پڕۆفیسۆر بێرنارد هەیكەل بۆ گوڵان: ڕێككەوتنی ئێران و سعودیە ئاماژەیە بە هێزی نەرمی چین
بێرنارد هەیكەل بەڕێوەبەری پەیمانگانی دیراساتی هەرێمایەتیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ و پڕۆفیسۆری ڕۆژهەڵاتی نزیكە لە زانكۆی پرینستۆن لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك ئەو بارگرژییە سیاسی و كۆمەڵایەتییانەی لە پرسەكانی پەیوەست بە ناسنامەی ئایینی و دەسەڵاتەوە سەرچاوە دەگرن، هەروەها بایەخ بە مێژوو و سیاسەتی وڵاتانی كەنداوی عەرەبی و بە دیاریكراوی عەرەبستانی سعودیە دەدات. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە ڕێككەوتنی ئەم دواییەی نێوان عەرەبستانی سعودیە و ئێران و، لێكەوتەكانی ئەم ڕێككەوتنە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* ڕێككەوتنی ئێران و عەرەبستانی سعودیە پێشهات و پەرەسەندنێكی گەورە و بەرچاوە لە نێوان دوو وڵاتی خاوەن دەستڕۆیشتوویی ناوچەیەكی ئاڵۆز و پڕ لە ململانێدا، كە بە ناوبژیوانیی وڵاتی چین ئەنجام دراوە، شرۆڤەكارانیش بە ساتەوەختێكی زۆر گرنگ لێكی دەدەنەوە، كە سەردەكێشێت بۆ گۆڕانكاری لە ناوچەكەدا، خوێندنەوە و لێكدانەوەی ئێوە بۆ ئەم ڕێككەوتنە چییە؟
- لە ڕاستیدا من پێم وایە پەرەسەندنێكی گەورە و گرنگە، بەڵام دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین ئایا ئێران و سعودیە باڵیۆزخانەكانیان لە پایتەختی یەكدیدا دەكەنەوە و پابەند دەبن بە بڕگە و ناوەڕۆكی ڕێككەوتنەكەوە، چونكە هەندێك لایەنی شاردراوەی نێو ڕێككەوتنەكە هەن كە پەیوەستن بەوەی میلیشیاكانی حوسی كە نزیكن لە ئێران، هێرش نەكەنە سەر عەرەبستانی سعودیە، كە لێرەدا بە دیاریكراوی من ئاماژە بە حوسییەكانی وڵاتی یەمەن دەكەم، هەروەها تا ڕاددەیەك حزبوڵای لوبنانیش كە حاڵی حازر لە یەمەندا بوونیان هەیە و ڕاهێنان بە حوسییەكان دەكەن. ئەمە لایەنێكی ڕێككەوتنەكەیە، لایەنێكی دیكەی پەیوەستە بەوەی سعودیە پاڵپشتییەكانی ڕابگرێت، بۆ ئەو بابەتانەی ئێران پێی وایە پڕوپاگەندەن لە دژی وڵاتەكەی، بە تایبەتی ئەو كەناڵە تەلەفزیۆنییەی كە ئێران سعودیە تۆمەتبار دەكات بە دەستەبەركردنی دارایی بۆی، هەرچۆنێك بێت ئەوە گرنگە كە سعودیە و ئێران كەوتوونەتە گفتوگۆ و گەیشتوونەتە ڕێككەوتن، بەڵام لەوەش گرنگتر ئەوەیە كە چین لە ڕێككەوتنەدا بەشدار بووە، واتە چین وەك زامنكاری ئەم ڕێككەوتنە ڕۆڵی بینیوە، ئەمەش بەو مانایە دێت كە بۆ یەكەم جارە چین لە كەنداوی فارسدا هێزی ئابووری و هێزی نەرمی خۆی بەكار دەهێنێت و هەوڵ و كۆششی دیپلۆماتیی خۆی بەكار دەهێنێت بۆ چارەسەركردن و یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكانی نێوان دووو گەمەكاری گەورەی هەرێمایەتی كە ئێران و سعودیەن، كەواتە ئەم ڕەهەندەی ڕێككەوتنەكە- ڕۆڵی چین وەك ناوبژیوان- بووەتە هۆی ناڕەحەتكردن و نیگەرانكردنی زۆر كەس لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بەو شێوەیە لێكی دەدەنەوە كە ئەمە ئاماژەیە بە پاشەكشە و داكشانی ڕۆڵ و پێگەی ئەمریكا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و، باس لەوە دەكەن كە چین توانیویەتی برەو بە ئەجێندا و بەرژەوەندیی خۆی بدات لەم ناوچەیەدا.
