«پرۆسەی وەرچەرخانی هەرێم لە دوای ڕاپەڕینی 1991 بە خۆئامادەكردن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن دەستی پێ كرد، بۆ ئەوەی لەم هەرێمە پەرلەمان و حكومەتی خۆمان هەبێت، بۆ ئەمەش وێڕای هەموو ئاستەنگ و گوشارەكان توانرا هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و پەرلەمان و حكومەتیش دابمەزرێت، بەڵام ئەوەی دەبێت هەڵوەستەی لەسەر بكەین بۆ هەرێمی كوردستان، ئەوەیە كە ئێمە بەشێكین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بێجگە لەوەی كە كێشەی كورد خۆی كێشەیەكی هەستیارە و لە چەندین لایەنی جیاوازەوە گوشار دەخرێتە سەری، بەڵام لەناو كۆمەڵگەی خۆشمان چەندین كێشەی ناوخۆیمان هەبووە، بەڵام سوپاس بۆ خوا و گەلی كوردستان و پارتە سیاسییەكان توانیومانە ئەو قۆناغە سەختانەش تێپەڕێنین. ئەوەی جێگەی دڵخۆشییە ئەوەیە كە ئێستا ململانێی گەورە لە نێوان لایەنە سیاسییەكان بۆ ئەوەیە چەند بكرێت بە زوویی هەڵبژاردنێكی تازە لە هەرێمی كوردستان ئەنجام بدرێت، بە ئەنجامدانی ئەم هەڵبژاردنەش هەموو ئەو كێشانەی هەمانە چارەسەر دەبن، بۆیە لێرەوە داوا لە هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان دەكەم پشتگیری هەوڵەكان بن، بۆ ئەوەی بتوانین پێكەوە لە نزیكترین كاتدا هەڵبژاردن ئەنجام بدەین».

ڕێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان

ئەنیستیۆتی ئەمریكا بۆ ئاشتی 14ی حوزەیرانی 2023

 

 

لە چوارچێوەی سەردانەكەیدا بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كۆبوونەوە و دیدارەكانی لەگەڵ بەرپرسانی ئیدارەی ئەمریكا و ئەندامانی كۆنگرێس، ڕۆژی 14ی حوزەیرانی 2023 (ئەنیستۆتی ئەمریكا بۆ ئاشتی USIP) بە هاوبەشی لەگەڵ زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان پەنێڵێكیان بۆ ڕێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان رێك خست، لەم پەنێڵەدا كە زیاتر لە كاتژمێرێكی خایاند، وەزیری ناوخۆ لەسەر چەندین پرسی گرنگی تایبەت بە كۆی پرۆسەی سیاسیی عێراق و پەیوەندییەكانی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی و یەكگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە و چەندین بابەت و پرسی دیكەی باس كرد، لەبەر گرنگیی بابەتەكە بە پێویستمان زانی كە بەشێكی بخەینە بەرچاوی خۆێنەرانی گوڵان.

 

