ئارام شەعبان شارەزای سیستمی دارایی و بانكی بۆ گوڵان: كردنەوەی بانكی نیشتمانی لە هەرێم گرنگییەكی زۆری دەبێت بۆ گەڕانەوەی متمانە و سوودوەرگرتن لە خزمەتگوزارییەكانی بانكی ناوەندی
سیستمی دارایی و بانكی لەم سەردەمەدا بایەخێكی گەورەی لە ئابووری و بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا هەیە، لە عێراق و هەرێمی كوردستانیش تا ئەمڕۆ نەتوانراوە لە چوارچێوەی داخراوی سیستمە كۆن و كلاسیكییەكان دەربازمان ببێت، بگرە هۆكارێكی سەرەكیی قەیران و گرفتە ئابوورییەكان و ناجێگیری و لاوازیی بەهای دینار و ناهاوسەنگی و كەموكورتییەكانی بودجەی گشتیی عێراقیش بۆ ئەم لایەنە دەگەڕێتەوە. گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ ئارام شەعبان مامۆستا لە كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابووریی بەشی دارایی و بانكی ساز دا. لێرەدا دەقی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.
* وەكو مامۆستایەكی شارەزا لە بواری دارایی و بانكی، سەرەتا دەكرێت بزانین خوێندنەوەت بۆ كەرتی بانكی و دارایی لە عێراق و هەرێمی كوردستان چییە؟
- كەرتی بانكی و دارایی لە عێراق و هەرێمی كوردستانیش وەكو هەرێمێكی نیمچە سەربەخۆی– فیدڕاڵی، گیرۆدەی كۆمەڵێك گرفت و كەموكورتیی گەورە بووە، لە هەمووشی مەترسیدارتر ئەوەیە كە ئەم كەرتە لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی سەردەم و ئامانجە سەرەكییەكەی بانك پێش نەكەوتووە، زیاتر بە ئەركی سەرەكیی خۆی لە گەشەی ئابووری و وەبەرهێنان و جووڵەی داراییدا هەڵنەساوە، لە عێراقدا زیاتر لە 70 بانكی تایبەتی هەن، لەگەڵ بوونی حەوت بانكی حكوومی، كە دیارترینیان هەردوو بانكی ڕافیدەین و ڕەشید و لقەكانیەتی لە پارێزگاكان. لەگەڵ بوونی ئەم ژمارە زۆرەی بانك كەچی لە ڕووی جووڵەی نەختینەیی و كۆنتڕۆڵكردنی دراو و دابینكردنی سیولەی نەختینەییەوە ڕۆڵێكی ئەوتۆیان نییە، بۆ نموونە: قەبارەی دیناری عێراقی بە زیاتر لە 80 تریلیۆن دینار دادەنرێت، كەچی تەنیا 40 تریلیۆن دیناری لەبەردەستدایە و 19 تریلیۆن دینار لە ناو ماڵەكاندایە، خەڵكی متمانەی بە بانكەكان نییە تا پارەكەی تێدا دابنێن، لە كاتێكدا هەڵگرتنی پارە لە ماڵەوە هەڵاوسان كاریگەریی تێ دەكات، بەو واتایەی كە 100 هەزار دیناری ئەمڕۆ یەكسان نییە بە بەهای 100 هەزار دیناری ساڵی داهاتوو، چونكە بە هۆی هەڵاوسانەوە هێزی كڕینی لەدەست دەدات، هەر بۆیە هەموو ئەم پارەیەش لە سێكتەرەكانی وەبەرهێناندا ونن و بانكەكان ناتوانن هاوشێوەی بانكە جیهانییەكان ڕۆڵیان لە وەبەرهێنان و بووژانەوەی ئابووریدا هەبێت. لە هەرێمی كوردستان 117 بانكی حكوومی هەیە و سەر بە بەڕێوەبەرایەتی بانكە بازرگانییەكانی سەر بە وەزارەتی دارایی و ئابوریی حكومەتی هەرێمن، هەروەها سەرەڕای بوونی چەندین بانكی تایبەت، كەچی ڕۆڵێكی ئەوتۆیان نییە لە بواری پێدانی قەرز و وەبەرهێنان و جووڵەی نەختینەییدا، خۆ ئەگەر باسی بانكی ناوەندیی عێراق بكەین، ئەوا بە ڕوونی شكستی بواری نەختینەیی و كۆنتڕۆڵنەكردنی پاراستنی سەقامگیریی بەهای دیناری عێراقی دەبینین.
