دكتۆر ساحێب قارەمان وەكو شارەزا و پسپۆڕێكی ئامار و سەرژمێری و كەسایەتییەكی ناسراوی ناو كوردانی فەیلی، لەم دیدارەدا لەگەڵ گۆڤاری گوڵان باس لە كەیسی كوردانی فەیلی و گۆڕینی دیمۆگرافیای دانیشتووانی بەغدا و ناوچەكانی كوردانی فەیلی دەكات و چەند ڕاستییەكی نوێ ئاشكرا دەكات، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە چەند پرسیارێكمان ئاراستە كرد.

 

* بەو پێیەی شارەزاییەكی باشت لە زانستی ئامار و سەرژمێریی دانیشتووانی عێراقدا هەیە، خوێندنەوەشت بۆ هۆكاری سەرەكیی پاكتاوكردنی كوردی فەیلی لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە بۆ بەرزیی ڕێژەی دانیشتووانی كوردی فەیلی لە بەغدا و ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی دیجلە دەگەڕێنیتەوە، ئایا لەسەر چ بنەمایەك پشتت بەم خوێندنەوەیە بەستووە؟

- ژمارەی زۆری دانیشتووان و چڕیی ئەم ژمارەیەی كوردانی فەیلی لە ناو جەرگەی بەغدا و ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی دیجلە وای كرد، ڕژێمی بەعس بۆ كەمكردنەوەی ئەم ژمارەیە و گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەكە، دەست بە جینۆسایدی كوردانی فەیلی بكات، هەرچەندە هەر لەبەر ئەم هۆكارە و چەند هۆكارێكی دیكە ڕژێمەكانی پێشووی بەعسیش بە بیانووی (التبعیة) لە ڕەگەزنامەی عێراقیدا دژایەتیی كوردانی فەیلییان كردووە، بەڵام لە سەرژمێریی ساڵی 1977 دا بڕگەیەكی نوێیان بۆ زیادكرد، كە تایبەت بوو بە نەتەوە و ئاستی خوێندنیان، بەمەش بە ڕوونی دەركەوت تەنیا لە بەغدا ژمارەی دانیشتووانی كوردانی فەیلی لە ملیۆنێك كەس زیاترە، ئەو سەردەمە كوردانی فەیلی جگە لەوەی كاسب و پیشەوەر و بازرگان و زەنگین بوون، ژمارەیەكی یەكجار زۆری خوێنەوار و ڕۆشنبیریان تێدا بوو، منداڵەكانیان زۆربەی دەرچووی زانكۆ و دواناوەندی بوون، ئەوانیش دواڕۆژ بە زۆرینە دەبوونە كارمەند لە بەغدا، بە واتایەكی دیكە بەغدا گەورەترین شاری كوردستانی عێراق بوو لەو سەردەمەدا، گەڕەكەكانی باكوور و ڕۆژهەڵاتی ناو سەنتەری بەغدا جگە لە گەڕەكی ئەعزەمییە و وەزیرییە كە عەرەب و توركمان بوون، گەڕەكەكانی دیكە تاكو سەلمان پاك هەر هەمووی كورد بوون، لە ساڵی 1979 كاتێك داوایان لە كوردانی فەیلی كرد، سەردانی فەرمانگەكانی نفووس بكەن لەوێ هەموو ماڵەكانیان دەستنیشان كرد، بەعسییەكان بۆ شاڵاوە گەورەكەی جینۆسایدی كوردانی فەیلی لە ساڵی 1980 خۆیان ئامادە كرد.