 عێراق دوای 20 ساڵ لە ڕووخانی ڕژێم و حەوت مانگ دوای پێكهێنانی حكومەتەكەی سوودانی

لە دەستپێكی ئەم پەنێڵەدا ڕێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەمجۆرە وێنە گەورەكەی 20 ساڵی ڕابردووی عێراقی بۆ ئامادەبووان خستە ڕوو و گوتی: «بیگومان لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو گۆڕانكاری بە ئاراستەی وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی لە عێراقدا ڕوویان داوە، هەر بۆ نموونە توانیمان دەستوورێكی زۆر باش لە ساڵی 2005 تێپەڕێنین و هەموو لایەك (كورد، سوننە، شیعە، پێكهاتە جیاوازەكان) ئەم دەستوورەیان پەسەند كردووە و، زیاتر لە 80%ی گەلانی عێراق دەنگیان پێ داوە. ئێمە وەك هەرێمی كوردستان بەوجۆرە سەیری عێراقی تازەمان دەكرد، كە وەرچەرخانی عێراق بەرەو دیموكراتی شان بە شانی ئەزموونی دیموكراتیی هەرێمی كوردستان دەبێتە نموونەیەكی زۆر باش بۆ تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام ئەگەر سەیری مێژووی عێراق بكەین، ئەوا عێراق تەنیا لەیەك مەزهەب و یەك نەتەوە پێك نەهاتووە، بەڵكو عێراق دەوڵەتی فرە نەتەوە و ئایینە و پێك هاتووە لە (كورد، عەرەب، كریستیان، ئێزدی، توركمان)، لەناو نەتەوەی عەرەبی عێراقیشدا دابەش بوون بۆ (سوننە و شیعە)، بێگومان لەگەڵ ئەم پێكهاتە ئاڵۆزە، ئاسان نییە تەنیا بە گۆڕین، یان ڕووخانی ڕژێمێك، وەرچەرخان لە دیكتاتۆریەتەوە بەرەو دیموكراتی بێتە ئاراوە، ئەم پرۆسەیە پێویستی بە وەرچەرخان و گۆڕانكارییە لە ئەقڵییەتی ئەوانەی بڕیار دروست دەكەن، هەروەها دەبێت گۆڕانكاری و وەرچەرخانیش لە ئەقڵییەتی خەڵكەكە بێتە ئاراوە، بۆ ئەوەی ئەم وەرچەرخانە تازەیە قبووڵ بكەن و بەرەو كۆتاییهێنان بە ئەقڵییەتی سەنتڕاڵی هەنگاو هەڵبگرین، كە ڕێگەی ڕاست و دروستیش بۆ كۆتاییهێنان بەو ئەقڵییەتە یەكتری قبووڵكردنە، بۆ ئەوەی بتوانین پێكەوە حوكمڕانیی وڵاتی خۆمان بكەین، بەڵام بەداخەوە لەماوەی دوو دەیەی ڕابردوو هەموو ئەم ئامانجانە نەهاتوونەتەدی و نەتوانراوە دەستوورەكە وەك خۆی جێبەجێ بكرێت، ئێمە وەك هەرێمی كوردستان بە دەست جێبەجێنەكردنی دەستوورەوە ئازارمان زۆر چەشتووە، هەر ئەمەشە وای كردووە كە كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بە هەڵواسراوی بمێننەوە، هەر بۆ نموونە:

1. ماددەی 140ی دەستوور كە تایبەتە بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكان بە كردەیی و لەسەر ئەرزی واقیع هیچی لێ جێبەجێ نەكراوە، ڕۆژانە گوشار دەخرێتە سەر هاووڵاتیانی كورد و توركمان لە دەوروبەری پارێزگای كەركووك، هەندێك لە خەڵكی شۆڤێنی هەوڵ دەدەن سیاسەتی پێشووی ڕژێمی بەعس دژی كورد و توركمان لە كەركووك پیادە بكەنەوە.

2. لەسەر كێشەی پێشمەرگە، هیچ پشتیوانییەك لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵییەوە بۆ هێزی پێشمەرگەی كوردستان نەكراوە، چەك و پێداویستی، مەشق و ڕاهێنان، تەنانەت لە مووچەكانیشیان، هێزی پێشمەرگەی كوردستانی لێ بێبەش كراوە.

3. بودجە و مووچەی هەرێمی كوردستان ئاستەنگی زۆر گەورەی بۆ دروست كراوە و زۆر جار نەنێردراوە، ئەگەر ناردبێتیشیان پشكێكی زۆر كەم بووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی لە كۆكردنەوەی داهاتی ناوخۆ و ئەو نەوتەی كە خۆمان فرۆشتوومانە تا ڕاددەیەكی باش مووچە و خزمەتگوزارییەكانی هەرێمی كوردستان دابین بكات، ئەمە لە كاتێكدا حكومەتی عێراق بەو بودجە زەبەلاحەی لەبەر دەستیەتی، نەیتوانیوە خزمەتگوزاری بۆ پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق دابین بكات.

سەبارەت بەم كابینە تازەیەش كە حەوت مانگی بەسەردا تێپەڕیوە، هەموو لایەك دەزانن ئەم كابینەیە لە دوای هەڵبژاردنەكانی نۆڤمبەری 2021 دوای كێشە و ناكۆكی و هەوڵێكی زۆر لە نێوان «چوارچێوەی هەماهەنگی و سوننە و كورد» پێكهێنرا، پاشان ناوەكەی گۆڕا بۆ «هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت»، لە نێوان هاوبەشەكانی ئەم هاوپەیمانییە ڕێككەوتنێكی سیاسی و ڕێككەوتنێك لەسەر پڕۆگرامی كابینەی وەزارییەكە واژۆ كراوە و، پڕۆگرامی كابینە وەزارییەكە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە پەسەند كراوە، بۆیە ئێمە وەك بەشێك لەو هاوپەیمانییە پشتگیری كابینەكەی سەرۆك وەزیران سوودانی دەكەین، جێبەجێكردنی ئەم ڕێككەوتنە سیاسییە زۆر گرنگە لەبەر ئەوەی جێبەجێكردنی ئەو ڕێككەوتنە واتە جێبەجێكردنی دەستووری عێراقی 2005 و، دەوڵەتی عێراق لە دەوڵەتێكی بە تەواوەتی وەردەچەرخێنێت بۆ دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، هەر بۆ نموونە:

 هەتا ئێستا سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا جێبەجێ نەكراوە و تەنیا هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان بوونیان هەیە و هیچ هەرێمێكی تازەی فیدڕاڵی لە عێراقدا نییە، بۆیە دەبێت یاسای دروستكردنی هەرێمە فیدڕاڵییەكان كارا بكرێتەوە.