* باس لەوە دەكرێت كە پێشتریش ڕێككەوتن لە نێوان هەردوو وڵاتی سعودیە و ئێراندا كراوە، بەڵام دەرئەنجامێكی ئەوتۆی لێ نەكەووتوەتەوە و كێشە و تەنگژە و ناكۆكییەكانی نێوانیان بەردەوام بووە، پێت وایە تا چەند ئەگەری ئەوە هەیە ئەم ڕێككەوتنە بەردەوام بێت و دەرئەنجامی خوازراوی لێ بكەوێتەوە؟
- لە ڕاستیدا ئەوەی ئەم ڕێككەوتنە جیا دەكاتەوە لە ڕێككەوتنەكانی پێشووی نێوان ئەم دوو وڵاتە، ئەوەیە كە چین بەشدارە، هەرچەندە هێشتا دەستڕۆیشتوویی و كاریگەریی چین بەسەر ئێرانەوە تاقی نەكراوەتەوە و نازانین چۆن دەبێت، لەبەر ئەوە دەتوانین بڵێین ئەگەر ئێران ترسی لە چین هەبێت، ئەوا پابەند دەبێت بە ڕێككەوتنەكەوە، بەگشتی دەتوانین بڵێین كە ئەمە تاقیكردنەوەیەك دەبێت بۆ كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی چین لە ناوچەكەدا.
* ئێوە لە كۆتایی وەڵامی پرسیاری یەكەمدا ئاماژەتان بەوە كرد كە هەندێك كەس لە نێو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نیگەرانن لەوەی كە ئەم ڕێككەوتنە بە هەوڵ و ناوبژیوانیی چین ئەنجام دراوە، بەڵام ئێوە لە چاوپێكەوتنێكتاندا ئاماژە بەوە دەكەن كە پێویست ناكات ئەمریكا نیگەران بێت و، بگرە باشترە پێشوازی لەم پێشهاتە بكات، ئایا ئەمە سەركەوتنێك نییە بۆ چین لەسەر حیسابی پێگە و دەستڕۆیشتوویی ئەمریكا؟
- من پێم وایە موبالەغەیەك لە لێكدانەوەی ئەم پرسەدا هەیە، چونكە دەبێت ئێمە ئەوەمان لە بەرچاو بێت، كە هێشتا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەتواناترین هێزی سەربازییە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و، بگرە بە تواناترینە لە ڕووی ئابوورییشەوە، چونكە هێشتا بازرگانیی نەوت بە دراوی دۆلار دەكرێت و ئەنجام دەدرێت، كەواتە من دەڵێم پێویستە ئەمریكا پێشوازی لەم ڕێككەوتنە بكات، چونكە خۆی ناتوانێت گفتوگۆ لەگەڵ ئێراندا بكات و، چین تاكە وڵاتە كە دەتوانێت لە یەك كاتدا گفتوگۆ لەگەڵ ئێران و عەرەبستانی سعودیەدا بكات، ڕەنگە ڕووسیاش بتوانێت ئەم كارە بكات. هەرچۆنێك بێت چینیش هەمان خواستی ئەمریكای هەیە لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، چونكە چینیش دەیەوێت نەوت لەم ناوچەیە بە بێ كۆسپ و تەگەرە ڕەوانەی جیهان بكرێت، ئەمەش خۆی لە خۆیدا یەكێكە لە بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا. بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە سەقامگیری هەبێت لەم ناوچەیەدا نەك شەڕوشۆڕ، كەواتە دووپاتی دەكەمەوە پێویستە ئەمریكا پێشوازی لێ بكات، چونكە ئەگەرچی چین ڕۆڵی سەرەكیی هەبووە لە هێنانەدی ئەم ڕێككەوتنەدا، بەڵام دەرئەنجام و لێكەوتەكانی ئەم ڕێككەوتنە خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا دەكەن.
* ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما، ئەوا لەو كاتەدا سەرۆك ئۆباما لە لێدوانیكیدا، باسی لەوە كرد پێویستە ئێران و دۆستەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا ڕێگەچارەیەك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی هاوبەشی بكەن لە ناوچەكەدا، لەو كاتە ئەم لێدوانە مشتومڕی زۆری دروست كرد و ڕەخنەی زۆری لێ گیرا، ئایا دەكرێت بڵێین ئەمە تێڕوانینێكی واقیعبینانە بووە و، ئەگەر لەو كاتەدا ئەم ڕێككەوتنە بكرایە، ئەوا ئێران و سعودیە و بگرە تێكڕای ناوچەكەش لە دۆخێكی باشتردا دەبوون؟
- ڕاستە لەو كاتەدا سەرۆك ئۆباما ئاماژەی بەوە كرد كە پێویستە سعودیە فێر بێت كە ناوچەكە لەگەڵ ئێراندا بەش بكات، ئەم تێڕوانینەی ئۆباما لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو كە پێی وابوو، ئێران بەرژەوەندیی ڕەوای هەیە لە ناوچەكەدا و، دەبێت دەستڕۆیشتوویی ئێران لە ناوچەكەدا قبووڵ بكرێت، ئەوە بوو لەو كاتەدا سعودیە بەرهەڵستیی ئەم تێڕوانینەیان كرد و ئاماژەیان بەوە كرد كە ئێران بەرژەوەندیی هەژموونخوازی و ئیمپراتۆریی هەیە لە ناوچەكەدا و، سعودیە ئەوەی دووپات كردەوە كە پێویستە ئێران وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخ «Nation State» هەڵسوكەوت بكات، نەك وەك ئیپمپراتۆر. هەرچۆنێك بێت پێم وانییە بتوانرایە لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە ئەم ڕێككەوتنە بەدی بێت، چونكە هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، ئەمریكا گفتوگۆی ڕاستەوخۆی نییە لەگەڵ ئێراندا و كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئەرێنییشی نییە بەسەر ئەو وڵاتەوە، بەڵام چین لە پێگەیەكی تایبەتمەند و دەگمەندایە و پەیوەندیی قووڵ و زۆر گرنگی لەگەڵ ئێراندا هەیە، بەتایبەتی لە بواری ئابووریدا، ئەمە وای كردوە كە بتوانێت بە چەشنێك كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی بەسەر ئێرانەوە هەبێت، كە ئەمریكا نییەتی. دواتر ئەوەی جێی داخە ئەوەیە كە لە ڕووی مێژووییەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە بەرانبەر وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی پەنای بردووەتەوە بەر بەكارهێنانی هێز، بەڵام ڕێچكە و ڕێگەچارەی چین جیاوازە، كە پەنابردنەبەر بەكارهێنانی هێز لە خۆناگرێت، بەڵام دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین ئایا بژاردەی ڕێگەچارەی سەربازی كاریگەرتر و كاراترە، یان بژاردەی بازرگانی و هێزی نەرم.
* ئەی بە تێڕوانینی ئێوە چین چ دەستكەوتێك دەچنێتەوە لەم ڕێككەوتنە، ئایا دەبێتە هۆی بەهێزكردن و پتەوكردنی پێگەی چین لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- من پێم وایە ئەمە پێگەی چین وەك هێزێكی باڵا (سوپەر پاوەر) بەهێز دەكات كە دەتوانێت ناوبژیوانی بكات لە چارەسەركردنی ناكۆكییە هەرێمایەتییەكاندا، خۆ ئەگەر ئەم ڕێككەوتنە كاریگەریی ئەرێنی لێ بكەوێتەوە و گفتوگۆیەكی ڕاستەقینەی بەدوادا بێت لە نێوان هەردوو وڵاتی ئێران و عەرەبستانی سعودیە، ئەوا چین سەرمایەیەكی گەورەی دیپلۆماتی و سیاسی بەدەست دەهێنێت.