* پێش ئەوەی باسی جینۆسایدەكەی ساڵی 1980 بكەین، دەمەوێت لەسەر ئەو خاڵە ڕابوەستین، ئایا جگە لە ناوەندی بەغدا بارودۆخی كوردانی فەیلی لە ڕۆژهەڵاتی دیجلە و باكووری بەغدا چۆن بوو؟

- تەعریب و شاڵاوی جینۆساید دژی كورد مێژوویەكی كۆنی هەیە، ئەوەی من لەبیرم دێت لە دەرەوەی بەغدا هەرچی ناوچەكانی بەری ڕۆژهەڵات و باكووری شاری بەغدا و تەنانەت كوت هەبوو، هەمووی كورد بوون، دانیشتووانی خاڵس و بەعقوبە و شارەبان كە ئەو دەمە بەعقوبە بە خراسان ناو دەبرا و خاڵسیشیان پێ دەوت، دوەڵەتئاباد (دیلتاوە) و تا مەندەلی و بەدرە و جەسان و بە زڕباتییەشەوە كورد بوون، مەحموود خورشید پاشا لە «سیاحەتنامەی حدود» باسی ویلایەتی بەغدای كردووە و دەڵێت: «عەشیرەتی فەیلی كە تایفەی كوردن لە بەدرە و جەسان و زڕباتییەن، لە خوار مەندەلی و زڕباتییەشەوە تێكەڵ بە ئیلامی عەرەبی بوون». من خۆم كاتێك لە ساڵی 1964 منداڵ بووم و لەگەڵ خێزانەكەم چوومە كوت لە دووكاندارێك كە جامانەی لەسەردا بوو، بە زمانی عەرەبی سۆراخی ماڵی خزمێكم پرسی، خاوەن دووكانەكە پێمی وت: تۆ چی ئەویـت؟ لە وەڵامدا گوتم: خزممە، كەچی بە تووڕەییەوە پێی وتم: ئەی بۆچی بە كوردی قسە ناكەیت، نەمدەزانی هەرچی دووكاندار و خەڵكی سەرشەقام هەبوون بە زمانی كوردی قسەیان دەكرد، بابەتی جینۆسایدی كوردی فەیلی تەنیا باسكردن و زیندووكردنەوەی ئەو جینۆسایدە نییە كە دەرهەق بە نەتەوەی كورد كراوە، بەڵكو زیندووكردنەوەی گۆڕینی دیمۆگرافیا و شاڵاوی تەعریبیشە. بەم شێوەیە هەرچی پاساوی (التبعیة) هەیە كە لە یاسای ڕەگەزنامەی ساڵی 1924 هەبوو، زۆربەی كوردانی فەیلی خۆیان بەو (التبعیة) دانابوو، تاوەكو خزمەتی بەزۆرەملێی سەربازی نەیانگرێتەوە، لە كاتی ڕاپێچكردنی كوردانی فەیلی لە ساڵی 1970 ڕژێمی فاشیزمی ئەو سەردەمە تەنانەت ڕەگەزنامەی عێراقییان لەو كوردانەی فەیلیش سەندەوە كە ڕەوانەی ئێرانیان كردن، لە كاتی هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلوول بە ڕابەرایەتیی مەلا مستەفا بارزانی ژمارەیەكی زۆری كوردانی فەیلی پاڵپشتی و هاوكاریی مەلا مستەفا بارزانییان كرد، ئەمەش بووە پاساوێكی دیكە تاوەكو ڕژێمی بەعس پیلان و مەرامە قێزەوەنەكەی لە دژی كوردی فەیلی جێبەجێ بكات .

* زۆر باس لەو پەیوەندییە بەهێزەی نێوان مەلا مستەفا بارزانی و كوردانی فەیلی دەكرێت، بەتایبەتی ئەو دەمەی سیمبولی نەتەوەی كورد مەلا مستەفا لە ڕووسیا گەڕابووەوە، دەكرێت باسێكی ئەم پەیوەندییەمان بۆ بكەیت؟