* چی بكرێت تاوەكو بانكەكان ڕۆڵی سەرەكیی خۆیان بۆ بگەڕێتەوە و لە ناو كایەی ئابووری و پەرەپێداندا هاوكار و پاڵپشتی بەهێزبوونی ئابووری بن؟
- كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان وێڕای بوونی ئاستەنگی زۆر كە گرنگترینیان لاوازیی بانكی ناوەندیی عێراق و فەرامۆشكردنی بانكە حكوومییەكانی كوردستانە لە خزمەتگوزارییە بانكی و نەختینەییەكان و پێشكەشكردنی ئاسانكارییەكانی، بەڵام پرۆپۆزەڵی كردنەوەی (بانكی نیشتمان)ی گشتگیر و یەكگرتووی بە سیستماتیك دراوە بە بانكی ناوەندی، تاوەكو ڕەزامەندی بدرێت بە كردنەوەی و، ڕاستەوخۆ سەر بە بانكی ناوەندیی عێراق بێت و لە خزمەتگوزاری و ئاسانكارییەكانی ئەو بانكە ناوەندییە سوودمەند بێت، بە دەستبەكاربوونی ئەم بانكە نیشتمانییە ئومێدێكی زۆر بۆ بووژانەوەی كەرتی بانكی لە هەرێمی كوردستان دروست دەبێت، متمانەیەكی باشیش لای خەڵكی بۆ دامەزراوەی بانكی لە هەرێمی كوردستان دروست دەبێت، چونكە عێراق و هەرێمی كوردستان بە یەك دراو (دینار) مامەڵە دەكەن و سیاسەتی دارایی و نەختینەیی لای وەزارەتی دارایی حكومەتی فیدڕاڵی و بانكی ناوەندیی عێراقەوە دادەڕێژدرێت، لەگەڵ ئەمەشدا دەكرێت لە ڕێگەی كردنەوەی بانكی كەرتی تایبەتی متمانەپێكراو كە بە بانكە نێودەوڵەتییەكانەوە ببەسترێتەوە، كەمێك لەو پاشكەوتەییەی سیاسەتی نەختینەیی دەربازمان ببێت، چونكە ئابووریی عێراق لەژێر چنگی سیاسەتێكی هەڵەدایە، واتا سیاسەت لە خزمەتی ئابووریدا نییە، بە پێچەوانەوە ئەوە ئابووری و دارایی عێراقە بۆ مەبەستی شەخسی و سوودی لایەنە سیاسییەكان بەكار دەهێنرێت.
* بانكی ناوەندیی عێراق خاوەنی یەدەگێكی گەورەی دراوی بیانییە و بەهای نەوتیش لە سەرووی 82 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك ماوەتەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی ئەم بانكە نەیتوانیوە هەر هیچ نەبێت بەهای دینار بە جێگیری بهێڵێتەوە و ئەوەندە ئەم وڵاتە تووشی هەڵاوسان نەكات؟
- لە هەموو دونیادا یەكێك لە سیفەتە گرنگ و سەرەكییەكانی بانكی ناوەندی ئەوەیە سەربەخۆ بێت و نەكەوێتە ژێر كاریگەری و بەرژەوەندیی هیچ لایەنێكی سیاسی و لە خزمەتی بەرژەوەندی گشتیدا بێت، كەچی لە عێراقدا لەژێر دەستی لایەنی سیاسی و دەستێوەردانی دەرەكیشدایە، ئەوەی لەم چەند مانگەی ڕابردوودا بینیمان بە ئاشكرا ئەم دەستێوەردانە دیار بوو، هێشتا ئەم بانكە بە عەقڵییەتی مەركەزی و شموولی و دژایەتیكردنی هەرێمی كوردستان بەكار دەهێنرێت، ئەوەتا لە زۆربەی خزمەتگوزاریی بانكی و ئاسانكاریی نەختینەیی و پێشكەشكردنی قەرزدا بانكەكانی هەرێمی كوردستانی بێبەش كردووە، سەرۆك وەزیران بە بڕیارێك پارێزگاری بانكەكەی لە كار لا دەبات و كەس نازانێت سیاسەت و بەرنامەی ئەم بانكە چۆن بەڕێوە دەبرێت، هەر ڕۆژەی لەسەر بڕیارێكە، ئەمە هەمووی زیانی بە لایەنی دارایی و نەختینەیی و بەهای دینار گەیاندووە.