 بەپێی دەستوور دەبێت هاوشانی ئەنجومەنی نوینەران، ئەنجومەنێكی دیكە هەبێت كە ئەویش ئەنجومەنی فیدڕاڵییە و بەپێی ڕێككەوتنە سیاسییەكە دەبێت ئەو ئەنجومەنە دابمەزرێت.

 لەناو ڕێككەوتنە سیاسییەكە ماددەیەك هەیە كە داوا دەكات پێویستمان بە داڕشتنی چەندین یاسای تازە هەیە و دەبێت لە ماوەی شەش مانگدا ئەو یاسایانە لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە تێپەڕێنرێن وەك «یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی، هەمواركردنەوەی یاسای دادگای فیدڕاڵی، یاسای ئەنجومەنی فیدڕاڵی».

بەداخەوە تا ئێستا لەبەر ئەو ململانێ توندەی لەسەر پڕۆژە یاسای بودجە لەناو پەرلەمانی عێراق بوونی هەبوو، هیچ كام لەو یاسایانە دەرنەچوون، بەڵام تیمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی كاریان لەسەر ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی كردووە، ئومێد دەخوازین پێكەوە بتوانین كارێك بكەین كە ئەو یاسایە لە ئایندەیەكی نزیكدا لە پەرلەمان پەسەند بكرێت».

 عێراق لە دووڕێیانی

دوایین دەرفەت و گەڕانەوە بۆ پاشاگەردانیدا

لە بەشێكی دیكەی ئەم پەنێڵەدا ئاماژە بەوە كرا كە بە حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی دەگوترێت «دوایین دەرفەت»، ئەمەش واتە ئەگەر ئەم دەرفەتەی هاتووەتە پێشەوە لە دەست بدرێت، ئەوا چانسی دیكە لە بەردەم پرۆسەی سیاسی عێراق نامێنێت، سەبارەت بەم پرسە وەزیری ناوخۆی هەرێم بەمجۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو: «من بەو پرسیارە دەست پێ دەكەم، بۆچی هەندێك خەڵك ناویان لەم پرۆسەیە ناوە «دوایین دەرفەت»؟ بێگومان وەڵامەكەی ئاسانە كە بە چەند خاڵ ئاماژەی پێ دەكەم:

- هەموو پێكهاتەكانی عێراق بێجگە لە «تەیاری سەدر» لەم حكومەتە بەشدارن و نوێنەرایەتییان لەم حكومەتەدا هەیە.

- هەموو بەشداربووانی ئەم كابینەیە لەسەر ڕێككەوتنێكی سیاسیی زۆر باش ڕێككەوتن و لەناو ئەو ڕێككەوتنەدا هەموو كێشەكان دەستنیشان كراون.

هەر بۆیە ئەگەر ئێمە وەك تەواوی نوێنەرانی گەلانی عێراق پێكەوە نەتوانین ئەو ڕێككەوتنە سیاسییە و پڕۆگرامی كابینە وەزارییەكە جێبەجێ بكەین، ئایا ئاكامەكەی چی دەبێت؟ بێگومان ئاكامەكەی شكستی دەوڵەت و دووبارە گەڕانەوە دەبێت بۆ ئاژاوە و پاشاگەردانی، ئەم مەزندەیە كە دروستیشە وای كردووە ئەو خەڵكانە بڵێن ئەمە «دوایین دەرفەتە» لە بەردەم پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، بۆیە پێموایە دەرفەتێكی باش هاتووەتە پێشەوە بۆ هەموومان كە پێكەوە ڕووبەڕووی ئەو هەڕەشە و تەحەددییانە ببینەوە كە ڕووبەڕوومان دەبنەوە، بەپێچەوانەوە ئەگەر ئەم دەرفەتەش وەك دەرفەتەكانی پێشتر لە دەست بدرێت و هەمان هەڵەكانی ڕابردوو دووبارە بكەینەوە، ئەوا تووشی هەمان كێشەكانی پێشوو دەبینەوە، بەڵام لەوانەیە بە شێواز و جۆری دیكە بن.