- پەیوەندیی نێوان كوردانی فەیلی بە مەلا مستەفا بارزانییەوە و بەشداریكردنیان لە شۆڕشی ئەیلوول و خۆشەویستییان بۆ مەلا مستەفا بارزانی مێژوویەكی كۆنی هەیە، دكتۆر جەعفەر محەمەد كەریم كە براگەورەی حەبیب محەمەد كەریمی سكرتێری پارتی دیموكراتی كوردستان بوو، ئەو دەمە دكتۆر جەعفەر محەمەد كەریم لە ساڵی 1946 ئەندامی مەكتەبی سیاسی بووە و لە دامەزرێنەرانی پارتی بووە، ئەوە بوو لە ساڵی 1952 لە عێراق دەریان كرد، ساڵح یوسفی كاتی خۆی باسی دكتۆر جەعفەر محەمەد كەریمی كردووە، دەیگوت: «جەعفەر محەمەد كەریم فێری كوردایەتی كردم»، دوای ئەمیش نەوەیەكی دیكە هات لە حەبیب محەمەد كەریم و یەدوڵڵا كەریم و عادل موراد و زەكییە ئیسماعیل و.. تادوایی كە هەر لە پۆستی سكرتێری پارتی و بەرپرسی یەكێتیی قوتابیان و ئافرەتان و چەندین پۆستی گەورەی دیكەیان هەبوو، ئەمە وێڕای ئەوەی كاسبكارەكان و بارزگانەكانی كوردانی فەیلی كۆمەك و هاوكاریی باشی شۆڕشیان كردووە، یەكەمین ئێزگەی كوردانی فەیلی هێنایان بۆ بەغدا و دواتر ناردیانە هەرێمی كوردستان، تەنانەت كاتێك مەلا مستەفا لە ڕووسیا گەڕایەوە لە ئوتێل سەمیرئەمیس دادەنیشت، ئەوە بوو كوردانی فەیلی هەموویان پۆل بە پۆل دەچوونە خزمەتی، تا وای لێهاتبوو كاتێك حكومەت دەیویست بابەتێك لەگەڵ مەلا مستەفا بارزانی باس بكات، بە كوردێكی فەیلی و لە ڕێگەی عەبدولڕەحیم فەیلییەوە دەیاننارد، مەلا مستەفا بارزانی باش دەیزانی كوردانی فەیلی چ قورساییەكیان لە بەغدا هەیە و پەراوێزیش خراون، بۆیە بەردەوام داكۆكی لە خێزانەكانی كوردی فەیلی دەكرد، لە بەرانبەریشدا كوردانی فەیلی مەلا مستەفا بارزانییان زۆر خۆش دەویست، لە ساڵی 1970 لقی 5 ی پارتی گەورەترین لقەكانی پارتی بوو لە بەغدا و نزیكەی نیوملیۆن ئەندامی هەبووە و زۆرینەیان كوردی فەیلی بوون .

* لە زۆر نووسراوەكان و لێدوانەكانی كەسایەتییەكانی كوردانی فەیلیدا خۆشەویستیی ئەوان بۆ نەتەوەكەیان نەشاردووەتەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە چۆن كوردانی فەیلی پارێزگارییان لەم خۆشەویستی نەتەوەییە و مەزهەبەكەشیان كردووە؟

- كوردانی فەیلی موسڵمانن و سەر بە مەزهەبی شیعەن، بەڵام پێش هەموو شتێك ئەوان كوردن و نەتەوەی خۆیان خۆش دەوێت، تەنانەت ئەو یەك دوو مەوكیبەشی بە ناوی كوردانی فەیلی ساڵانە لە ئیمامی موسا لە كازمییە ئامادەی دەكەن، بۆ ناوبانگ و بوونی كورد لە بەرانبەر عەرەبەكان دەگەڕێتەوە، ئەوان حزبی توندڕەوی ئیسلامییان خۆش ناوێت، لە پەنجاكاندا كاتێك حزبی دەعوە دروست بوو، یەك كوردی فەیلی تێدا نەبوو، ئەوان لەو سەردەمەدا شیوعی یان پارتی بوون. لە ساڵی 1963 لەگەڵ عەبدولكەریم قاسم دژی بەعسییەكان ڕاوەستان . جەمشید حەیدەری لە كتێبەكەیدا باسی كردووە كە چۆن لە ماڵی فەیلییەكان شاردراوەتەوە، خۆشەویستیی كوردانی فەیلی بۆ مەلا مستەفا بارزانی لە هەمان كات ڕق و قینێكیشی لە دڵی بەعسییەكاندا دروست كرد، تا لە ساڵی 1980 بە بیانووی تەقینەوەی زانكۆی موستەنسرییە گوایە دەستی كوردانی فەیلی تێدا بووە، شاڵاوە گەورەكەیان دەست پێ كرد و بڕیاری 666یان لە 7/5/1980 دەركرد دژی هەموو مافێكی هاووڵاتیبوون و ڕەگەزنامەیەكی كوردانی فەیلی.

* لە بارودۆخی ئەو سەردەمەی جینۆسایدی كوردانی فەیلی تێدەگەین كە بۆچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرانبەر ئەو جینۆسایدە گەورەیە بێدەنگ بوو، بەڵام ئەی بۆچی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس ئەم خەمساردییە بەرانبەر جینۆسایدی كوردانی فەیلی هەبوو؟

- سەرۆك مەسعود بارزانی لە كۆنفڕانسی زانستی نێودەوڵەتیی جینۆسایدی گەلی كوردستان كە بۆ كوردانی فەیلی لە هەولێر ڕێكخرا، وەرچەرخانێكی لە دووبارە زیندووكردنەوەی ئەم تاوانكارییە گەورەیەی دروست كرد، ئەمە بۆ خەمخۆریی بەڕێزیان و ئەو پەروەردەیە دەگەڕێتەوە كە بارزانیی باوك لەسەر ڕێبازێكی كوردایەتی پەروەردەی كردووە، لە ئێرانیش لە دوای ئاوارەبوونی كوردانی فەیلی سەرۆك بارزانی و ئیدریس بارزانی لە كەمپەكاندا یارمەتییان داون، سەبارەت بە فەرامۆشكردنی كەیسی كوردانی فەیلی لە دیباجەی دەستووری كۆماری عێراقدا كە لە ساڵی 2005 ددان بەم تاوانەدا نراوە و لە یاسای ژمارە 10ی ساڵی 2005ی یاسای دادگای باڵای تاوانكاریی عێراقیش بڕیاری لێ درا، لە لایەن پەرلەمانی عێراقەوە بڕیاری بەجینۆسایدكردنی كوردانی فەیلی دەركرد، بەڵام بڕیارەكە وەكو مەرەكەبی سەر كاغەز مایەوە و لە ڕووی واقیعەوە كرداری پێ نەكرا، هەروەكو چۆن بۆ كوردانی ئێزدی هیچ نەكرا و قەرەبووی مەعنەوی و دارایی نەكرانەوە و مافەكانیان بۆ نەگەڕاوەتەوە، بۆ كوردانی فەیلییش هەر وا بووەوە، هۆكاریشی ئەوەیە نوێنەرانی كورد لە بەغدا كەمتەرخەم بوون.

لەگەڵ ئەوەی لە كۆنفرانسەكە ئومێد و هیوایەكی بۆ كوردانی فەیلی دروست بوو، هەندێك تێبینی و سەرنجم لەسەر بەڕێوەبردن و بانگهێشتكردنی میوانەكانی كۆنفڕانسەكە هەبوو، بەتایبەتی كە هەندێك كەسی ناشایستە و فەرامۆشكردنی هەندێك كەسایەتیی گرنگی ناو كوردانی فەیلی بە ڕوونی دیار بوو.

* بڕیاری دامەزراندنی دامەزراوەیەك بۆ كوردانی فەیلی لەلایەن سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە گرنگ بوو، ئایا ڕا و پێشنیارت لەسەر ئەم دامەزراوەیە چییە؟

- دامەزراوەیەكی وا گرنگی تایبەت بە كەیسی كوردانی فەیلی جێگەی دەستخۆشییە، بەڵام سەرەتا دەبێت ئامانجی ئەو دامەزراوەیە ڕوون بێت، دوای دەستنیشانكردنی وەزیفەكەی بەپێی ئەمە كەسایەتی بۆ دادەنرێت، دوور لە مەحسووبییەتەوە، لە هەموو حاڵەتێكدا نابێت پەلە لە دامەزراندن و پەیكەری ئەو دامەزراوەیەدا بكەین.