانی كوردی و عەرەبی بڵاو كردووەتەوە، بەشێكیان وەرگێڕدراون بۆ زمانە بینانییەكانی دیكە و، ڕۆڵێكی گرنگ و دیاری هەیە لەسەر هەردوو ئاستی تەفسیر و ئیجتهاد لە ئایین و شەریعەتی ئیسلامدا و هەروەها لە تەفسیری یاساشدا، ڕۆڵێكی دیاری هەبووە لە هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی لە هەرێمی كوردستان و، ماوەی دوو خولیش ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بووە، لەم گفتۆگۆیەشدا كە لەبری وەزیری دادی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادەی بوو، لەبەر ئەوەی وەزیر نەیتوانی ئامادە بێت، بەم جۆرەش سەبارەت بە ئالنگارییەكانی بەردەم سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستان بۆچوونەكانی خستەڕوو:

 

سەرەتا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم من بۆ ئەم گفتوگۆیە بانگهێشت نەكراوم و لە بری وەزیری داد كاك فرسەت ئەحمەد هاتووم، چونكە ئەو نەیتوانی ئامادە بێت و منی دەستنیشان كرد كە لە جێگەی ئەو ئامادە بم، بۆیە دەبێت بەرپرسیارێتی ئەویش هەڵبگرم.

پرسی سەروەریی یاسا بابەتێكی هێجگار گرنگە و بەشێكە لە فەلسەفەی یاسا، ئەو كاتەی لە زانكۆ وانەم دەگوتەوە پسپۆڕیی من بوو، بۆیە پێش ئەوەی باس لە یاسا بكەین، دەبێت باس لە مرۆڤ بكەین، چونكە كاتێك مرۆڤ هەبووە یاسا نەبووە، بەڵام لەبەر ئەوەی گیاندارێكی كۆمەڵایەتی و مەدەنییە، ئەوا مرۆڤ بەبێ كۆمەڵگە ناتوانێت بژی، لە ناو كۆمەڵگەش ئەم تاكانە پێكەوە كۆ دەبنەوە و هەر تاكێكێی ناو ئەو كۆمەڵگەیەش كۆمەڵێك غەریزەن و لە نێوان خۆیان بەشەڕ دێن، بۆیە بۆ ئەوەی سنوورێك لە نێوان خێر و شەڕ دابنرێت و كۆمەڵگە ڕیك بخرێتەوە، ئەوا یاسا وەك بەرێزانیش باسیان كرد، بووەتە پێویستییەك بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵگە.

لێرەوە ئەگەر باسی سەروەریی یاسا بكەین، ئەوا دەبێت باسی سێ لایەنی سەرەكی بكەین، كە ئەویش (یاسا، كۆمەڵگە، دەسەڵات)ـە، ئەمەش واتە یاسامان پێویستە بۆ ئەوەی كۆمەڵگەی خۆمان ڕێك بخەین، بەڵام دەبێت ئەو یاسایە دەسەڵاتیشی هەبێت بۆ ئەوەی خەڵك پێوەی پابەند بێت، باشترین نموونەش لەسەر یاسا وەك پێداویستی، یاسای هاتوچۆیە، با بیهێنینە بەرچاوی خۆمان، ئەگەر یاسای هاتوچۆمان نەبوو، یان لەبەر هەر هۆیەك ئەو یاسایە كاری پێ نەكرا، ئەوا ئێمە هیچمان بەیانیان لە كاتی خۆیدا ناگەینە شوێنی كاری خۆمان، لەبەر ئەوەی غەریزەی مرۆڤ بەو جۆرەیە كەس ئارەزوومەندانە بواری ئەوی دیكە نادات، بۆیە ئەم یاسای هاتوچۆیە پێداویستیی ژیانی ڕۆژانەی ئێمەیە و دەبێت هێزێكی ئەوتۆشی هەبێت كە هەموومان ناچار بین پێوەی پابەند بین و ڕێزی لێ بگرین، ئەگەر هاتوو پێوەی پابەند نەبووین، دەبێت ئەو دەسەڵاتە سزامان بدات و سزاكەشمان قبووڵ بێت.

لێرە ئێمە كە باسی لایەنە نەرێنییەكانی سەروەریی یاسا دەكەین، فاكتەرێكی زۆر گرنگ لە یاد دەكەین، كە ئەویش خودی مرۆڤە، هەر بۆیە گوتوویانە ئەگەر حكومەتێك 100% دادپەروەریش بێت، وەك سەردەمی خەلافەتی (ئەبووبەكری سەدیق و عومەری كوڕی خەتاب) خوا لێیان ڕازی بیت، پێشێلكردنی یاسا هەر دەبێت، هەر بۆیە عارەبەكان دەڵێن ئەگەر حكومەتێك 50% دادپەروەریی جێبەجێ كرد، دەتوانین بڵێن لەو وڵاتە دادپەروەری هەیە.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی ڕێژەی 50% زیاتری دادپەروەرییان پێ مەحاڵ بووە؟ لەبەر ئەوەی سرووشتی مرۆڤ ئەو غەریزانەی خودی مرۆڤە كە بەرەو پێشێلكردنی دەبەن، ڕاستە مرۆڤایەتی بە یارمەتی دابونەریت و ئایین و شارستانییەتەكان خەباتی زۆری كردووە و شۆڕشی گەورەی بەرپا كردووە، بەڵام وەك لە شۆڕشە گەورەكانی وەك شۆڕشی فەرەنسا بینیمان بە ماوەیەكی كەم دوای ئەو شۆڕشانە دیسان گەڕاونەتەوە سەر غەرائیزەكانی خۆیان، بۆیە دەبێت پێش هەموو شت كار لەسەر خودی مرۆڤ بكەین، بۆ ئەوەی مرۆڤ ڕێز لە یاسا بگرێت و ڕێز لە مرۆڤبوونی خۆی بگرێت.

لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ واقیعی هەرێمی كوردستان، ئەگەر لەو ڕاپرسییەی بۆ ئەم گفتوگۆیە كراوە، سەیری بكەین، كارەساتە، بەڵام لە كۆمەڵگەیەكدا 90% زیاتر پێیان وابێت سەروەریی یاسا نییە، ئێمە دەتوانین لەو كۆمەڵگەیە بژین، بۆیە ئێوە ماندووبوون بەو ڕاپرسییەوە، شتێكیتان پیشان داین كە كێشە هەیە، بەڵام نەك وەك ئەوەی لە ڕاپرسییەكەدا هاتووە، بۆیە بە بۆچوونی من ئەو داتایانەی ناو ڕاپرسییەكە زانستی نین و مەزندەكراون، ئێمە لە زانستی لۆژیكدا داتای نازانستی ناكەینە بەڵگە، بەڵكو دەبێت داتاكە تەواو بێت، ئەوكاتە دەكرێتە بەڵگە، لەلایەكی دیكەوە من لەگەڵ ئەوە نیم، كاتێك ڕاپرسی دەكرێت، بچنە لای دەستەبژێر، یان ئەوانەی بڕوانامەیان هەیە، بەڵكو دەبێ بچنە لای هاووڵاتیان و ڕەش و ڕووت و چینەكانی خوارەوە، چونكە بۆچوونە ڕاستەكە لای ئەو خەڵكانەیە و ئەوان هەست دەكەن سەروەریی یاسا هەیە، یان نییە.

لەسەر ئەم پرسە بۆچوونی من بەو جۆرەیە كە ئەگەر لە یاساكانی وڵاتدا دوو سیفەت هەبوو، ئەوا دەتوانین بڵێین ئەو وڵاتە لەسەر سكەی خۆیەتی، ئەوانیش:

1-    یاسا دەبێت بێلایەن بێت، نابێت یاسا پەیوەندی بە ئایین و نەتەوە و هۆز و ڕەگەزەوە هەبێت، یاسا وەك مرۆڤ مامەڵە لەگەڵ هەر تاكێك دەكات، هەر بۆیەش دەڵێن یاسا دادپەروەرە، لەبەر ئەوەیە بێ لایەنە.

2-    دەبێت تەنیا یاسا دەسەڵاتی مۆنۆپۆڵكردنی هێزی هەبێت و تەنیا یاسا دەسەڵاتی بەكارهێنانی هێزی هەبێت.

لەسەر ئەم بنەمایە ئێمە هەڵسەنگاندن بۆ یاسا و پابەندبوون بە یاساوە دەكەین، ئەگەر هەڵسەنگاندن بۆ هەر سیستمێكی سیاسی دەكرێت و دەڵێن یاسا شكۆی نەما، ئەوا مرۆڤ و دەسەڵاتیش شكۆی دەڕوات، ئەمە لەبەر ئەوەیە دەسەڵات شەرعییەت لە یاساوە وەردەگرێت، بۆیە ئەگەر دەسەڵات خۆی یاسای پێشێل كرد، پێش هەمووان سزای خۆی وەردەگرێت، سزاكەش ئەوەیە شەرعییەتی نامێنێت، واتە شكۆی نامێنێت، ئێستاش لەسەر ئاستی جیهان دەبینین چەندین دەوڵەت هەیە بۆ نموونە (كۆریای باكوور) وەك دەوڵەتی ناپەسەند (دولة منبوذة) ناسراوە، بۆیە ئەگەر داتای ئەو ڕاپرسییە وەربگرین، دەبێت ئێمەش ڕای بگەیەنین كوردستان بە هەمان شێوەیە، بۆیە من قەناعەتم بەو داتایانە نییە، ڕاستە پێشێلكردنی یاسا هەیە، بەڵام لایەنی گەش و ئەرێنییش هەن كە ئاماژەیان پێ دەكەم، وەك:

1-    بە ڕێژەی زیاتر لە 90%ی دادگاكانی كوردستان بە ڕێكوپێكی كاری خۆیان دەكەن، ئەوەی تاوان بكات، بەند دەكرێت، ئەوەی سزاكەی تەواو بێت، بەر دەدرێت، ئیدی ڕۆژانە كاری خۆیان دەكەن.

