حاكم ڕزگار محەمەد ئەمین، یەكێكە لە دادوەرە دیارەكانی كوردستان و عێراق و نێودەوڵەتی و یەكەمین دادوەر بووە كە هەڵبژێردرا بۆ سەرۆكی دادگای باڵای تاوانەكانی ڕژێمی پێشووی بەعس و ماوەی حەوت دانیشتن سەرۆكایەتیی ئەو دادگایەی كردووە و دواتر خۆی دەستی لەكار كێشایەوە. حاكم ڕزگار هەموو پلەكانی دادوەریی بڕیوە و لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو بووەتە سەرۆكی هەموو قازییەكانی كوردستان «قاضي القضاة»، لە دوای هەڵبژاردنەكانی 2021ی پەرلەمانی عێراق یەكێك بووە لە كاندیدەكان بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق و، یەكەمین سەرۆكی یەكێتیی دادوەرانی كوردستان بووە لە دوای دامەزراندنی ئەو یەكێتییە، لە گفتوگۆی «ئالنگارییەكانی بەردەم سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستاندا» بەم ڕاشكاوییە بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو:

 

سەرەتا دەستخۆشی لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم كە بابەتێكی هەستیار و گرنگیان بۆ گفتوگۆ هەڵبژاردووە و، وەك پڕۆفیسۆر مونزر شاوی (منذر الشاوي) دەڵێت: «سەروەریی یاسا ئاڵۆزترین بابەتی یاسایە لە فەلسەفەی یاسادا، ئەم كێشەیە بەشێكی لە خودی یاساكەدایە، بەشێكی لە ڕێزگرتن لە یاساكەدایە، بەشێكیشی لە پێویستیی یاساكەدایە.

ئەمە مانای ئەوەیە یاسا دەڕبری كێشە كۆمەڵایەتییەكانە، لە ڕووی بنەمای یاسایی، بنەمایەكی گرنگە و هەموو لایەنەكانی كۆمەڵایەتی، ئابووری، ئایینی و كەلتووریی كۆمەڵگە لەخۆی دەگرێت.

ئەوجا لێرەوە ئەگەر بێینە سەر پرسی «سەروەریی یاسا» كە بابەتێكە هەموو كەسێك قسەی لەسەر دەكات، پەیوەستە بە كۆمەڵێك دامودەزگا لە وڵاتدا كە پێویستە ئەو دامودەزگایانە خۆیان پەیڕەوی سەروەریی یاسا بكەن و، وەك فەرەنسییەكان دەڵێن: «دەبێت سەرچاوەی یاساكە خۆی یاساكە جێبەجێ بكات»، هەروەها ئینگلیزەكانیش دەڵێن: «سەروەریی یاسا واتە جێبەجێكردنی یەكسانیی یاساكە و ملكەچیی خەڵك بۆ ڕێزگرتن لە یاساكە و سەروەریی یاسا».

ئەمانە پێمان دەڵێن، سەروەریی یاسا واتە دەبێت فەرمانڕەوا، فەرمانپێكراو و هەموو دامەزراوەكان، ملكەچی سەروەریی یاسا بن و بەسەر هەموویاندا بە یەكسانی یاسا جێبەجێ بكرێت.

كاتێك باسی سەروەریی یاسا دەكەین، ئەم پرسە تەنیا دەسەڵاتی دادوەری و دادگاكان ناگرێتەوە، بەڵكو كۆی پرۆسەی دەوڵەتداری و دەسەڵاتەكانی فەرمانڕەوایی و كارگێڕی لە وڵاتدا دەگرێتەوە، هەر بۆیە لە هەر جومگەیەكی دامەزراوەكانی دەوڵەت كێشە و گرفت لە جێبەجێكردنی یاسادا هەبێت، گرفتی گەورە بۆ سەروەریی یاسا دروست دەكات و كاریگەری لەسەر جومگەكانی دیكەی دەسەڵاتەكانی وڵات دەبێت، بۆیە زۆر گرنگە ناوەندی دروستكردنی بڕیار لە وڵاتدا خۆی بڕوای بە سەروەریی یاسا هەبێت و، لەو ناوەندەوە شۆڕ ببێتەوە بۆ هەموو جومگەكانی حوكمڕانی لە دەوڵەتدا.