بڕیارە نازانستی و ناشەفافەكانی بانكی ناوەندی بە ڕادەیەكە كە پشێوی و بێ سەروبەریی پێوە دیارە، ڕۆژێك بەهای دینار دەشكێنێت و ڕۆژێكی دیكە بەرزی دەكاتەوە و تەنانەت كاتێك بەهای دیناری بەرانبەر 100 دۆلاری ئەمریكی بۆ 132 هەزار دینار بەرز كردەوە، كەچی لە بازاڕدا ئەوەندە متمانەی لەدەست داوە، هەر لە سەرووی ئاستەكانی 154 هەزار دیناردایە. بۆیە گەڕانەوەی متمانەی هاووڵاتیان بۆ دیناری عێراقی و بانكی ناوەندی و بانكەكانی دیكە ئەركە قورسەكەیە، تا ئەو متمانەیە نەگەڕێتەوە، سیولەی نەختینەیی لە بانكەكاندا زیاد ناكات. بە بۆچوونی من هەنگاونان بەرەو بەكارهێنانی كارتی ئەلیكترۆنی و بە ئەلیكترۆنیكردنی سیستمی پارەدان سیولەی نەختینەیی زیاد دەكات، بانكەكانیش بە بوونی ئەم سیولەیە دەتوانن بە شێوەیەكی فراوانتر و زیاتر لە كەرتی وەبەرهێنان و بووژانەوەی ئابووریدا بەشدار بن و، هاووڵاتیان و بزنێسكار و بازرگان و وەبەرهێنەر و هەموو چین و توێژەكانی دیكەش سوود لە قەرز و ئاسانكارییە بانكییەكان وەربگرن. جێگەی داخە بەهۆی لاوازیی كەرتی بانكی لە عێراقدا نەتوانراوە توانای بانكەكان بەرز بكرێتەوە، ئەمەش وا دەكات پارە نەگەڕێتەوە ناو ئابووری و جووڵەی نەختینەیی شپرزەیی تێ بكەوێت، بە واتایەكی دیكە بانكی ناوەندی سەركەوتوو نەبووە لە كۆنتڕۆڵكردنی لایەنی نەختینەیی و داراییدا.
* نائومێدی بۆ دەربازبوون لە عەقڵییەتی مەركەزی و دژایەتیكردنی هەرێمی كوردستان زیانی نەك تەنیا بەهەرێمی كوردستان گەیاندووە، بەڵكو ئەوە عێراقیشە زیانی گەورەی لێ كەوتووە، ئایا چی بكرێت تاوەكو بەرژەوەندیی هاوبەش و ئامانجی خزمەتكردنی هاووڵاتیان كۆمان بكاتەوە و چیتر سیاسەت نەبێتە هۆی تێكدانی ئابووری و ڕێگرتن لە چاكسازییەكان؟
- حكومەتەكەی سوودانی لەسەر بنەمای كۆمەڵێك بەڵێن و ڕێككەوتن دامەزراوە، جگە لە جێبەجێكردنی ماددەی 140 دەستوور، زۆربەی ئەو ڕێككەوتن و بەڵێنانە ئابوورییە، وەك: پڕۆژە یاسای بودجە و پشكی هەرێمی كوردستان و ناردنی 200 ملیار دینارەكە و ڕێككەوتن لەسەر نووسینەوە و دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی و هاوبەشیكردنی كورد لە دامەزراوە فیدڕاڵییەكان و وەزارەتە گرنگ و هەستیارەكان و چەندین بابەتی دیكە، ئەوەی لەم چەند مانگەی ڕابردوودا بینیمان تەنیا بەنجێكی كاتییە و بە نەزانانە لە لاشەی دارایی و نەختینەیی و ئابووریی عێراق دەدرێت، بودجەیەكی زەبەلاح كە پێشتر 43 تریلیۆن بووە و لە ئێستادا بۆ 63 تریلیۆن دینار بەرز بووەتەوە، كە زۆرینەی بۆ سێكتەری بەكارخستن دەڕوات لەسەر حیسابی لایەنی سەرمایەگوزاری، ئەمە خۆی لە خۆیدا گرفتێكی گەورەیە، لە ناو ئەم بودجەیەدا بەڵێنی دامەزراندنی 500 هەزار پلەی وەزیفی دراوە لە حكومەتێكدا كە زۆرینەی هەرە زۆری داهاتەكانی بۆ مووچە دەڕوات و ساڵانە 53 تریلیۆن دیناری بۆ دابینكردنی مووچەكان پێویستە، ئەمە بە مەرجێك بەهای یەك بەرمیل نەوت لە 70 دۆلار نەیەتە خوارەوە. لە هەمووی خراپتر تا ئێستا بە عەقڵیەتی شموولی و مەركەزی وڵات بەڕێوە دەبەن، لە وڵاتێكدا گەندەڵی و بەهەدەردانی دارایی گشتی بووەتە كەلتوور و دەسەڵاتەكانیش خراپ بە كار دەهێنرێت، هەرچی ڕێككەوتنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیە، بە بوونی ئەم عەقڵییەتە ڕێگرە لە بەردەم ڕێگەچارەكان و نەگەیشتن بە رێككەوتن و ناكۆكییەكان بەردەوام دەبێت، بەتایبەتی لەسەر یاسای نەوت و گاز و بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان و ماف و شایستە داراییەكانی هەرێم و یەكلاكردنەوەی جێبەجێكردنی ماددەی 140 دەستوور و ئاساییبوونەوەی ناوچە جێناكۆكەكان، ئەوا ڕاستەوخۆ كاردانەوەی لەسەر دۆخی ئابووریی عێراق و كوردستانیش دەبێت.