مەترسیی گەورە لەوەدایە، ئایا تاكەی هاووڵاتیانی هەژاری عێراق ئەم هەموو ئاژاوە و پاشاگەردانییە قبووڵ دەكەن و پشتگیریی حزب و لایەنە سیاسییەكان دەكەن؟ تەنیا سەیری دوایین هەڵبژاردنی 2021 بكەن، بینیمان ڕێژەی بەشداریی هاووڵاتیان زۆر جێگەی نائومێدی بوو، بۆیە ئەگەر بارودۆخەكە بەم شێوەیە بمێنێتەوە، ئەوا هاووڵاتیانی عێراق ئینتمایان بۆ وڵاتەكەیان نامێنێت.

  هەرێمی كوردستان دوای سێ دەیە

گەشەسەندن و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی

ئەگەر پرۆسەی وەرچەرخانی دیموكراسی لە عێراقدا دوو دەیەی بەسەردا تێپەڕی بێت، ئەوا هەمان پرۆسەی وەرچەرخان لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە سێ دەیەی بەسەردا تێپەڕیوە و، دەگەڕێتەوە بۆ دوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991ی خەڵكی كوردستان، لەم چوارچێوەیەدا ئایا هەست بە جیاوازی دەكرێت لەنێوان ئەم دوو پرۆسەیەدا؟ وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان بەمجۆرە وەڵامی پرسیاری پەنێڵەكەی دایەوە: «پرۆسەی وەرچەرخانی هەرێم لە دوای ڕاپەرینی 1991 بە خۆئامادەكردن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن دەستی پێ كرد، بۆ ئەوەی لەم هەرێمە پەرلەمان و حكومەتی خۆمان هەبێت، بۆ ئەمەش وێڕای هەموو ئاستەنگ و گوشارەكان توانرا هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و پەرلەمان و حكومەتیش دابمەزرێت، بەڵام ئەوەی دەبێت هەڵوەستەی لەسەر بكەین بۆ هەرێمی كوردستان، ئەوەیە كە ئێمە بەشێكین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بێجگە لەوەی كە كێشەی كورد خۆی كێشەیەكی هەستیارە و لە چەندین لایەنی جیاوازەوە گوشار دەخرێتە سەری، بەڵام لەناو كۆمەڵگەی خۆشمان چەندین كێشەی ناوخۆییمان هەبووە، بەڵام سوپاس بۆ خوا و گەلی كوردستان و پارتە سیاسییەكان توانیومانە ئەو قۆناغە سەختانەش تێپەڕێنین. ئەوەی جێگەی دڵخۆشییە، ئەوەیە كە ئێستا ململانێی گەورە لەنێوان لایەنە سیاسیەكان بۆ ئەوەیە چەند بكرێت بە زوویی هەڵبژاردنێكی تازە لە هەرێمی كوردستان ئەنجام بدرێت، بە ئەنجامدانی ئەم هەڵبژاردنەش هەموو ئەو كێشانەی هەمانە چارەسەر دەبن، بۆیە لێرەوە داوا لە هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان دەكەم، پشتگیری هەوڵەكان بن بۆ ئەوەی بتوانین پێكەوە لە نزیكترین كاتدا هەڵبژاردن ئەنجام بدەین.

ئەوجا لەگەڵ ئەوەی بەهۆی ئەو بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی سەبارەت بە نادەستووریبوونی درێژكردنەوەی ماوە پەرلەمانی كوردستان، هەندێك بارودۆخەكە ئاڵۆزی تێكەوتووە، بەڵام هیچ ئاستەنگێك هەوڵەكانی ئێمە ڕاناگرێت بۆ ئەوەی هەڵبژاردن نەكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئێمە هیچ بەدیلێكمان نییە بێجگە لە گەڕانەوە بۆ بڕیاری خەڵكی كوردستان، دەبێت لێیان بپرسین: «كێ ئەو توانایەی هەیە ئەم وڵاتە باشتر لەوەی پێشوو بەڕێوە بەرێت؟»، بۆیە دەبێت هەڵبژاردن ئەنجام بدەین و پێویستیشە ئاكامەكەی قبووڵ بكەین، ئەوە ئیرادەی خەڵكە بڕیار دەدات، چ لایەك دەبێتە زۆرینە و چ لایەك دەبێتە كەمینە لەناو پەرلەماندا، بۆ ئەمەش ئێمە ئامادەین بۆ هەڵبژاردن و بەڕێز مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش زۆر بە جددی هەنگاو هەڵدەگرێت بۆ ئەوەی هەڵبژاردنێكی تازە لە كوردستان ئەنجام بدرێت.

  هەرێمی كوردستان لە ئاستی پێكەوەژیان ومافەكانی مرۆڤ و ئازادیی ڕادەربڕیندا

زۆر جاران لەسەر ئاستی لۆكاڵ و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش گوێبیستی ئەوە دەبین كە هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی ڕەخنە دەبێتەوە لەسەر ئەوەی مافەكانی مرۆڤ و ئازادیی ڕادەربڕین و مافی ئافرەتان پێشێل دەكرێن، لەسەر ئەم تەوەرە گرنگە ڕێبەر ئەحمەد گوتی: «لە سەرانسەری جیهاندا سیستەمێك بوونی نییە كە توانیبیتێ بە تەواوەتی سیستمێكی دیموكراتی بێت و تەواوی مافەكانی مرۆڤی پاراستبێت، بەڵام ئێمە لەگەڵ دەستپێكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، خودی سەرۆك وەزیران بەڕێز مسرور بارزانی پابەندبوونی خۆی «بۆ دیموكراسی و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و بۆ دابینكردنی ژینگەیەكی باشتر بۆ ئازادیی ڕادەربڕین» ڕاگەیاند، هەموو ئەندامانی كابینە وەزارییەكەش پابەندبوونی خۆیان ڕاگەیاندووە و لە چوارچیوەی كاری وەزارەتەكانی خۆیاندا كاری جددی لەسەر دەكەن. بۆیە لێرەوە پێویستە ڕاستییەكان وەك خۆیان ببینین. ڕاستە ئێمە گوێبیستی ئەوە دەبین كە هەندێك لەسەر ئاستی لۆكاڵ و نێودەوڵەتی قسە لەسەر هەندێك پرس دەكەن و كۆمەڵێك خاڵ كۆدەكەنەوە، بۆ ئەوەی پیشانی بدەن لەسەر پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادیی ڕادەربڕین نیگەرانی هەیە، بەڵام خۆتان دەتوانن سەردانی كوردستان بكەن و ببینن كە ڕاستییەكان لەسەر ئەرزی واقیع بەو جۆرە نییە، بەڵام گریمان هەندێك نیگەرانیش هەبێت، حكومەتی ئێمە حكومەتێكی كراوەیە و ئەگەر هەندێك شت لە پارێزگاكان و ئیدارە سەربەخۆكان پیادە كرابن، ئەوە ستراتیژیەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان نییە، بۆ ئەم پرسەش سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان فەرمانی بە هەمووان كردووە و بە تایبەتیش بۆ وەزیری ناوخۆ كە بەدواداچوون لەسەر هەموو ئەو پرسانە بكەین، بۆیە دووبارەی دەكەینەوە، ئێمەوە وەك حكومەت ئامادەین و كراوەین لەگەڵ هەموو ئەوانەی نیگەرانییان هەیە، لەسەر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی دیالۆگ بكەین و، ئەگەر هەڵەیەك ڕووی دابێت، ڕاستی بكەینەوە. لە میانەی كۆبوونەوەكانم لەگەڵ دۆستەكانمان لە واشنتۆن زۆر بە ڕاشكاوانە پێمان گوتوون، ئێمە لە زۆر بواردا پێویستمان بە پشتگیریی ئێوە هەیە و كارمەندانی ئێمە پێویستیان بە مەشق و ڕاهێنانی زیاتر و سوودوەرگرتن لە ئەزموونی دیكە هەیە. وەك وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان شانازی دەكەم كە لە بەندیخانەكانی هەرێمی كوردستاندا، هیچ زیندانییەك لەسەر بیروبۆچوونی سیاسی بوونی نییە.

ئێمە ژینگەیەكی زۆر باشمان بۆ هەموو تاكێك لە هەرێمەكان دروست كردووە، تەنیا وەك نموونە ئێمە میوانداریی زیاتر لە یەك ملیۆن ئاوارەی ناوخۆ و پەنابەری وڵاتانی دەوروبەرمان كردووە، هەموو ئەو خەڵكانەی لە ترسی تیرۆریستانی داعش هەڵاتوون و هەموو ئەوانەشی بە هۆی گوشار و هەڕەشەی دیكە لە ناوچە جیاوازەكانی عێراق ئاوارە بوون، هەموویان بە ئاشتی و سەبەرزی لە هەرێمی كوردستان دەژین. پرسیاری من لێرەدا ئەوەیە، ئێمە ئەم ژینگە باشەمان بۆ خەڵكانی دەرەوەی هەرێمەكەی خۆمان دابین كردبێت، دەبێت بۆ هاووڵاتیانی خۆمان چۆن بین؟ هەر بۆیە زۆر شانازی دەكەین بە پێكەوەژیانی برایانەی نێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكان لە هەرێمی كوردستان، خاڵی بنەڕەتی بونیادی دیموكراتیش لە یەكتری قبووڵكردنەوە دەست پێ دەكات، ئەم كەلتوورە لە كوردستان هەیە، لە كوردستان ئەوە گرنگ نییە كێ سەر بە كام ئایین و كێ سەر بە كام نەتەوەیە، بەڵكو ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە هاووڵاتیان بە ئاشتی پێكەوە بژین. ئێوە وەك سەنتەری ئەمریكا بۆ ئاشتی «USIP» سەرەكیترین ئامانجانتانە، ئەمەم بۆ دۆستەكانمان لە واشنتۆنیش باس كرد و پێم گوتن، ئەمەی ئێمە دەیڵێین، تەنیا بۆ میدیا و بۆ سیاسەت نییە، ئێمە بڕوامان بەو بەهایانە هەیە، ئەوجا ئەگەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتگیری بكات، یان نە، ئێمە لەگەڵ ئەم كەلتوور و بەهایانە پەروەردە كراوین، بۆ ئەوەی یەكتری قبووڵ بكەین، هەر ئەمەش وای كردووە كەمترین توندڕەوی ئیسلامی لە هەرێمی كوردستان دروست بێت و دوای تیرۆریستانی داعش بكەن، هەتا ئەو كاتەی كە ئەوان لە لووتكەدا بوون. وەك نموونەیەك لە گوندە بچووكەكەی خۆم كە «بارزان»ـە، لە ڕووبەرێكی زۆر بچووكدا «مزگەوت و كڵێسە و كەنیست» هەیە كە شوێنی خواپەرستیی سێ ئایینی جیاوازن، هەر سێكیشان تەنیا چەند مەترێك لێك دوورن، ئەم كەلتوورە لەم گوندە بچووكەوە فراوان بووە و بووەتە كەلتووری هەموو كوردستان و تێكڕای گەلی كوردستانیش بڕوای بە پێكەوەژیان هەیە، لەمەش زیاتر دەرگای كردووەتەوە بۆ هەموو ئەو خەڵكانەی لە عێراق و دەوڵەتانی دەوروبەر ناچار دەبن ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێ بهێڵن و ڕوودەكەنە ئەم هەرێمەی ئێمە، بۆیە ئێمە پابەندین بە دیموكراتی و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادیی ڕادەربڕین و ئەمەش كەلتووری ئێمەیە.

سەبارەت بە پرسی ئافرەتانیش لە هەرێمی كوردستان، ئێمە سیستمی «كۆتا»مان هەیە، هەنگاوەكانمان بەو ئاراستەیەن بگەینە ئەو قۆناغەی كە ئافرەتانی ئێمە بە بێ كۆتا بە ژمارەیەكی گەورە نوێنەرایەتیی دامەزاروەكان بكەن، لەناو پەرلەمان حكومەت و سەركردایەتیی پارتە سیاسییەكاندا بوونی بەرچاویان هەبێت. جێگەی دڵخۆشییە ژمارەیەكی باشی ئافرەتان بەبێ كۆتا لە هەڵبژاردن دەرچوون و هەندێكیان لە پیاوەكانیش زیاتر دەنگیان هێنا، گەشەسەندنێكی سیاسیی زۆر ئەرێنی لە ڕەوشی ئافرەتان لە كوردستان هاتووەتەئاراوە و، شەخسی سەرۆك وەزیران زۆر پاڵپشتی ئەوەیە كە ئافرەت لە پۆستە جیاوازەكاندا بوونیان هەبێت، لەم كابینەیەدا سێ وەزیرمان ئافرەتن.

لەمەش زیاتر خۆم سەرۆكی لێژنەی جێبەجێكردنی بڕیاری 1325 ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكانم و زۆر لە نزیكەوە كار لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای خانمان و گەشەپێدان دەكەین، لەناو وەزارەتی ناوخۆ بەڕێوەبەرایەتییەكی زۆر چالاكمان هەیە كە كار لەسەر بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و منداڵان دەكات، هەروەها بۆ پاراستنی مافەكانی ئافرەت یاسایەكی زۆر باشمان لە پەرلەمانی كوردستان تێپەڕاند، بەم دواییەش هەوڵمان داوە لائیحەیەكی یاساییمان بۆ مافەكانی ئافرەت هەبێت و جارێكی دیكە یاساكەمان هەموار كردەوە، ئەم یاسایە لەوەی پێشتر باشترە و ژینگەیەكی باشتر بۆ شوێنی كاری ئافرەتان دابین دەكات، هەروەها هەوڵێكی گەورە دەدەین بۆ بەشداریپێكردنی زیاتری ئافرەتان لە دامەزاروەكانی حكومەت و بوونی ئافرەتان بە سەركردە».

 هەرێمی كوردستان

جوگرافیایەكی ئاڵۆز و هەڕەشەی هەمەجۆر

ئەو هەڕەشە و گوشارانەی دەخرێنە سەر هەرێمی كوردستان، تەنیا هەڕەشەو گوشاری تیرۆریستانی داعش نێن، بەڵكو ئەم هەرێمە لە چەندین لایەنی دیكە وەك دەوڵەتانی دراوسێ و تەنانەت لەناو خودی عێراقیشەوە هەڕەشە و گوشار دەخرێتە سەر هەرێمی كوردستان، هەر بۆیە لەنێو ئەم هەموو هەڕەشە و گوشارە چۆن توانراوە هەرێمی كوردستان بپارێزرێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەی ئامادەبوواندا وەزیری ناوخۆ بەمجۆرە تیشكی خستە سەر ئەم لایەنە هەستیارە و گوتی: «ئێمە لەناو جوگرافیایەكی زۆر ئاڵۆزدا دەژین و گوشاری هەمەجۆرمان دەكرێتە سەر، پەكەكە یەكێكە لەو گوشار و هەڕەشانە، جەخت دەكەمەوە كە پەكەكە تەحەددای سەرەكییە لە شنگال و سەرەكیترین ئاستەنگە لە ڕێگەی جێبەجێكردنی «ڕێككەوتنی شنگال»، لەبەر ئەوەی پەكەكە زۆربەی دامەزراوەكانی ئەو شارەی كۆنتڕۆڵ كردووە، ئەمەش بووەتە ئاستەنگی سەرەكی كە خەڵكی شنگال نەتوانن بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان.

هەروەها تیرۆریستانی داعش هەتا ئێستاش بۆ عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەرێمی كوردستانیش هەڕەشەی سەرەكین، بەداخەوە بۆشاییەكی گەورە لە نێوان هێزەكانی پێشمەرگە و هێزە عێراقییەكاندا هەیە، هەتا ئێستا هەردوولا بەرەی خۆیان هەیە و هەر یەكەیان لە دوو ناوچەی جیاوازن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تێگەیشتنێكی باش لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێم دروست بووە، بۆ ئەوەی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش پێكەوە ئەنجام بدەن، بۆ ئەم مەبەستەش چەند لیوایەكی هاوبەش دروست كراون و هەوڵێكی باش هەیە لەم بودجە تازەیەدا مووچەی هەموو ئەو لیوا هاوبەشانە دابین بكرێن. لە ئێستادا هەڕەشەی سەرەكی بوونی ئەو بۆشاییەیە كە لە ناوچە جێناكۆكەكاندا هەیە.

ئێمە پێكەوە (هێزی پێشمەرگە، هێزە عێراقییەكان، هاوپەیمانان) توانیومانە لە ڕووی سەربازییەوە تیرۆریستانی داعش تێك بشكێنین، بەڵام ئەگەرێكی زۆر هەیە دووبارە ئەم ئایدیۆلۆژییە توندڕۆیە خۆی ڕێك بخاتەوە، بۆیە دەبێت زۆر لە نزیكەوە بە یەكەوە كاربكەین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم ئایدیۆلۆژییە توندڕەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە مەترسیی ئایدیۆلۆژیەتی توندڕەوی بە درەنگ چارەسەر دەكرێت و كاتێكی زۆر دەخایێنێت، لەوانەیە دەیان ساڵ پێویست بێت هەتا بتوانرێت بارودۆخە ئاسایی بكرێتەوە و مەترسیی ئەو ئایدیۆلۆژیا توندڕەوە بڕەوێندرێتەوە. بۆیە پێویستە بەردەوام بین لەم ئەركە و بونیادی ئاشتی بنین، چونكە بێجگە لەم ڕێگە و ئامانجە هەر شكستێك تووشی كارەساتمان دەكات و ئەو هەموو قوربانی و هەوڵەی داومانە هەتا ئەم بارودۆخەمان دروست كردووە، هەمووی بە فیڕۆ دەچێت و جارێكی دیكە هەرێم و عێراق و ناوچەكە دەكەوێتەوە ژیر مەترسیی تیرۆریستانەوە.

بە هەموو شێوەیەك لەناو ئەم جوگرافیا ئاڵۆزە هەوڵمان داوە هەرێمی كوردستان بپارێزین، ئەو هاوكارییانەی ئەمریكا بۆ هێزی پێشمەرگەی ناردووە، هەر لە سەرەتای شەڕی تیرۆریستانی داعشەوە هەتا ئێستا بەردەوامە و لە ڕووی داراییشەوە هاوكاری پێشمەرگە دەكەن، وەك حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەستمان كردووە بە ڕیفۆرم لەناو هێزەكانی پێشمەرگە و ئەم ڕیفۆرمەش زۆر گرنگە بۆ یەكگرتنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە و لەم ڕووە هەنگاوی زۆر باشمان بڕیوە و ئامانجی سەرەكیی سەرۆك وەزیرانیش ئەوەیە كە هێزەكانی پێشمەرگە یەك بگرنەوە، لەم ئەركەشدا ئەمریكا هاوكارە و لە چوارچێوەی ئەو یاداشتنامەی لیكتێگەیشتنە» MOU» كە لە نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی ئەمریكا ئیمزا كراوە، ئەویش زۆر یارمەتیدەر بووە.

یەكگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە فاكتەرێكی گرنگە بۆ پاراستنی كوردستان و بە هاوكاریی هێزەكانی پۆلیس و ئاسایش، هەروەها هاوكارییەكانی حكومەتی فیدڕاڵی عێراق و هاوكاریی هێزەكانی هاوپەیمانان دەتوانین ڕووبەڕووی هەڕەشە و مەترسییەكان ببینەوە و هەرێمی كوردستان بپارێزین.

 كابینەی نۆیەم و

هەنگاوەكانی بۆ ڕاگرتنی گەندەڵی

وێڕای ئەو هەڕەشە ناوخۆیی و دەرەكییانەی دەكرێنە سەر هەرێمی كوردستان، لە هەمان كات هەڕەشە و گوشارێكی دیكەی ترسناكیش ڕووبەڕووی حكومەت دەبێتەوە كە ئەویش «پەتای گەندەڵی»یە، لەم بارەیەوە وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان، تیشكی خستە سەر بەرنامەی كابینەی نۆیەم و بەرنامەی سەرۆك وەزیران بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و گوتی: «ئەگەر باس لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بكەین، ئەمە دۆسێی سەرەكیی بەڕێز مسرور بارزانی بووە لە كارنامەی كابینەی نۆیەم كە بە جێبەجێكردنی پرۆسەی چاكسازی لە سێكتەرە جیاوازەكاندا دەستی پێ كردووە، ئاشكراشە كە جێبەجێكردنی پرۆسەی چاكسازییش كارێكی ئاسان نییە و لەگەڵ دەستپێكردنی پرۆسەكە ژمارەیەكی زۆر دوژمن و نەیاری بۆ دروست دەبێت، بەتایبەتی ئەو خەڵكە گەندەڵانەی كە لە بەرژەوەندییان دەدرێت، یان بەرژەوەندیی پێشوویان لە دەست دەدەن، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی ئەم فشارانەش لەسەرمانە، بەڵام سەرۆك وەزیران بە توندی پابەندە بۆ بەردەوامیدان بەم ئەركە و ڕاگرتنی گەندەڵی لە دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان. بۆیە دەتوانم بڵێم سەرەتایەكی زۆر باش دەستی پێ كردووە و گرنگە بزانرێت كێ لەم پرۆسەی چاكسازییە سوودمەند بووە.

لە هەرێمی كوردستان ئەنجومەنێكی باڵامان هەیە كار لەسەر ئەم پرسە دەكات و، ڕێوشوێنی پێویست لەگەڵ ئەو خەڵكانە دەگرێتەبەر كە لە گەندەڵی تێوەگلاون، سەرۆك وەزیرانیش پشتگیریی هەموو ئەو هەوڵانە دەكات. بەڵام ئەم پرۆسەیە كاتێكی زۆر دەخایێنێت و لەوانەیە لە كابینەی تازەی حكومەتدا ئاكامەكانی بە باشی دەربكەوێت و ڕەنگدانەوەی باشی لەسەر ئەدای دامەزراوەكان و ژیان و بژێویی خەڵكی كوردستان هەبێت.