لێرەوە گرنگە ئاماژە بەوە بكەین كە یاسا كۆت و بەندە لەسەر ئازادییەكانی خەڵك و، پێداویستی ڕێكخستنی كۆمەڵگە یاسای دروست كردووە و ناكرێت دەست لە پێداویستیی یاسا هەڵبگیرێت، لە بنەڕەتیشدا پرانسیپی «سەروەریی یاسا» لە دوای شۆڕشی برژوازی لە ئەوروپا بۆ بەرپەرچدانەوەی حوكمڕانیی تاكڕەوی و دیكتاتۆریەت دەستی پێكرد، بەوەی چۆن خەڵك لە حوكمڕانیی ڕەهای پادشاكان ڕزگاریان بێت، لەوێوە چەمكی سەروەریی یاسا گەشەی كردووە تا گەیشتووەتە ئێرە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە كام یاسا شایەنی ئەوەیە سەروەر بێت و ڕێزی لێ بگیرێت؟ لەبەر ئەوەی یاساش خۆی كێشەیە و لە گۆڕانكاریدایە، بۆیە من پێموایە سەروەریی بۆ «هەق و دادپەوەری» بێت، نەك بۆ یاسا، ئەمەش لەبەر ئەوەیە یاسا ئامرازێكە دەمانگەیێنێتە «هەق و دادپەروەری».

هەندێك لەو ئاستەنگانەی لە دادگاكاندا بۆ سەروەریی یاسا دروست دەبن، بەشێكی لەوانەیە یاساكە و ئاستەنگە یاساییەكان بن كە كۆت و بەند دروست بكەن لە هەندێ شكلیاتدا، هەروەها بەشێكی دیكەی دەگەڕێتەوە بۆ توانا و لێهاتوویی «قازی، داواكاری گشتی، لێكۆڵەر، دامودەزگاكانی دادوەری»، یەكێك لە ئاستەنگەكانی بەردەم سەروەریی یاسا نەبوونی توانا و لێهاتوویی پێویستی قازییە، ڕەنگە قازییەك بوێری تەواوی لە بڕیاردان نەبێت، یان نەتوانێت ئەمانەت بپارێزێت و بێ لایەن بێت لە مامەڵەكردنی لەگەڵ یاسادا، هەموو ڕاگەیاندنەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە دەبێت دادگاكان پاك و بێ لایەن و بەهێز بن، ئەمەش بە قازی و داواكاری گشتیی بوێر و بەهێز دروست دەبێت، هەروەها لە سەرووی ئەمانیشەوە كە دەسەڵاتێك هەیە، دەبێت ئەو دەسەڵاتەش بڕوای بە «دادگای پاك و بێ لایەن و بەهێز» هەبێت.

لە هەرێمی كوردستاندا كە باس لە سەروەریی یاسا دەكەین، بە ڕاستی پێش هەموو شت دەبێت ئۆباڵی ڕێزنەگرتن لە یاسا بگێڕینەوە بۆ دەستتێوەردانی حزبەكانی بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بەتایبەتی، ئەمە لە كاتیكدا بە سێ یاسا نابێت حزبی سیاسی دەستتێوەردان لە دەسەڵاتی دادوەری بكات، ئەو سێ یاسایەش بریتین لە «دەستوور، یاسای دەسەڵاتی دادوەری، یاسای پارتە سیاسییەكان»، بەڵام ئێستا حزبەكان كاریگەریی زۆریان هەیە لە دانانی بەرپرسەكانی دادوەری، ئەمە لە كاتێكدا لە ناو دەسەڵاتی دادوەریدا پێویستیان بەوە نییە لە دەرەوە پێیان بگوترێت، كێ دابنرێت، یان دانەنرێت، واتە بەپێی ئەقدەمییەت و توانا و لێهاتوویی دەسەڵاتی دادوەری دەتوانێت پرسەكانی خۆی ڕێك بخات و كەسی شیاو لە شوێنی شیاو دابنێت. هەر بۆیە كە ئێستا دەستتێوەردانی حزبی دەكرێت، جۆرێك لە نائومێدی لەناو دادوەرەكان دروست بووە، دادوەرێك خۆی بە لێهاتووتر لەو كەسە دادەنێت كە دانراوە، بۆیە هەست دەكات غەدری لێ كراوە.

خاڵێكی دیكەی پەیوەست بە سەروەریی یاسا، ئەوەیە كە دەزگاكانی پۆلیس لەگەڵ دادگاكان كار دەكەن، دامودەزگاكانی پۆلیس بڕیارەكانی دادگا جێبەجێ دەكەن، بەتایبەتی لە بابەتە سزاییەكاندا، لەمەشدا گرفتێكی دیكە هەیە كە ئەو بڕیارانە وەك خۆی جێبەجێ ناكرێن، ئەمەش گرفتێكە كە پەیوەندی بە وەزارەتی ناوخۆ و دەزگاكانی پۆلیس و ئاسایشەوە هەیە.

كێشەیەكی دیكە پەیوەندی بە پارێزەرەكانەوە هەیە، پارێزەر بەشێكی گرنگن لە دادوەری و ڕۆڵێكی گرنگ دەگێڕن لە پرسی دادپەروەری، بەڵام زۆر جار پارێزەرەكانیش دەبنە كێشە بۆ سەروەریی یاسا، زۆر جار دەبینین خاوەنی داواكە ئەوەندەی كێشەی لەگەڵ پارێزەرەكەی بۆ دروست دەبێت، ئەوندە كێشەی لەگەڵ بەرانبەرەكەی، یان دادگا بۆ دروست نابێت. بۆیە دەبێت شێوازی كاری پارێزەرایەتی دەستكاری بكرێت، خولی ڕاهێنانی زۆر باشیان بۆ بكرێتەوە، ئەوانەی لە پرانسیپەكانی دادوەری و پارێزەرایەتی لا دەدەن، دەبێت لێپرسینەوەی وردیان لەگەڵ بكرێت. من لە ساڵی 2005 لە فەرەنسا بووم، هەفتە نییە پارێزەرێك سزا نەدرێت لە سەندیكای پارێزەرانی پاریس لە سەر سەرپێچییی پیشەكەی.

لە ئێستادا و دەربارەی ئاستەنگەكانی بەردەم سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستان گلەیی سەرەكیمان لە حزبە سیاسییەكانە، بەتایبەتی لەم چەند ساڵەی دواییدا دەستیان هێناوەتە ناو دانانی ناوەندە دادوەرییە كارگێڕییەكان، لەمەدا من وەك خۆم گەردنی پارتی و یەكێتی قەت ئازا ناكەم، ئەمەش یەكێكە لەو پرسانەی دەبێت پێداچوونەوەی باشی پێدا بكرێت.

ئێمە كە لە ناو بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان بە شێوەیەكی ڕاشكاوانە گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە هەستیار و گرنگە دەكەین كە پرسی «ئالنگارییەكانی بەردەم سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستان»ـە، ئەمە هەنگاوێكی زۆر باشە و جێگەی دەستخۆشییە و دیارە مەبەست لە كردنەوەی ئەم بابەتە بۆ گفتوگۆ، هەوڵێكە بۆ گەڕان بە دوای چارەسەركردندا، بۆ ئەم پرسەش كۆمەڵێك خەڵكی جۆری و پسپۆڕی ئەوتۆتان بۆ ئەم گفتوگۆیە بانگهێشت كردووە و دەتانەوێت بە ڕاشكاوی و بوێرییەوە قسە بكات و دەست بخاتە سەر برینەكان و چارەسەرەكانیش دەستنیشان بكرێت، ئەمە پرسێكی تا بڵێیت گرنگە و هیوادارم ئەم گفتوگۆیە ببێتە دەرگایەك بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشە هەستیارە كە ئەویش «ئالنگارییەكانی بەردەم سەروەریی یاسا»یە.

لە هەر بەشێكەوە سەیری یاسا و سەروەریی یاسا بكەین، پەیوەندیەكی پتەوی بە مافەكانی مرۆڤەوە هەیە، دەبێت لە كوردستان مافەكانی مرۆڤ پارێزراو بێت و سەروەریی یاساش ئامرازێكە بۆ پاراستنی مافەكانی مرۆڤ، هیودارم كوردستان بگاتە ئاستی ئەو هیوا و خۆزگەیەی كە هەمانە.