* بەڵام چیتر هاووڵاتیانی عێراق بەرگەی ئەو بارگرانی و دۆخی هەڵاوسانە ناگرن، وەكو شارەزایەكی بانكی و دارایی پێت وانییە نەزانینی مامەڵەكردن لەگەڵ ئابووری و دۆخی داراییدا وڵاتەكە بەرەو نەهامەتیی زیاتر دەبات؟
- ئەگەرچی عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە سامانی ژێر زەوی، بەتایبەتی بوونی یەدەگی نەوتی و گازی كە لە دوای كۆرۆناوە بەهاكەی لە ئاستێكی بەرزدایە، لەسەر ئاستی قەزرەكانیش حكومەتەكەی سوودانی توانیویەتی قەرزێكی زۆر بداتەوە، بەتایبەتی قەرزەكانی كارەبا و گازی ئێران، بە شێوەیەكی گشتی لە ساڵی 2022 یەدەگی دراوی بانكی و بودجە و داهاتەكانی زۆر زیادی كردووە، كەچی ڕێژەی هەژاری و بێكاری و خراپبوونی دۆخی تەندروستی و پەروەردەیی تا دێت خراپتر دەبێت، بەتایبەتی كە لە ئێستادا بە هۆی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و بوونی شوێنەوارەكانی كۆرۆنا و گرانیی تێچوونی سووتەمەنی و قۆرخكاریی گەورە كۆمپانیاكان، گرانی بووەتە كێشەیەكی جیهانی، ئەم حاڵەتە بۆ عێراق و كوردستان زۆر قورستر دەكەوێت و داشكانی بەهای دیناریش كاریگەرییەكانی قورستر و خراپتر دەكات. باشە لە ئابوورییەكدا كە بە ڕێژەی 93%ی داهاتەكەی پشتی بە فرۆشتنی نەوتی خاو ببەستبێت و ڕێژەیەكی بەرزی ئەم داهاتەش بۆ مووچە و خەرجی بچێت و گەندەڵی و میلیشیاتە چەكدارەكانیش بەشێكی زۆری بەهەدەر بدەن و، زۆربەی ئەو داهاتەش ئاودیو بكرێت و نەگەڕێتەوە بۆ گەنجینەی حكومەت، ئیتر چۆن ئومێد لەسەر ئابووریی عێراق و داراییەكەی هەڵدەچنرێت، كە بەردەوام خەرجییەكانی لە زیادبووندایە و داهاتەكانیشی ناگەڕێتەوە و سووڕی سرووشتی جموجووڵی سیولەی نەختینەیی نییە و وڵاتێكی بەكارهێن و بەكاربەرە، نەك بەرهەمهێن، بۆیە ئابووریی عێراق ئابوورییەكی ڕەیعییە و تاكە سەرچاوەی فرۆشتنی نەوتی خاوە و بە ئابوورییەكی ناسەقامگیر دادەنرێت و بەردەوام لە بەردەم هەڕەشە و مەترسیدا دەبێت، هەڵاوسانەكەش مەترسیی تێكچوونی ناسەقامگیریی سیاسی و كەوتنەوەی پشێوی و نائارامیی لێ دەكرێت.