2-    لە هەرێمی كوردستان پلەبەندیی دادگاكان هەیە، تۆمەتبارێك لە دادگای سەرەتایی حوكم دەدرێت، بەڵام لە دادگای تێهەڵچوونەوە و تەمیز ئازاد دەكرێت، كە ئەمە لووتكەی پێشكەوتنە لە داوەریدا و لە داوەریی كوردستاندا هەیە.

لایەنێكی دیكەی یاسا كە یاساناسانی ئێمە باسی ناكەن، ئەویش پرسێارێكی گەورەیە و ئێمە پێویستمان پێیەتی، ئەوەیە: ئایا یاسای خراپ یاسایە، یان یاسا نییە؟ بێگومان ئەمە كێشەیەكی گەورەی دروست كرد، دوای ڕووخانی نازییەكان لە ئەڵمانیا، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو لە كاتی شەڕی دووەمی جیهانیدا نازییەكان یاسایەكیان دەركردبوو و بەپێی ئەو یاسایە هەر كەسێك لەكاتی شەڕدا ئەڵمانیا بەجێ بهێڵێت (كە زیاتر ئەم یاسا لە دژی جووەكان دەركرابوو)، ئەوا دوای شەڕ كە گەڕایەوە مافی میراتی نامێنێت، دوای تەواوبوونی شەڕ جوویەكی دەوڵـــــەمـــــەنــــد گەڕایەوە بۆ ئەڵمانیا كە چووە دادگا بۆ میراتەكەی پێیان گوت تۆ ڕەگەزنامەت نەماوە و مافی میراتت فەوتاوە، لەسەر ئەم یاسایە قازییەكانی ئەڵمانیا دەستیان كرد بە گفتوگۆ و دۆزینەوەی چارەسەر تا گەیشتنە پرانسیپێك كە دەڵێت: «یاسا هەتا ئەگەر هەندێك پێشێلكاری بۆ مافەكانی مرۆڤیش هەبێت، دەبێت هەر جێبەجێ بكرێت، بەڵام ئەگەر پێشلكردنەكە گەیشتە ئەوەی سووكایەتی بە ویژدانی مرۆڤایەتی بكات، ئەوا دەبێت یاسا بكشێتەوە و دادپەوەری جێگەی بگرێتەوە».

ئەم حاڵەتە بۆ یاسای نێودەوڵەتیش هەر بەو جۆرەیە، ئێوە هەمووتان دەزانن بەپێی یاسای نەتەوە یەكگرتووەكان و بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سەروەریی دەوڵەت هێڵی سوورە و هیچ دەوڵەتێك ناتوانێت دەستتێوەردان لە كاروباری ناوخۆی دەوڵەتێكی دیكە بكات، بەڵام وەك بینیمان هەر لە ساڵی 1991 هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی هێرشی كردە سەر ڕژێمی سەدام حوسێن لەسەر ئەوەی ئەو ماددەیەی سەوەریی دەوڵەتی پێشێل كردووە و كوەیتی داگیر كردووە، هەر یەك مانگ دوای شەڕی یەكەمی كەنداو دوای ڕاپەڕین و كۆڕەوی خەڵكی كوردستان، ئەم جارەیان ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بە بڕیاری 688 خۆی ئەو پرانسیپەی پێشێل كرد و ناوچەی ئارامی بۆ هەرێمی كوردستان دامەزراند، لێرە با بزانین بۆچی لە ماوەی یەك دوو مانگدا ئەمە ڕووی دا؟ بێگومان ڕەفتارەكانی ڕژێمی بەعس بۆ گرتنەوەی شارەكان و ئاوارەبوونی زیاتر لە یەك ملیۆن هاووڵاتی كوردستان، وای كرد كە ویژدانی مرۆڤایەتی ئەو ڕەفتارانەیان قبووڵ نەكرد، بۆیە یاسا و پرانسیپەكەیان كێشایەوە و دەستتێوەردانیان كرد، پاشان هەر لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو ئەم دەستتێوەردانە بۆ كۆسۆڤۆش ئەنجام درا.

لە كۆتاییدا جەخت لەوە دەكەمەوە ئەگەر 50% دادپەروەری پەیدا كرا، دەتوانین بڵێین لەو وڵاتە دادپەروەری هەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە غەریزەی مرۆڤ حەزی لە پێشێلكارییە، بەڵام وەك لە دەقێكی یاسای ژاپۆنیدا هاتووە و دەڵێت: ئەگەر دەقێكی یاسایی هاودژی لەگەڵ دادپەروەری دروست كرد، دەبێت دادپەروەری پێش بخرێت و یاساكە بكێشرێتەوە، هەروەها ئێمە لە ئیسلامدا فەرموودەیەكمان هەیە كە دەڵێت: (لا طاعە المخلوق بمعصیة الخالق) ئەمەش واتە ملكەچی هیچ یاسا و فەرمانێكی بەندەكان نابیت، ئەگەر پێچەوانەی فەرمانی پەروەردگار بێت، ئەمەش سرووشی سەرجەم كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە.